ინგილოური დიალექტი

ინგილოური – ქართული ენის დიალექტი. გავრცელებულია საინგილოში, რომელიც ამჟამად აზერბაიჯანის შემადგენლობაშია და მოიცავს კახის, ზაქათალისა და ბელაქნის რ-ნებს. საქართველოში ინგილოურზე მეტყველებს დედოფლისწყაროს რ-ნის სოფელ სამთაწყაროს მოსახლეობა.

X–XVII ს-მდე ეს მხარე ჰერეთის (XVII ს-ში კახეთ-ჰერეთის) შემადგენლობაში შედიოდა. XVII ს-ში ჩნდება ტერმინი „ინგილო“. შესაბამისად, ინგილოთა სამოსახლოს ეწოდა „საინგილო“. ვარაუდობენ, რომ „ინგილო“ მიღებულია ძველი თურქულული იანგული ფორმიდან yangili – yangilo „ახალი – ახალმორჯულებული“). თავდაპირველად „ინგილო“ სოციალური შინაარსის ცნება იყო და არა ეთნიკური.

ინგილოური იყოფა კაკურ და ალიაბათურ კილოკავებად. კაკურში გამოიყოფა ალიბეგლოური თქმა, ხოლო ალიაბათური იყოფა ალიაბათის, მოსულისა და ითითალის თქმებად.

დაცულია ჴ ფონემა (ჴელი „ხელი“, საჴნავი „სახნავი“), არის ვ ფონემის წყვილბაგისმიერი ვარიანტი (ქაჲ „ქვა“, რდაცულია ჴ ფონემა (ჴელი „ხელი“, საჴნავი „სახნავი“), არის ვ ფონემის წყვილბაგისმიერი აჲ „რვა“, მოკლაჲ „მოკლეა”), დასტურდება სუსტი ხმოვანი ჷ რომელც ა, ე, ი და ო ხმონების ალოფონია (ჷმოჲ „ამოდი“, შჷმოჲ „შემოდი , კარშჷ „კარში“, კარზჷ „კარზე“, კიდჷბან „კიდობანი“, ყჷსმათ „ყისმათი“). დასტურდება უმლაუტიზებული ხმოვნები (ზლ – „ძველი“, ჩნ – „ჩვენი“, ვზახ || ზახივარ – ვეძახი“) და (კრტ – „კვირტი“, წმაი – „წვიმა“, ვც || ცივარ – „ვიცი“), რომლებიც ზოგჯერ ოპოზიციას ქმნიან ო და უ ხმოვნებთან და სიტყვათგანმასხვავებელ ფუნქციას იძენენ: ზლ „ძველი“ – ზოლ „ძვალი“; კრტ „კვირტი“– კურტ „კრუხი“…, ზოგჯერ კი თავისუფლად მონაცვლეობენ მათ-თან: ჩონ || ჩნ („ჩვენ“). ინგილოურში ქართული ენის მუღერ ჯ და ძ აფრიკატებს ცვლის შესაბამისი მჟღერი სპირანტები ჯ – ჟ (დაჟდა „დაჯდა“). ძ — ზ (ზმაილჲ „ძმა“). დასტურდება ხმოვანთა ფშვინვიერი, მკვეთრი და იოტიზებული (ჰ- || ჸ-|| ჲ-) შემართვა. (ჰეკალ || ჸეკალ || ჲეკალ „ეკალი“): გვხედება გემინირებული ბბ, მმ, შშ, რრ, ლლ, გგ, წწ თანხმოვნები (კამმეჩი „კამეჩები“, სილლაჲ „სილა“, ლობბაზ „მასხარა“ და სხვ.

ინგილოურს ახასიათებს როგორც დამავალი (Vჲ, V), ასევე აღმავალი (ჲV, V) დიფთონგები (ხალ „ხვალ“, მოხელ „მოხვედი“, ჲქ „საპალნე“). პრეფიქსულ მორფემათა მიჯნაზე ადგილი აქვს ხმოვანთა კონტაქტურ ასიმილაციას: აე – ეე: (დეენახა „დაენახა“), ოე – ეე (მეეწონა „მოეწონა“), იე – ეე (მეეც, „მიეც“), ხოლო სუფიქსურ მორფემათა მიჯნაზე – ხმოვანთა დისიმილაციას: ეე – იე (სამარიები - სამარეები, ტყიები – ტყეები).

ინგილოურში I პირისნიშნისეული ვ თანხმოვანი იწვევს პრეფიქსისეული ა ხმოვნის ლაბიალიზაციას (დოვკალი – „დავკალი“; ოგტკივდა „აგაეტკივდა“). ინტერვოკალურ პოზიციაში იკარგება ვ სუბიექტური პირის ნიშანი: ოვა – ოა – უა (მუალ „მოვალ“. მუამზად „მოვამზადე“).- აღსანიშნავია ასიმილაცია-დისიმილაციის ნიმუშები: აუ - ოუ - ო - ოვ (ოუღი > ოღი „აუღია.“ აუ – ა – ავ (პროგრესული დისიმილაციის გზით: აქავრობა, „აქაურობა“, გოზავრ – გოზაური „ღვინო-არყის ჭურჭელი“), ანალოგიურად: ეუ ე – ევ (დეკევლ „დეკეული,“ დანაშავლ („დანაშაული“). დასტურდება ვა || უა – ო (ზოლ – ძვალი, – ჭომ – ჭვამ, – ვჭამ); პარალელურად დასტურდება ვა – უ (დევაკუნ „დიაკვანი“) და ვე – უ (ქართულ „ქართველი“).

ინგილოურში ვერ ძლებს ხშულ თანხმოვანთა ჯგუფები და სხვადასხვა გზით ხდება მოსალოდნელი არაბუნებრივი კომპლექსების აცილება: ა) ხმოვნის ჩართვით კიბილ – „კბილი“, შიტოჲ– „შტო“, ღრმ – „ღრმა“; ბ) სკ, სტ, სპ, შკ, კომპლექსების წინ ე. წ. პროთეტული ხმოვნის გაჩენით – ისკამი – „სკამი“ ისტაქან || ესტაქან – „სტაქანი,“ იშკოლ || უშკოლ – „შკოლა“, იშკაფ – „შკაფი“; გ) თანხმოვანთა დაკარგვით – კინაჲ – „რკინა“ ზეჲ, – „რძე“, წკინავს || წყინავს – „ბრწყინავს“; დ) თანხმოვანთა კომპლექსში შემავალი მეორე წევრის (ხშულის) ნაპრალოვანთა მონაცვლეობით გზელი – „გძელი“, ბზოლაჲ – „ბრძოლა“, ყმედი – „ყბედი“. ინგილოური თავიდან იცილებს ხმოვანთა უშუალო თანამიმდევრობასაც; ა) დიფთონგიზაციის გზით – აჲღა – „აიღო“, გაიცჲნა – „გაიცინა“, დეკეელი – „დეკეული“; ბ) ხმოვნის დაკარგვით – მოვყონი || მოყონიჲ – „მოუყვანია“. გონი – „ჰგონია“; გ) თანხმოვნის ჩართვით – შუვაჲ „შუა“, ყმუვილ „ყმუილი“, ნიგორი „ნიორი“… მაგრამ ეს წესი ირღვეეგა, თუ ხმოვანთმიმდევრობა ა) მორფემათა ზღვარზეა: ერთი – აერთევს; ბ) მიღებულია თანხმოვნის დაკარგვით: იმააც (იმასაც); გ) ორი სიტყვის შეხორცებით: მეუმ (–მე უნ–მე უნდა), რაზიოვაჲ (–აზერბ. რაზსი + ქართ. ობა „თანხმობა“); ასევე უცხო ენიდან შემოსულ სიტყვებში: ტაიჲ (აზერბ. დაჲы „დედის ძმა“), ყაუმ (აზერბ. გოჰუმ „ნათესავი, მოყვარე“) და სხვ.

ინგილოურის მორფოლოგიური თავისებურებებიდან აღსანიშნავია -ყე || -ყ ნაწილაკის ხმარება, რომლითაც გამოიხატება: ა) პირდაპირ და ირიბ ობიექტთა მრავლობითობა დაჴოცა-ყე ||დაჴოცაყ – „დახოც-ნ-ა“ (პირდაპირი ობიექტი), აჭამა-ყე || აჭამაყ „აჭამა“ მან მათ ის (ირიბი ობიექტი); ბ) რეალური სუბიექტის მრავლობითობა ინვერსიულ ზმნებში – ჰქონდა-ყე || ჰქონდა-ყ – „ჰქონდათ“; გ) ხოლმეობითი (მრავალგზისობა) – ცხვაყ (ცხვება ხოლმე), (ვ)ჭომყ (ვჭამ ხოლმე); დ) სახელებთან -ყენ „-კენ“ თანდებულის ფონეტიკური ვარიანტია – კარევისყენ „კარებისაკენ“.

ინგილოურის ალიაბათურ კილოკავში თანხმოვანზე ფუძედაბოლოებულ სახელებს ბრუნვის ნიშნად შენარჩუნებული აქვთ -ი (დედაკაცი, შ[[ფაილი:Oooo.PNG|10პქ|]ლი), ხმოვანზე ფუძედაბოლოებული სახელები ბრუნვის ნიშნის გარეშეა წარმოდგენილი (მამა, ჟაფა), მაგრამ კაკურ კილოკავში საპირისპირო ვითარებაა: თანხმოვანზე ფუძედაბოლოებული სახელები ბრუნვის ნიშნის გარეშე იხმარება (დედაკაც, შლ), ხმოვანზე ფუძედაბოლოებული სახელები კი – ჲ-ს (← ი) დაირთავენ (მამაჲ, დაჲ). მოთხრობით ბრუნვის ნიშნად ინგილოურში გეხედება -მა (კაცმა), -მამ (← მან); ამამ „ამან“. მიცემითი ბრუნვის ნიშნად – -ს, -ჲ. -ჰ და 0: ენაჲ უკიდევს (← ენას უკიდებს „ენაჩლუნგია“). ნათესაობითი ბრუნვის ნიშნად წარმოდგენილია შემდეგი ალომორფები: ი 'ს' (ჟეჲრანი ჴორც „ჯეირანის ხორცი"), -ჲ (მამაჲ გლგაზ „მამის ცხვირსახოცი“) და 0 (კრცხ დანადვ ქათამ – „კვერცხის დამდები ქათამი“). მოქმ. ბრუნვის ალომორფებია: -ჲთი (ჩოშკაჲთი „ხმლით“), -ითი (ჴელითი „ხელით“), -ი (ფეყი „ფეხით“) და 0 (ღამ მაასლევარ „ღამით მოვალ“). ვითარებითი ბრუნვის ნიშნად დასტურდება: ა 'დ' (გადურა ჩოვცომ „ბიჭურად ჩაუცვამს”) და -ჲ (მასხარაჲ მიგდევს „მასხრად მიგდებს“). გამოყოფილია ლოკალური ბრუნვები: სადაობით-გამოსვლითი (კარშიჲთით „გარედან”), ნათესაობითი-გამოსვლითი (კაციზსგნი'თ' „კაცისგანით“), ნათესაობით-მიმართულებითი (წადა თქნს „წავიდა თქვენსას“). დასტურდება სახელთა მრავლობითი რიცხვის ორმაგი წარმოება (ქებევებ „რქებები”). გავრცელებულია მეშველზმნიანი წარმოება ყველა ტიპის ზმნათა I და II პირში (ხა-ტავ-ვარ/-ხარ „ვხატავ-ხატავ“, ბრდვი-ვარ/-ხარ „ვბერდები-ბერდები“, ტრ-ვარ/-ხარ „ვტირი-ტირი“, (ე)წევ-ვარ/-ხარ.

ინგილოურში ადგილი აქვს -ავ სუფიქსის უნიფიცირებას (წორ-ავ-ვარ „ვწერ“, დრკ-ავ-ვარ „ვდრეკ“, ყოფ-ავ-ვარ „ვყოფ“). თხოვნით-ბრძანებითის II პირის ფორმად გამოყენებულია II კავშირებითის ფორმა (წახდო!. ნამყო ძირითადის I და II პირის ფორმებში წარმოება უნიფიცირებულია: კაკურში – ი ან 0 (შოჲნახ || შოჲნახი „შევინახე“. შაჲნახ „შეინახე“), ალიაბათურში – პირიქით, -ე სუფიქსი ვრცელდება (ვიცანე-იცანე „ვიცანი-იცანი“); უნიფიცირებულია კავშირებითების წარმოება II და III სერიებში (წაჲყონას – II კავშირებითი, მეგეცას – III კავშირებითი), ხოლო ალიაბათურში – ო (მოკლოს „მოკლას“); კაკურში დინამიკური ვნებითის აწმყოს მრავლობითი რიცხვის II პირში დასტურდება -ი-ს დაბოლოება (ჴდევის), ხოლო ალიაბათურში – ა (ჴდება); კითხვით ნაცვალსახელთან ერთად გამოიყენება კითხვითის -ა ნაწილაკი (მინ არისა? „ვინ არის?').

უცხო ენიდან ნასესხებია ზოგი ზმნიზედა, ნაწილაკი, კავშირი, შორისდებული და აფიქსები (ჰევაშ-ჰევაშ „ნელ-ნელა“, ჰათაარ „როგორ“, ჰამ „თან“, დენა „ცალი“. ამმა „მაგრამ“, გა || გაჰ „ხან“, ან ჟახ „მდე“ -ბე („-თვის”), ჰაჲფ (შებრალების შორისდებული), ხელობის აღმნიშვნელი სუფიქსი -ჩი (კოლხოზ-ჩი „კოლმეურნე“, ოვ-ჩი „მონადირე“); ლაფ „ძალიან“… დამკვიდრებულია აღმატებითი ხარისხის წარმოების აზერბაიჯანული წესი – პირველ მარცვალს დაერთვის მ თანხმოვანი (კომკორაწ „ძალიან მკვახე“, წიმწითელ „სულმთლად წითელი“).

შეინიშნება აზერბაიჯანულის გავლენით წარმოქმნილი ფრაზეოლოგიური კალკები: მასწავლებელი სა ზისა? „მასწავლებელი სად ცხოვრობს?“ თავში ჩავარდნაჲ „მიხვედრა, გააზრება“.

ინგილოურში საგრძნობია უცხო ენიდან ნასესხები ლექსიკის სიუხვე (ავღუჲ „შხამი“, ბარუჲ „კედელი“, თექაჲ „ჯიხვი“, მაშაყ „ფოცხვერი“, ტაღარ „გუდაჲ“, ხაჩ „ჯვარი“, ზაჲ „უვარგისი“, „გაფუჭება“ და სხვ. დაცულია ძვ. ქართულისეული ფენა (ასტამი „ცომის საფეხევი“, ტაბლა „მაგიდა, სუფრა“, გავდა „გაჴდა, გაძრობა“, დაზოვაჲ, ზოვაჲ „მოგება, შობა, დაბადება…).

ე. კუზიბაბაშვილი

ლიტერატურა

• ჯანაშვილი მ. საინგილო. ტფ., 1911;
• იმნაიშვილი გრ. ქართული ენის ინგილოური დიალექტის თავისებურებანი, თბ., 1966;
• ჩანგაშვილი გ. საინგილო, თბ., 1970;
• როსტიაშვილი ნ. ინგილოური ლექსიკონი, თბ,, I978;
• ღამბაშიძე რ., ქართული ენის ინგილოური კილოს ლექსიკონი, თბ., 1988;
• კუზიბაბაშვილი ე. ხმოვანთა სისტემა ინგილოურში. – „მაცნე“ (ენისა და ლიტერატურის სერია), 1991, №4.