ნართხერი

მიმდინარე ცვლილება 23:58, 19 სექტემბერი 2023 მდგომარეობით

სოსრუყო - ცეცხლის მომპოვებელი. დ. მერეთუყოვი

ნართხერ-ი (ადიღ. Нартхэр – „ნართები“) – ჩერქეზული საგმირო ეპოსის ლეგენდარული გმირები, რომლებიც კავკასიის რიგი ხალხების (აბაზების, აფხაზების, ბალყარელების, ყარაჩაელების, ვაინახების, ოსების, ნაწილობრივ ქართველი და დაღესტნელი მთიელების) ზეპირ პოეტურ ტრადიციაშიც არიან წარმოდგენილნი. ნართული ეპოსის ჩერქეზული ვერსია მრავალი საუკუნის მანძილზე ადიღური მხატვრული სიტყვიერი კულტურის ყურადღების ცენტრში იყო და მას დღესაც კი დომინირებული პოზიცია უკავია.

სხვადასხვა ეთნიკური ვერსიებისათვის საერთოა „ნართი“, „ნართები“, რომლითაც აღინიშნებიან გოლიათი გმირები და გმირ გოლიათთა ტომი, ცენტრალური ეპიკური პერსინაჟების სახელები (სოსრუყო, სათანეი, ბათრაზი, ოზირმესი/ორზამესი და სხვ. განსხვავებულ ენებში სახელები შეიძლება, ვარირებდეს, მაგრამ, შენარჩუნებულია სახელთა საერთო ძირები და პერსონაჟთა ფუნქციები), მრავალი, თავისი გენეზისით კავკასიური წარმოშობის, მითოლოგიური წარმოდგენები, აგრეთვე ეპოსის ციკლიზაციის ხასიათი. ყოველ ეროვნული ვერსია თვითმყოფადია, რაც ეპოსის სიუჟეტურ შემადგენლობაში, პერსონაჟთა ნომენკლატურაში, პოეტიკაში, აგრეთვე იმ ეთნოსების მითოლოგიასთან და ფოლკლორთან გენეტიკურ კავშირში გამოიხატება, რომელთაც ეპოსის მატარებელი ხალხის ეთნოგენეზზე თუ კულტურაზე გარკვეული გავლენა მოუხდენიათ. მაგალითად, ოსურ ეპოსთან დაკავშირებით მეცნიერები მიუთითებენ ინდოირანული და მონღოლური მითოლოგიის, ხოლო ბალყარულ-ყარაჩაულთან დაკავშირებით – თურქული მოდგმის ხალხების წარმართული რწმენა-წარმოდგენებისა და არქაული ფოლკლორის გამოხატულ გავლენაზე. აბაზების, აფხაზების, ადიღების, ვაინახების საგმირო-ეპიკურ ვერსიებში ადგილობრივი, კავკასიური წარმომავლობის ატრიბუტები დომინირებს.

ადიღური ნართული თქმულებები ქმნიან რიგ დიდ ციკლებს, რომელთაგან თითოეული, ზოგჯერ, ათ-ათ და უფრო მეტ სიუჟეტს აერთიანებს. ასე ყალიბდება ნართი გმირების – სოსრუყოს (Саусырыкъуэ/Сосрыкъуэ), ბათრაზის (Пэтэрэз/Батэрэз), აშამაზის (Ашьмэз/Ашэмэз), ბადინოყოსა (Шэбатыныкъо/Бэдинокъуэ) და სხვა პერსონაჟებისადმი მიძღვნილი ციკლები. ამის პარალელურად წარმოდგენილია ე. წ. „მცირე ციკლები“ გმირებზე, შედგენილი არაუმეტეს 2-3 სიუჟეტისაგან, აგრეთვე თქმულებები ცალკეული გმირების შესახებ, რომლებიც მრავალსიუჟეტურ ციკლებს არ შეიცავენ. გამოიყოფა რიგი პერსონაჟებისა, რომელბიც სხვადასხვა ციკლებშიც მოქმედებენ. მათ შორის შეიძლება იყვნენ როგორც საკუთარი ციკლის მქონე გმირები (მაგალითად, სოსრუყო, თლეფში, სათანეი-გვაშა), ისე დამოუკიდებელი სიუჟეტების გარეშე მყოფი შემდეგი პერსონაჟები: ნასრენ-ჟაჭე (Нэсырэн- ЖачIэ/Нэсрэн-ЖъакIэ), ჯადოქარი დედაბერი უორსერი (Уысэрэжъ/Уэрсэрыжъ), შინაური წვრილფეხა საქონლის მფარველი ამიში (Амышъ) და სხვა.

სათანადო კვლევებით დადგენილია ჩერქეზული ეთნოსისა და ჩერქეზული მითოლოგიის (თავისი სამყაროთმცოდნეობის, ცალკეული მოტივების, სიუჟეტებისა და პერსონაჟების – თხაგალეჯის, თლეფშის, ამიშის, უორსერის, ინიჟების, სისტემებით) უეჭველი მემკვიდრეობითი კავშირი, რაც შესაძლებლობას იძლევა, ვამტკიცოთ ადიღურ თქმულებათა ბირთვის ადგილობრივი, ძველკავკასიური წარმომავლობა.

სოსრუყოს უკანასკნელი გზა. ფ. პეტუვაში

არაერთი მკვლევარის აზრით, ნართული ეპოსის ძირითადი ბირთვის ინტენსიური ფორმირების დასაწყისი ძვ. წ. II-I ათასწლეულების მიჯნას განეკუთვნება. თუმცა ისიც უნდა ითქვას, რომ ოსი მეცნიერები ეპოსის ჩამოყალიბებას რეგიონში ალანური გავლენის გაძლიერების პერიოდს, ანუ დაახლოებით ახ. წ. VII ს-ს უკავშირებენ, მაშინ, როდესაც აფხაზი სპეციალისტები მას ძვ. წ. II ათასწლეულის დასაწყისით ათარიღებენ.

ადიღი მეცნიერების შეხედულებით, უეჭველს წარმოადგენს ის ფაქტი, რომ ნართიადის ჩერქეზულ ვერსიაში შესული უძველესი სიუჟეტები ჩამოყალიბებულია ავტოქტონურ კავკასიურ მოსახლეობაში, რომელიც ან საერთო ენაზე ან ახლომონათესავე ენებზე მეტყველებდა. საგარეო ვითარებათა გავლენით, რეგიონის მოსახლეობის მთელი მასივები სხვადასხვა დროს ენობრივ ასიმილიაციას განიცდიდნენ, მაგრამ ამასთანავე არ დაუკარგავთ თავიანთი საერთო ტრადიციული კულტურა, მათ შორის ეპოსის ცენტრალური სიუჟეტები და ციკლები. ამავე დროს, გამოიყოფა არქაული და გვიანდელი ციკლები, რომლებსაც ბადინოყოსა და შავეის შესახებ არსებულ თქმულებათა უმრავლესობა განეკუთვნება. აღსანიშნავია, რომ მათი სახეები ერთმნიშვნელოვანი და ნაკლებრთულია, ვიდრე ეპოსის უფროსი თაობის გმირებისა. ასე მაგალითად, ბადინოყოს სახეში ხაზგასმულია ჰიპერბოლიზებული ფიზიკური ძლიერება, რაინდული სიქველე, სიტყვის ერთგულება. შავეი ადრეული რაინდული ეპოქის იდეალური მოთარეშის ეტალონია: არის კეთილშობილი, ეტიკეტური, აღჭურვილია წარმოუდგენელი ფიზიკური ძალით. ორივე პერსონაჟისთვის უცხოა მაგიური უნარ-ჩვევები, ცბიერება და ვერაგობა. სწორედ ამ თვალსაზრისით, ისინი სათანეი-გვაშასა და სოსრუყოს ოპოზიციას შეადგენენ. ამასთანავე, ჟანრის პათოსი გმირების ქმედებების ხასიათს განსაზღვრავს. სოსრუყო ნართებისათვის მოიპოვებს ცეცხლს და მათ გარდაუვალი დაღუპვისაგან იხსნის, ნართი ბათრაზი და აშამეზი შურს იძიებენ თავიანთი მამების მოკვლისთვის, ბათრაზი ნართებს მტრის ციხე-სიმაგრის აღებაში ეხმარება, აშამეზი აკეთებს პირველ სალამურს, ნართი ორზამესი ეუფლება გულთმისან ლამაზმანს, ნართების საზოგადოებას ბოროტი ღვთაებისგან ანთავისუფლებს და მათ დაუძინებელი მტრის დამარცხებაში შველის. იმავდროულად სოსრუყო ჯადოქრობითა და მაგიით კლავს თავის ბიძაშვილს, ბათრაზი მტრობს მთელ ნართულ საზოგადოებას, აშამეზი აბუჩად იგდებს სახელგანთქმულ ნართ მხედრებს. უფრო მეტიც, სოსრუყოს სახესთან განუყრელად არის დაკავშირებული წარმოდგენა, რომ მისი დაბადებით მიწიერი ბარაქა გაქრა. ყოველივე ეს მოწმობს არამარტო ხალხური ფანტაზიის სიმდიდრეზე და ამით შექმნილ წინააღმდეგობრივ სახეებზე, არამედ ეპოსის სიძველეზე და მისი ესთეტიკური პრინციპების მდგრადობაზე.

ეპოსში მნიშვნელოვან როლს თამაშობენ ცენტრალური გმირების დამხმარეებიც. ამ როლში წარმოდგენილნი არიან სათანეი-გვაშას, თლეფშის პერსონაჟები, აგრეთვე მთავარი პერსონაჟის დედა (დედობილი) ბადინოყოს, აშამეზისა და ბათრაზის ციკლებში. მათი სახეები ისე რელიეფურად არ არის გამოკვეთილი, როგორც გმირთა სახეები, მაგრამ ზოგჯერ თქმულებებში მნიშვნელოვან ადგილს იკავებენ.

ეპოსში განსაკუთრებულ როლს თამაშობს გოლიათური ცხენი. ყოველი ცენტრალური პერსონაჟის ცხენს სახელი აქვს, მაშინ, როდესაც ისეთი მნიშვნელოვანი ეპიკური პერსონაჟი, როგორიც გმირის მოწინააღმდეგეა, ზოგჯერ უსახელოა. ეპოსში ცხენი ადამიანის ენაზე მეტყველებს, დაფრინავს, დიდხანს ძლებს საკვებისა და წყლის გარეშე, არის გმირის ბრძენი მრჩეველი. ფანტასტიკური თვისებების მატარებელია გმირის მოწინააღმდეგის ცხენიც. რიგ შემთხვევაში, იგი უფრო მეტი გამომსახველობით და ჰიპერბოლიზირებით ხასიათდება, და გმირს ეშმაკობა ან მოწინააღმდეგის ცხენის ერთადერთი სისუსტის ცოდნა იხსნის. ცხენის როლის მნიშვნელობაზე მოწმობს აგრეთვე ის, რომ მეცნიერები ეპოსის ცენტრალური ციკლების წარმოშობას ცხენის მოშინაურების პერიოდს უკავშირებენ.

ეპოსის ძირითადი ბირთვის დათარიღების თვალსაზრისით, მკვლევრებს მნიშვნელოვან გარემოებად მიაჩნიათ რკინის დნობის ტექნოლოგიის ათვისება. მაგალითად, ნართი სოსრუყოს მახვილი გამოჭედილია ცელისგან, რომელიც მთიბველის გარეშე ცელავს ყველაფერს (ბალახს, ხეს, ქვას), რაც კი გზად შეხვდება. გმირის იარაღი, ისევე როგორც მისი ცხენი, მოთვინიერებას საჭიროებს, რათა დამყოლი გახდეს.

მოწიინააღმდეგის ცხენსაც და იარაღსაც სასწაულებრივი, ზოგჯერ გმირის ცხენზე და იარაღზე უპირატესი, თვისებები გააჩნია. მაგალითად, ნართ სოსრუყოს არ შეუძლია, თავისი იარაღი თავი წააცალოს დევს და იძულებულია მსხვერპლის მახვილი გამოიყენოს. გმირის ცხენს, როგორც წესი არ შეუძლია, დაეწიოს მტრის რემიდან გამოსარეკ ულაყს.

ჩერქეზული ნართული თქმულებები წარმოდგენილია ორ ფორმაში – პროზაულსა (къэбар/хъыбар) და პოეტურში (пшьыналъ/пшы- калъэ). ამასთან, არის თქმულებები მხოლოდ პროზაულ ფორმაში, მაგრამ არ არის მხოლოდ პოეტურ ფორმაში დაფიქსირებული თქმულებები. ორივე მათგანის ძირითადი ფორმალური თავისებურებაა ნარატიულობა. სიუჟეტი, როგორც წესი, ერთი ცენტრალური მოვლენის გარშემო იქმნება, დანარჩენი ყველა ეპიზოდი კომპოზიციურად მას ემორჩილება. კონტამინაციები შედარებით იშვიათია და ორი ან მეტი სიუჟეტის ხელოვნური გაერთიანება ერთ მოთხრობაში თითქმის მუდამ თვალში საცემია.

ტრადიციულად, ფშინათლი მუსიკალური ინსტრუმენტების (ხემიანი შიჭეფშინით ან ნებისმიერი დასარტყამი ინსტრუმენტით) ან გუნდის თანხლებით სრულდება. მის ესთეტიკურ ორგანიზაციაში დიდ როლს მარტივი რიტმული მელოდია, ტაეპის ფონიკა, პოეტური ენობრივი ხერხები, ტექსტის მელოსტროფებად დაშლა თამაშობს. ფშინათლებისთვის ძალზე დამახასიათებელია სხვადასხვაგვარი გარდატეხებები (ბგერების, სიტყვების, ფრაზების, მუსიკალური პერიოდების შეხამებების დონეზე), პარალელიზმები.

ფშინათლის ფორმის თქმულებათა პროზაული ვარიანტებიყველაზე ხშირად განიხილება, როგორც პოეტური ტექსტის დავიწყების შედეგი, ნაწარმოების ტრადიციულ ფორმაში შესრულების შეუძლებლობა ან არასასურველობა. ამის მოწმობას წარმოადგენს შერეული ხასიათის ვარიანტები, რომლებშიც ცალკეული ეპიზოდები პროზაულად გადმოიცემა, დანარჩენი – პოეტურ ფორმაში. მაგრამ ზოგიერთი სიუჟეტი მხოლოდ პროზაულია, და არ არის საფუძველი იმისა, რომ ისინი ოდესმე სხვა ფორმით არსებობდნენ.

ფშინათლების მხატვრული ენა უფრო მეტად გაჯერებულია გამომსახველობითი საშუალებებით, ვიდრე პროზის ენა. ეს განსაკუთრებით აშკარაა ტექსტის იმ ფრაგმენტებში, რომლებიც ფორმულები გახდნენ და სხვადასხვა შემსრულებლებში რიგი ვარიანტებით გვხვდება. ასეთია ნართების – სოსრუყოს, ბადინოყოს, ნასრენ-ჟაკეს, ფორმულა-მახასიათებლები. მაგალითად, ყაზი ათაჟუყინის მიერ 1864 წელს გამოქვეყნებული ტექსტის ნაწყვეტი:

Сосрыкъуэ дикъан,

Сосрыкъуэ динэху,

ЯмыIуэху дышъафэ,

Афэр зигъанэ куэшI,

Дыгъзр зипыIэ шыгу...

(სოსრუყო – ჩვენი სიყვარული,

სოსრუყო – ჩვენი ნათელი,

რომლის ფარი ოქროსფერია,

რომლის სამოსი – ჯავშანი,

რომლის თავზემოთ მზეა...).

მოცემულ ნაწყვეტში არის ეპითეტიც, მეტაფორაც, ჰიპერბოლაც, ანაფორაც, სინტაქსური პარალელებიც, სუგესტიის (შთაგონების) ელემენტებიც.

ადიღურ ნართულ თქმულებათა შეკრება, პუბლიკაცია და შესწავლა XIX ს-ის პირველ ნახევარში დაიწყო და დღემდე გრძელდება. ორიგინალის ენაზე პირველი ტექსტების პუბლიკატორი ყაზი ათაჟუყინი გახდა (1864 წ.). შეკრებისა და პუბლიკაციის საქმეში მნიშვნელოვანი დამსახურება მიუძღვით ლ. ლოპატინსკის, პ. თამბიევს, ა. დჲაჩკოვ-ტარასოვს, ნ. ცაგოვს და სხვ.

ადიღური ნართული ეპოსის სისტემატური შეკრება და კვლევა XX ს-ის 30-იანი წლებიდან იწყება, რისთვისაც მნიშვნელოვანი მუშაობა გასწიეს ნ. ცაგოვმა, მ. ტალპამ, ი. ცეიმ, ხოლო მოგვიანებით – ა. შორთანოვმა, ზ. ყარდანგუშევმა, ა. გადაგათლმა, ა. ალიევმა და სხვ.

[რედაქტირება] ლიტერატურა

• Нартхэр. Адыгэ эпос. Тт. I-VII. Мыекъуапэ, 1968-1971;
• Кабардинский фольклор. Вступительная статья и подготовка текстов М. У. Талпы. М.-Л., 1935;
• Нарты. Кабардинский эпос. М., 1951;
• Адыгэ IуэрыIуатэхэр. Адыгский фольклор: В 2 т. Сост. З. П. Кардангушев, предисл. А. Т. Шортанова. Нальчик, 1963, 1969;
• Гадагатль А. М. Героический эпос «Нарты» и его генезис. Майкоп, 1967;
• მისივე, Память нации. Идейно-тематическое и художественное своеобразие героического эпоса «Нартхэр» адыгских народов. Майкоп, 2002;
• Шортанов А. Т. Адыгская мифология. Нальчик, 1982;
• Кумахов М. А., Кумахова З. Ю. Язык адыгского фольклора. Нартский эпос. М., 1982;
• Алиева А. И. Поэтика и стильволшебных сказок адыгских народов. М., 1986;
• Народные песни и инструментальные наигрыши адыгов. Т. 1 – М., 1980; Т. 2 – 1981; Т. 3. ч. 1 – 1986; Т. 3. ч. 2 – 1990.

[რედაქტირება] წყარო

კავკასიის ხალხთა მითები და რიტუალები