ბათრაძი
ბათრაძ-ი || ბათრაზ-ი (ოს. Батырадз || Батраз) – ნართული ეპოსის ერთ-ერთი ცენტრალური პერსონაჟი, ნართების საზოგადოების უმცროსი თაობის წარმომადგენელი, ფოლადისულვაშა ხამიცისა და წყალთა უფლის – დონბეთირის ნათესავი ჯუჯა ხალხის – ბHცენთების ქალიშვილის (ბHცენონის) ვაჟი. იგი ხან დედის ნათესავებთან – დონბეთირებთან ზღვაში ცხოვრობს, ხან ცაში დაფრინავს, ხანაც იმყოფება ზეციურ მჭედელთან ქურდალაგონთან, რომელმაც გმირი ღვთაებრივ ქურაში აწრთო; არის მრისხანე მეომარი და მიწაზე მხოლოდ იმ მიზნით ეშვება, რომ გასაჭირში ჩავარდნილ თანამოძმეებს დაეხმაროს.
ოსური მითოლოგიის გმირი, ამირანის ორეული. ადამიანთა საკეთილდღეოდ დევებთან მებრძოლი ბათრაძი დედის მუცლიდან ცეცხლივით გავარვარებული დაიბადა და ზეციურმა მჭედელმა ქურდალაგონმა ზღვაში გამოაწრთო, ამიტომაც მისი მომრევი არავინ იყო ქვეყანაზე. გაბუდაყებულმა ბათრაძმა ანგელოზებს და წმიდანებს დაუწყო ბრძოლა. მისგან შეწუხებული ანგელოზები შეიკრიბნენ ღვთის კარზე და შესჩივლეს გამჩენს თავიანთი გასაჭირი. მაგრამ რაკი ბათრაძი ღვთის გაჩენილი არ იყო, ღმერთს მისი მოკვდინებით დასჯა არ შეეძლო. მაშინ მის დასამარცხებლად ასეთი ხერხი იხმარა: ცაში მასთან გასაჯიბრებლად მიმავალ ბათრაძს ღმერთმა დედამიწის წონის გუდა დაუგდო წინ. ბათრაძმა არ იკადრა ცხენიდან ჩამოქვეითება და მათრახის წვერით სცადა მისი აღება. სცადა აწევა, მაგრამ გუდა ისეთი მძიმე გამოდგა, რომ მისი აწევის ნაცვლად, ბათრაძის ცხენი მიწაში მუცლამდე ჩაეფლო. იმდენი ეწვალა ამ საკვირველ გუდას, რომ მათრახის ტარიც კი გადაუტყდა. ახლა კი იკადრა გაწბილებულმა გმირმა ცხენიდან ჩამოსვლა და ახლა ხელით დაეჭიდა გუდას, მიწას კი ოდნავ ააცილა, მაგრამ თავად მუხლებამდე ჩაეფლო მიწაში. რომ ვერაფერს გახდა, მიატოვა გუდა და გზა განაგრძო.
ახლა ღმერთმა ოქროს მაფის გორგალი ჩამოაგდო და წინ დაახვედრა ბათრაძს. გამომადგება ეს გორგალიო, გაიფიქრა ბათრაძმა და ასაღებად დასწვდა მას. დასწვდა კი, მაგრამ ძვრაც ვერ უყო. ჩამოხდა ცხენიდან, ხელით დაეჭიდა, მაგრამ უშედეგოდ: გორგალი ადგილიდან არ იძვროდა. მოეშვა უძლეველი გმირი გორგალს და განაგრმო გზა. გზაზე შვიდი ვასთირჯი (ასე უწოდებენ ოსები წმიდა გიორგის) და შვიდი ვაცილა (წმიდა ელია) შემოხვდა. გორგალზე გაბრაზებულმა ბათრაძმა ძალა მოიცა და დახოცა სამი ვასთირჯი და სამი ელია, დანარჩენები გაიქცნენ და ღვთის კარს შეეფარნენ. იჩივლეს: ან ჩვენ ან ბათრაძიო. ღმერთმა გამოუცხადა მათ, რომ ბათრაძი თუ თავისი დღით არ მოკვდა, მის მოკვლას ვერავინ შეძლებსო. ურჩია, წასულიყვნენ მზესთან, ეთხოვათ, რომ ერთი წლის მხურვალება დაეთმო მათთვის. ეახლნენ მზეს და მანაც გამოიმეტა ერთი წლის მცხუნვარება. გაიტყუეს ბათრაძი ერთ ტრიალ მინდორზე და ტყვიები დააყარეს. ბათრაძი ისხლეტდა ტყვიებს, ვერაფერი დააკლეს, თავად კი კიდევ სამი ვასთირჯი და სამი ვაცილა ჩამოაგდო ღმერთმა მიწაზე.
ამ დროს მზემ დააცხუნა ერთი წლის მცხუნვარებით, ბათრაძი გავარვარდა და მდინარისკენ გაიქცა გასაგრილებლად. მდინარის წყალი ამომშრალი დახვდა – ღმერთს ამოეშრო. მზემ მცხუნვარება მოუმატა და ბათრაძი სულ ნაკვერცხლად გადაიქცა. როცა ქურდალაგონი აწრთობდა ბათრაძს, ერთი ნაწლავი უწრთობი დარჩა მუცელში, სწორედ ეს ნაწლავი გადაეწვა ბათრაძს და მოკვდა.
ასე დაისაჯა გაბუდაყებული ბათრაძი. სიკვდილის წინ ბათრაძს სამი ცრემლი გადმოუვარდა და იქ, სადაც ეს ცრემლები დაეცა, სამი ტაძარი აღიმართა: მთავარანგელოზის, მიქელ-გაბრიელის და რეკომის. ჟ. დჲუმეზილი ბათრაძის პერსონაჟს „ჭექა-ქუხილის მითებთან“ აკავშირებს.
ბათრაძის გმირობათაგან აღსანიშნავია ხიზის ციხის აღება. იძიებს რა შურს მამის მკვლელებზე, ბათრაძი ზეციურ ძალებთან (ზედებთან და დაუაგებთან) ბრძოლაში კვდება და სოფიის აკლდამაში ასაფლავებენ (იხ. „სოფიი ზაფაძი“).
სახელი Батыр-адз მონღოლური წარმომავლობისაა. მისი პირველი ნაწილ – Батыр- უკვშირდება სიტყვას батыр „გმირი“, „გოლიათი“, მეორე -адз, -аз აღნიშნავს „ოსს“; ვ. აბაევის ამ ეტიმოლოგიით გმირის სახელი იშიფრება, როგორც „ოსების გმირი“, „ოსი გოლიათი“ (შდრ. ქართული წყაროების „ოს-ბაყათარი“; ასევე ოსური ეთნოგენეტიკური და გენეალოგიური გადმოცემების „ოს-ბაღათირი“).
ლიტერატურა
- Нарты. Осетинский героический эпос. М., 1989. Т. II;
- Дюмезиль Ж. Осетинский эпос и мифология. Владикавказ, 2001;
- Дарчиев А. В. Три шага ради Батраза // Дарьял. № 3. Владикавказ, 2004;
- Грисвар Ж. Мотив меча, брошенного в озере: смерть Артура и смерть Батрадза // Дарьял. № 2. Влвдикавказ, 2004;
- Чибиров Л. Скифский мир и нартовский эпос // Дарьял. № 1. 2012.
