გრამატიკული კატეგორია
გრამატიკული კატეგორია – საერთო სემანტიკის მქონე ერთმანეთთან დაპირისპირებული გრამატიკული ფორმების სისტემა.
ტერმინი „კატეგორია“ არისტოტელეს ფილოსოფიიდან მომდინარეობს. ლოგიკურ-ფილოსოფიური თვალსაზრისით იგი აღნიშნავს საგნებისათვის გარკეეული თვისების მინიჭებას, პრედიკაციას. სპეციალურ ლიტერატურაში განარჩევენ პირველად, მეორეულ და ფუნქციონალურ გრამატიკულ კატეგორიებს. პირველად გრამატიკულ კატეგორიებს განეკუთვნება მეტყველების ნაწილები: არსებითი სახელი, ზედსართავი სახელი, ზმნა. მეორეული კატეგორიებია: პირი, რიცხვი, სქესი, ბრუნვა, დრო, ტრადიციული სინტაქსური ცნებები „სუბიექტი“, „ობიექტი“,„პრედიკატი“… განეკუთვნება ფუნქციონალურ კატეგორიებს. სტრუქტურულად განსხვავებულ ენებს განსხვავებული კატეგორიები აქეთ. ქართულის გრამატიკული კატეგორიებია ზმნასთან – პირი, რიცხვი, კილო, დრო, გზისობა, აქტი, თანამდევრობა, გეზი, ორიენტაცია, ასპექტი, გვარი, ქცევა, კონტაქტი; სახელებთან – ბრუნვა და რიცხვი. ქართულში არა გვაქვს ბევრი ენებისათვის დამახასიათებელი გრამატიკული სქესის კატეგორია. ენები განსხვავდებიან ერთსა და იმავე კატეგორიაში გაერთიანებული წევრების რაოდენობის მიხედვითაც (მაგ, ბრუნვათა რაოდენობა ქართულსა და გერმანულში). საერთო სემანტიკით გამოყოფილ გრამატიკულ კატეგორიას შეიძლება ჰქონდეს სხვადასხვა ფორმალური გამოხატულება. მაგ., ქართულში გვაქეს ინიანი, ენიანი, დონიანი და ე. წ. უნიშნო ენებითი.
თანამედროვე ენათმეცნიერებაში ტერმინი გრამატიკული კატეგორია სხვადასხვა მნიშვნელობით იხმარება. ზოგჯერ იგი, ლექსიკური კატეგორიისაგან განსხვავებით, გამოიყენება მხოლოდ იმ ერთეულთა „კლასის“ ან „ჯგუფის“ აღსანიშნავად, რომლებიც ცალკეულ ენაში ასრულებენ ერთნაირ ფუნქციას, აქვთ ერთნაირი გრამატიკული მნიშვნელობა (ბრუნვა, პირი, რიცხვი, დრო, ასპექტი და ა. შ.), ან აღნიშნავენ ელემენტთა ნებისმიერ ჯგუფს, რომელიც კონკრეტულ ენათა აღწერისას გამოვლინდება. გამოყოფენ აგრეთეე ე. წ. „ფარულ“ გრამატიკული კატეგორიებს. ასეთი კატეგორია ფორმალური სახით ვლინდება ენის რომელსამე დონეზე: მაგ., ქართულში შეიძლება გამოვლინდეს კატეგორია „სულიერი – უსულო" სინტაქსურ დონეზე: ებ-იანი უსულო სახელი ზმნას მრავლობით რიცხეში ვერ ითანხმებს.
ლ. ენუქიზე
ლიტერატურა
შანიძე ა. ქართული ენის გრამატიკის საფუძელები. I, თბ. 1973;
