ხმოვნები

ხმოვნები – ერთ-ერთი ძირითადი კატეგორია სამეტყველო ბგერები-სა, რომელთა ფიზიკური (აკუსტიკური) მახასიათებელია ტონი უმნიშვნელო ჩქამით.

ფიზიოლოგიურად ხმოვნები ხასიათდებიან სახმო სიმების ჰარმონიული რხევით და სამეტყველო აპარატში ჰაერნაკადის თავისუფალი დინებით დაბრკოლების გარეშე. ამ არტიკულაციურ მახასიათებელს ემყარება ხმოვნებისა და თანხმოვნების გამიჯვნა. ხმოვანი არის მჟღერობისა და აქცენტურ-ტონალური ფუნქციების ძირითადი მატარებელი. ხმოვნებს სხვა ბგერებთან მეზობლობაში უპირატესობა აქვთ მარცვალთა წარმოქმნის თვალსაზრისით. შემოთავაზებულია ტერმინები ხმოვანთა ფიზიოლოგიური და ფუნქციური ასპექტების განსასხვავებლად: ეოკოიდი – ხმოვანი, როგორც წარმოთქმის ელემენტი, ფიზიოლოგიურად, განსაზღვრული და ვოკალი – ხმოვანი, როგორც მარცვლის ცენტრალური ელემენტი (ლ. იელმსლევი)

ხმოვნები, თანხმოვნისაგან განსხვავებით იწარმოებიან სამეტყველო ორგანოთა შესაბამის მდგომარეობაში შეჩერებისას. იმის მიხედვით, თუ ენის რომელი ნაწილია აწეული სასის ამა თუ იმ უბნისკენ და პირის რეზონატორის რომელი ნაწილის მოცულობა მცირდება ამის შედეგად, გამოიყოფა ხმოვანთა სამი ძირითადი რიგი – წინა, შუა დაუკანა.

სალიტერატურო ქართული ენის ხმოვნებიდან ი და ე წინა რიგისანი არიან. მათი წარმოთქმისას წინაენა სასის წინა ნაწილისკენ (მაგარი სასისკენ) არის აწეული (ი-ს წარმოთქმისას – მეტად, ე-ს წარმოთქმისას – ნაკლებად). შუა რიგის ხმოვნად მიიჩნევა ა, რომელიც უმეტესად ენის შუა ნაწილის სუსტი აწევით წარმოითქმის. უ და ო უკანა რიგის ხმოვნებია. მათი წარმოთქმისას ენა სასის უკანა ნაწილისკენ (რბილი სასისკენ) იწევს (უ-სთვის – მეტად, ო-სთვის – ნაკლებად). აღწერილი ნიშნებით ხმოვანთა რიგების განსაზღვრას დიდი ტრადიცია აქვს. ბოლოდროინდელ ნაშრომებში ყურადღება გამახვილებულია სხვა ნიშანზედაც, კერძოდ კი ენის ზურგის დაშორებაზე ხახის უკანა კედლიდან, არსებითად – ხახის რეზონატორის სიდიდეზე. წინა რიგის ხმოვნების წარმოთქმისას ენის წინა ნაწილის მაგარი სასისკენ აწევას თან სდევს მთლიანად ენის წინ გადაწევა და ხახის უკანა კედ–ლიდან დაშორების, უკანა რეზონატორის მოცულობის ზრდა. საპირისპირო სურათია უკანა რიგის ხმოვანთა წარმოთქმისას. რაც შეეხება ა-ს ტიპის ხმოვნებს, მათი წარმოთქმისას ენის ხახის უკანა კედლიდან დაშორება შეიძლება ისევე მცირე იყოს, როგორც ეს ო-სა და უ-ს ტიპის ხმოვნებისას შეინიშნება. ასე წარმოთქმული ა უკანა რიგის ხმოვნად შეიძლება მივიჩნიოთ.

ა-ს უკანა რიგის ხმოვნებთან სიახლოვეზე ისიც მიუთითებს, რომ მისი „უკან დაწეული“ ვარიანტის გაგრძელებისას იგი ბაგეთა წინ წაწევითა და მომრგვალებით (ენის მდგომარეობის შეუცვლელად) შეიძლება ო-დ ვაქციოთ და პირუკუ, ო – ა-დ.

ჰაერნაკადის გასასვლელი სიდიდის მიხედვით განსხვავებულია ფართო, საშუალო და ვიწრო ღიაობის ხმოვნები. რაც უფრო დაბლაა დაშვებული ენა და ქვედა ყბა, მით უფრო დიდია გასასვლელი და მით უფრო ღიაა ხმოვანი. ამ ნიშნით ქართულში ხმოვნები ასე ნაწილდებიან: ფართო ღიაობის – ა, საშუალო ღიაობის – ე, ო, ვიწრო ღიაობის – ი, უ. წარმოების რიგისა და ჰაერის გასასვლელის სიდიდის (ღიაობის) მიხედვით ხმოვანთა ურთიერთმიმართების სქემატური ხატვა შესაძლებელია ხმოვანთა სამკუთხედით.

სალიტერატურო ქართულისათვის ხმოვანთა სამკუთხედი ამგვარია:

სამკუთხედის წვერში მოქცეულია შუა რიგის ღია (ფართო, დაბალი აწეულობის) ხმოვანი ა. სამკუთხედის მარცხენა ფერდზე მოთავსებულია წინა რიგის ხმოვნები: საშუალო ღიაობის (აწეულობის) ე და დახურული (ვიწრო, მაღალი აწეულობის) ი. სამკუთხედის მარჯვენა ფერდზე მოცემულია უკანა რიგის ხმოვნები, რომელთაგან ო საშუალო ღიაობისაა (აწეულობისაა), ხოლო უ – დახურულია (მაღალი აწეულობის).

სამკუთხედი ასახავს ქართული ხმოვანთა სისტემის ერთ არსებით მხარესაც: ერთ ფერდზეა მოქცეული ქართულის ორივე ბაგისმიერი ხმოვანი (ო და უ), რომლებიც მხოლოდ უკანა რიგში მოგვეპოვება.

ხანგრძლივობა, ხმოვანთა წარმოთქმა ხასიათდება რიგი თავისებურებებით, რომელთაც ცნებაში შეიძლება ჰქონდეთ ან არ ჰქონდეთ ფონოლოგიური ღირებულება. მაგ., ასეთია ხმოვნების ხანგრძლივობა. ეს არის ხმოვანთა გრძლივობის რაოდენობრივი მახასიათებელი, რომელიც ტრადიციულ ფონეტიკაში წარმოიდგინება ნორმალური გრძლივობიდან გადახვევის ხუთი საფეხურით. ამ საფეხურების შესაბამისად გამოიყოფოდა უმოკლესი (სხვაგვარად – ირაციონალური), მოკლე, ნახევრადგრძელი, გრძელი და ზეგრძელი ხმოვნები. ამ ხმოვანთა საშუალო ხანგრძლივობა მიიჩნეოდა უმოკლესისა – დაახლოებით 50 მილისეკუნდი, მოკლესი – 80, ნახევრადგრძელისა – 120, გრძელისა – 200. მეტი გრძლივობის მქონე ხმოვნებს ზეგრძელებს უწოდებენ.

ხმოვანთა ხანგრძლივობა, ძირითადად, მეტყველების ტემპზე დამოკიდებული მახასიათებელია. მისი ცვლა არ აქცევს სხვა ხმოვნად და არც სიტყვის მნიშვნელობის შეცვლას გამოიწვევს. ამით ის პრინციპულად უპირისპირდება ფორმათგანმასხვავებელი (და ამით – შინაარსი განმახვილებული, აზრის განმასხვავებელი) ფუნქციის მქონე სიგრძე-სიმოკლის დაპირისპირებას.

ხმოვნების სიგრძე-სიმოკლე, ერთ-ერთი განმასხვავებელი (დიფერენციული) ნიშანია, რომლითაც შეიძლება ერთმანეთს უპირისპირდებოდნენ ხმოვნები და მათი მეშვეობით სიტყვათა ფორმები. შდრ. მაგ. სვანური გრძელი და მოკლე ხმოვნებიანი მარე „კაცი“ და მარე „მაგრამ“. ბალსზემოურ დიალექტში ცხრა ასეთი წყვილია: ა-ა, ე-ე, ი-ი, ო-ო. უ-უ. ჷ-ჷ სიგრძე-სიმოკლით დაპირისპირება შესაძლებელია როგორც ხმოვნებში, ისე თანხმოვნებში. ქართულისათვის არც ერთია დამახასიათებელი. და არც მეორე: არც ერთი ხმოვნის (ან თანხმოვნის) დაგრძელება-შემოკლებით სხვა ფონემა არ მიიღება. განსხვავებულია მახვილიანი და უმახვილო ხმოვნები. ამ უკანასკნელს უკავშირდება რედუცირებული ხმოვნების წარმოქმნა, ე. ი. ხმოვნებისა, რომლებიც წარმოთქმულია მათ მახასიათებელთა (სიგრძის, ინტენსივობის, მკაფიოობის) ჩვეულებრივზე ნაკლები გამოხატვით. ხმოვანთა რედუცირებული, შესუსტებული სახით წარმოთქმა უმეტეს შემთხვევაში უკავშირდება მათ უმახვილობას. რედუცირებული ხმოვანი შეიძლება ისე ძლიერ შეიცვალოს, რომ სხვა ბგერად გადაიქცეს. ასეთი თვისებრივი ცვლილება ახასიათებს სალიტერატურო რუსული ენის უმახვილო ხმოვნებს (შეადარეთ, მაგ., მახვილიანი და უმახვილო ხმოვნები სიტყვაში хорошо, სადაც პირველი და მეორე ხმოვანი ბაგისმიერი 0-ს სახე კარგავს და ჩვეულებრივ а-ს უახლოვდება.

ქართულში რედუცირებული ხმოვანი არარედუცირებულზე მოკლე და სუსტია, მაგრამ თვისებრივად მისგან არ განსხვავდება – სხვა ხმოვნად არ იქცევა.

შემართვა-დამართვის ხასიათის მიხედვით განსხვავებულია: მაგარშემართვიანი, ძლიერშემართვიანი, მკვეთრშემართვიანი, მაგარ დამართვიანი, ძლიერ დამართვიანი, მკვეთრ დამართვიანი ხმოვნები.

ზ. ჯაფარიძე