ჰამბურგის დრამატურგია (ლესინგი)
„ჰამბურგის დრამატურგია“ – გოთჰოლდ ეფრაიმ ლესინგის ნაშრომი (1767-1769), რომელსაც იგი ჰამბურგის ნაციონალურ თეატრში მოღვაწეობისას ქმნის. „ჰამბურგის დრამატურგიაში“ ლესინგმა რეალიზმის თეორია ჩამოაყალიბა, რომელიც გერმანიის ეროვნული რეალისტური დრამატურგიის და თეატრის განვითარების თეორიულ საფუძველს წარმოადგენდა.
ლესინგმა „ჰამბურგის დრამატურგია“ წიგნად გამოსცა 1769 წელს. მასში გაანალიზებულია პიესები, რომლებსაც ჰამბურგის ნაციონალური თეატრის სცენაზე თამაშობდნენ 52 საღამოს განმავლობაში (1967 წლის 22 აპრილიდან 28 ივნისამდე).
„ჰამბურგის დრამატურგია“ – ძირითადად მიუძღვნა იმის მტკიცებას, რომ ფრანგული კლასიციზმი უმართებულოდაა მიჩნეული ბერძნული კლასიკური ტრაგედიის მემკვიდრედ, ვინაიდან პრაქტიკაში ფრანგული კლასიციზმი ფუნდამენტურად ეწინააღმდეგება არისტოტელეს „პოეტიკაში“ ჩამოყალიბებულ ბერძნული კლასიკური დრამის თეორიას. თავის ამ ნაშრომში ლესინგი არაერთხელ უბრუნდება ამ საკითხებს და ხშირად მოჰყავს ციტატები არისტოტელეს „პოეტიკიდან“. ლესინგი ამტკიცებს, რომ ძველბერძენი ტრაგიკოსების ჭეშმარიტი მემკვიდრე შექსპირია და არა კორნელი, რასინი ან ვოლტერი. მას კარგად ესმოდა, რომ გერმანელი საზოგადოება, მაყურებელი, თავისი კულტურული ჩვევებით, ვერ გაიგებს და სათანადოდ ვერ დააფასებს შექსპირს.აქედან გამომდინარე, გერმანულ თეატრს ურჩევს – შექსპირის პიესები გადამუშავებული სახით დადგან.
არისტოტელეზე დაყრდნობით, ლესინგი ხელოვნების „უმთავრეს პრინციპად“ მიიჩნევს „ბუნების მიბაძვას“. ამასთანავე, კარგად ესმის, რომ „მიბაძვა“ მექანიკური არ უნდა იყოს. „ბუნების ზუსტი მიბაძვა“ უფორმო და მოუწესრიგებელი იქნება“. „ბუნებაში ყველაფერი ერთმანეთთანაა დაკავშირებული, ყველაფერი გადაიკვეთება, ერთი მეორეში გარდაიქმნება“ – წერს ლესინგი. კავშირების ეს „დაუსრულებელი მრავალფეროვნება“ შეუძლებელია ადამიანმა მოიცვას მხედველობით ან შეგრძნებებით. შეგრძნებებს უნდა დაეხმაროს აზრი, აბსტრაქცია. ცხოვრებაშიც და ხელოვნებაშიც აზროვნების გარეშე ადამიანი იქნება „წამიერი შთაბეჭდილებების მსხვერპლი“, ვერ განასხვავებს შემთხვევითს აუცილებლისაგან, წამიერს მდგრადისგან და შესაბამისისგან (სტატია 70 – LXX).
ლესინგის მიხედვით, ხელოვნება შეუძლებელია არსებობდეს აზრის გარეშე; იგი მოითხოვს არა უბრალოდ დაკვირვებას, არამედ ბუნების და ადამიანის სიღრმისეულ შესწავლას. ამ მოსაზრებას იგი ასაბუთებს ევრიპიდეს მაგალითზე: „საკუთარი თავის და ზოგადად ადამიანის შეცნობა, ჩვენს გრძნობებზე ყურადღების გამახვილება, ყველაზე პირდაპირი და მოკლე გზების შესწავლა და სიყვარული, ყოველ საგანზე მისი დანიშნულების მიხედვით მსჯელობა“ – აი, რა ისწავლა ევრიპიდემ სოკრატესგან და რამ „შექმნა იგი ხელოვნებაში უპირველესად“ (სტატია 49 − XLIX).
ტიპურობას ლესინგი მიიჩნევს ხელოვნების აუცილებელ თვისებად. ამ თვალსაზრისით საინტერესოა მისი პოლემიკა დიდროსთან „ჰამბურგის დრამატურგიის“ 87-95-ე (LXXXVII – XCV) სტატიებში. დიდროს მიხედვით, „კომედიაში გამოსახულია ტიპები, ხოლო ტრაგედიაში – ინდივიდები“, ლესინგი დიდროს პასუხად წერს: „საყოველთაოობასთან მიმართებით არისტოტელე არ აკეთებს არავითარ განსხვავებას ტრაგედიისა და კომედიის მოქმედ პირებს შორის“, – ტიპურობა ყოველი მხატვრული გამოხატვის აუცილებელი პირობაა.
მართალია, ლესინგი ტიპურობას უმნიშვნელოვანესად მიიჩნევს, მაგრამ ამავე დროს, კარგად ესმის, რომ ცოცხალი ინდივიდუალური თვისებების გარეშე, ხასიათები აბსტრაქტული იქნება. სწორედ ამ თვალსაზრისიდან გამომდინარე აკრიტიკებს კორნელის და სხვა კლასიცისტების გმირებს, ასევე დიდროს თეორიასა და პიესებს, ე. წ. „იდეალური ხასიათებისკენ“ მიდრეკილების გამო.
დრამატული ნაწარმოების რეალისტურობასთან ერთად ლესინგს, როგორც ყველა განმანათლებელს, უმნიშვნელოვანესად მიაჩნია დრამატურგიის საზოგადოებრივი როლი. „პოეზიის ყველა სახეობამ ჩვენ (ადამიანები) უკეთესები უნდა გაგვხადოს, გამოგვასწოროს. სამწუხაროა, თუკი ამის მტკიცება ისევ საჭიროა, კიდევ უფრო სამწუხაროა, თუკი არსებობენ პოეტები, რომელთაც ამაში ეჭვი ეპარებათ“ – წერს ლესინგი 77-ე (LXXVII) სტატიაში.
ლესინგს მიაჩნია, რომ თეატრის უპირველესი დანიშნულებაა საზოგადოებაზე ზეგავლენა. თეატრი, ლესინგის განსაზღვრებით, წარმოადგენს სახელმწიფოებრივ „კანონთა დანამატს“. კანონი სჯის აშკარა, ღიად ჩადენილ ცოდვებსა და დანაშაულებს, თეატრი კი ადამიანის შინაგან სამყაროზე, მის დამალულ მიდრეკილებებზე ახდენს გავლენას: „ადამიანის ზნეობრივ ქცევაზე... კანონის იქეთა თუ აქეთა საზღვრებში“ (სტატია 7 – VII).
კლასიციზმის თეორეტიკოსები, სხვასთან ერთად, ხელოვნების, კერძოდ კი თეატრის დანიშნულებად მიიჩნევდენ საზოგადოებაზე მორალურ ზეგავლენას. ლესინგი წერს, რომ მათ ეს ძალიან ვიწროდ ესმოდათ, ისინი თავიანთ გმირებს − კეთილშობილისა და ცოდვილის − აბსტრაქტულ გამოხატულებად გამოსახავდნენ. ლესინგის აზრით კი, ხელოვნების მორალური ზეგავლენა მისი რეალისტური ბუნებისგან განუყოფელია. შესაძლოა, მოლიერის „ძუნწს“ არც ერთი ძუნწი არ გამოესწორებინა, ხოლო რენიარის „მოთამაშეს“ – არც ერთი მოთამაშე, მაგრამ ეს იმას არ ნიშნავს, რომ ეს კომედიები უსარგებლოა. „კომედია „ძუნწი“ გულუხვისთვისაც ჭკუის სასწავლებელია (სამაგალითოა), „მოთამაშე“ კი იმისთვისაც, ვინც საერთოდ არ თამაშობს“. კომედიის დანიშნულება, წერს ლესინგი, „თავად სქემაშია, თავად სიცილშია, ჩვენს შესაძლებლობებში შენიშნო სასაცილო, მსუბუქად და სწრაფად დაინახო ის მოდისა და ვნების სხვადასხვა ნიღბის მიღმა, ყველა მის გამოვლინებაში“. ასწავლო, დაინახო ცხოვრებაში სასაცილო, ნებისმიერი ნიღბის მიუხედავად, და ვერ იტანდე იმას, რაც ზიზღის ღირსია – ასეთია რეალისტური კომედიის ლესინგისეული განსაზღვრება (სტატიები 27-29, XXVIII-XXIX). ~~
პოეზიის ყველა ჟანრის აღმზრდელობით ფუნქციაზე საუბრისას, ლესინგი თვლის, რომ ყოველი ჟანრი აღმზრდელობით ზემოქმედებასნამა თუ იმ ჟანრისთვის დამახასიათებელი სპეციფიკური ხერხებით უნდა ახორციელებდეს. ასე მაგალითად, ტრაგედიის უშუალო მიზანია თანაგრძნობისა და შიშის აღძვრა. თანაგრძნობის და შიშის მეშვეობით, ტრაგედიამ ხელი უნდა შეუწყოს ხასიათის ჩამოყალიბებას, საბრძოლველად თანდათანობით მომზადებას. ტრაგედია გამობრძმედსბრბილ, მგრძნობიარე ხასიათს და, პირიქით, შეარბილებს ცივ და ყველაფრისადმი ინდიფერენტულს, ორივეში კი აღზრდის ჰუმანიზმს და სიმტკიცეს, თავისუფლებისათვის ბრძოლისთვის მოწოდებულს. ამგვარად, რევოლუციური ჰუმანიზმის ჭრილში მოიაზრებს ლესინგი ტრაგედიის მეშვეობით მიღწეულ არისტოტელესეულ „კათარსისს“ დაბ„ვნებათა განწმენდას“.
„ჰამბურგის დრამატურგია“ გამსჭვალულია აშკარა პოლიტიკური ტენდენციებით. კლასიციზმის ესთეტიკის წინააღმდეგ ბრძოლისას, კორნელის „როდოგიუნის“, ვოლტერის „ზაირას“, „მეროპას“ და XVII-XVIII საუკუნეების ფრანგული კლასიცისტური ტრაგედიის სხვა ნიმუშების გაანალიზებისას, ლესინგი არ შემოიფარგლება კლასიციზმის თეორიული კრიტიკით. ლესინგი კლასიციზმს განიხილავს, როგორც არისტოკრატიული ფენის იდეალების და ზნე-ჩვეულებების გამოხატულებას ხელოვნებაში. კლასიციზმის წინააღმდეგ ბრძოლას ლესინგი უკავშირებს ბრძოლას აბსოლუტიზმისა და იმ არისტოკრატიული ზნეჩვეულებების წინააღმდეგ, რომლის მხატვრულ ასახვას წარმოადგენს XVII-XVIII საუკუნეების კლასიკური ტრაგედია.
„მე უკვე დიდი ხანია ვემხრობი იმ აზრს, რომ სამეფო კარი არ არის ის ადგილი, სადაც პოეტი შეძლებს ბუნების შესწავლას“, − წერს ლესინგი (სტატია 59 _ LIX). „ფუფუნება და ეტიკეტი ადამიანებს მანქანებად აქცევს“, ცხოვრებაშიც და ხელოვნებაში კლავს ბუნებრივს და ადამიანურს, ჯანმრთელ ადამიანურ გრძნობებს გარდაქმნის ხელოვნურად და გარყვნილად, უსპობს ენას ბუნებრივ უბრალოებას და ზეაწეულს, გადაპრანჭულს ხდის. ეს აზრია ჩადებული „როდოგიუნის“, „ზაირის“ და სხვა პიესების ანალიზში, რომლებიც ფრანგული კლასიციზმის და გერმანელი მიმდევრების წარმომადგენლებს ეხებათ.
სამეფო კარის წეს-ჩვეულებებისა და ხელოვნების, რელიგიური შეწირულობის განდიდების, ასკეტიზმის, ქრისტიანული მოწამეობრიობის კრიტიკის პარალელურად, ლესინგი მომხრეა ბუნებრიობის, სისადავის, ადამიანურობის, იგი იბრძვის რეალიზმისთვის დრამატურგიასა და სცენაზე.
სამეფო კარის არისტოკრატიულ თეატრში სერიოზულად, პათეტიკურად გამოხატავდნენ მხოლოდ მეფეებს და მითოლოგიურ გმირებს − არისტოკრატიული წრეების გაიდეალიზებულ წარმომადგენლებს. ლესინგს ეს არ მიაჩნია მართებულად, იგი წერს: „უფლისწულების და გმირების სახელებს შეუძლიათ მიანიჭონ პიესებს დიდებულება და ფუფუნება, მაგრამ არ უწყობს ხელს ნაწარმოების მგრძნობელობას და ემოციურობას. ჩვენთან ახლომყოფ ადამიანთა უბედურება, ბუნებრივია, უფრო ძლიერად იმოქმედებს ჩვენს სულზე“ (სტატია XIV).
დიდროსა და მარმონტელის მსგავსად, ლესინგი სწორედ ამ თვალსაზისით გვევლინება დამცველად „მეშჩანური“ დრამისა, რომელშიც გმირი მესამე ფენის წარმომადგენელია, ბიურგერთა წრიდანაა და რომლის სიუჟეტიც აგებულია კერძო, ოჯახურ ცხოვრებისეულ მასალაზე. ამგვარი დრამის მაგალითია ლესინგის „მის სარა სამფსონი“ (1755). თუმცა, „ჰამბურგის დრამატურგიის“ უმეტეს ნაწილში ასახულია არა მეშჩანური დრამის, არამედ, ტრაგედიის ბუნების თეორიული კვლევები. თავის ძიებებში ლესინგი ეყრდნობა შექსპირს, ანტიკურ ტრაგედიას და ქმნის − გერმანული ნაციონალური შინაარსის ისტორიული ტრაგედიის და ნაციონალური რეალისტური დრამის − თეორიულ საფუძველს, რომელიც, შემდგომ პერიოდში, გოეთემ და შილერმა დრამატურგიასა და თეატრში პრაქტიკულად განახორციელეს.
„ლაოკოონსა“ და „ჰამბურგის დრამატურგიაში“ ლესინგი ხელოვნებაში რეალიზმის დამკვიდრებისათვის იღვწის, მაგრამ მიუხედავად ამისა, თითქმის ყველგან, თავის იდეალებს და ნიმუშებს ანტიკურობაშივპოულობს. პოეტის იდეალად მიიჩნევს ჰომეროსს, რომლის ეპიკურ სტილს (მანერას) უპირისპირებს არიოსტოს მხატვრულ აღწერებს. კორნელისა და რასინის კრიტიკისას, იდეალებად დრამატურგიაში მიაჩნია შექსპირი, სოფოკლე და ევრიპიდე. არისტოტელეს „პოეტიკას“ თვლის ყველაზე საუკეთესო ფილოსოფიურ ნაშრომად დრამის თეორიაში. ფრანგულ კლასიციზმს კი ადანაშაულებს მის არასწორ ინტერპრეტირება-გაგებაში. ანტიკურობა ლესინგისათვის წარმოადგენს ნორმას, ადამიანური ბუნების და ხელოვნების კანონების საუკეთესო გამოხატულებას.
ლესინგი მოითხოვდა, რომ მხატვრული შემოქმედების საფუძველი იყოს არა სტიქიური და განუსაზღვრელი, არა სუბიექტური გრძნობა, არამედ გაცნობიერებული და კარგად გააზრებული იდეური პრინციპები. „ჰამბურგის დრამატურგიაში“ კრიტიკის მნიშვნელობის დაცვისას, გერმანული ლიტერატურისა და ხელოვნებისაგან მოითხოვდა ახალი საზოგადოებრივი წყობისთვის ბრძოლას, ცხოვრებისადმი, ხალხისადმი, მოვალეობისადმი ნათელ და გააზრებულ მიდგომას.
დიდი სინანულით წერდა ლესინგი ნაციონალური თეატრის შექმნის ჩანაფიქრის კრახის შესახებ „ჰამბურგის დრამატურგიის“ ბოლო გვერდებზე: „გაჩნდა გულუბრყვილო იდეა გერმანელებისთვის ნაციონალური თეატრის შექმნისა, ჩვენ კი, გერმანელები − ერი, ნაცია ჯერ არ ვართ“.
მაკა ვასაძე
