ზაჰესი
(→საგენერატორო სადგური) |
|||
| (ერთი მომხმარებლის 7 შუალედური ვერსიები არ არის ნაჩვენები.) | |||
| ხაზი 2: | ხაზი 2: | ||
===ისტორია=== | ===ისტორია=== | ||
| − | 1922 წლის 10 სექტემბერს ტფილისისა და ახლომახლო სოფლების 4000-მდე მშრომელმა მიიღო მონაწილეობა საერთო სახალხო კვირეულში. ასე ჩაეყარა საფუძველი ზაჰესს. ფაქტიურად მშენებლობა დაიწყო 1923 წლის მაისში. დამთავრდა 1926 წლის სექტემბერში; პირველი დენი თბილისის ზაჰესმა 1927 წლის 9 აპრილს მისცა. ზაჰესის კომპლექსის მშენებლობას ხელმძღვანელობდა ზაჰესკომი (თავმჯდომარე შ. ელიავა, მოადგილეები ვ. სუხიშვილი და ნ. იორამაშვილი). ესკიზური პროექტი (ავტორი ინჟ. ო. მელიქ-ფაშაევი) დეტალურად დაამუშავა სპეციალურმა კომისიამ მ. ანდრეევი, დამანტოვიჩი, ლ. დიასამიძე, ლ. დიდებულიძე, ვ. ვასილიევი, ნ. ზვორიკინი, ა. კიკნაძე – ხელმძღვანელი, ლ. კონიუშევსკი, ბ. კოსტინი, ო. | + | 1922 წლის 10 სექტემბერს ტფილისისა და ახლომახლო სოფლების 4000-მდე მშრომელმა მიიღო მონაწილეობა საერთო სახალხო კვირეულში. ასე ჩაეყარა საფუძველი ზაჰესს. ფაქტიურად [[მშენებლობა (შენობების აგების პროცესი)|მშენებლობა]] დაიწყო 1923 წლის მაისში. დამთავრდა 1926 წლის სექტემბერში; პირველი დენი თბილისის ზაჰესმა 1927 წლის 9 აპრილს მისცა. ზაჰესის კომპლექსის მშენებლობას ხელმძღვანელობდა ზაჰესკომი (თავმჯდომარე შ. ელიავა, მოადგილეები ვ. სუხიშვილი და ნ. იორამაშვილი). ესკიზური პროექტი (ავტორი ინჟ. ო. მელიქ-ფაშაევი) დეტალურად დაამუშავა სპეციალურმა კომისიამ მ. ანდრეევი, დამანტოვიჩი, ლ. დიასამიძე, ლ. დიდებულიძე, ვ. ვასილიევი, ნ. ზვორიკინი, ა. კიკნაძე – ხელმძღვანელი, ლ. კონიუშევსკი, ბ. კოსტინი, ო. მელიქფაშაევი – მშენებლობის უფროსის მოადგილე, ს. ფირალიშვილი, ბ. ჭიჭინაძე – მშენებლობის უფროსი) [[ნაგებობა]]თა არქიტექტურული ნაწილის ავტორები არიან ა. კალგინი, კ. ლეონტიევი, მ. მაჭავარიანი. |
| − | თბილისის გაზრდილი კომუნალური და სამრეწველო მოთხოვნების დასაკმაყოფილებლად მსხვილი | + | თბილისის გაზრდილი კომუნალური და სამრეწველო მოთხოვნების დასაკმაყოფილებლად მსხვილი [[ელექტროსადგური]]ს მშენებლობის საკითხი ჯერ კიდევ რევოლუციამდე იყო მსჯელობის საგანი. არსებობდა [[ჰესი]]ს მშენებლობის რამდენიმე პროექტი-წინადადება, რომლებებიც ითვალისწინებდა ჰესის აგებას: უშუალოდ [[ქალაქი|ქალაქში]] ე.წ. მადათოვის კუნძულის მიდამოებში (1904-05 წწ.ბელგიელი ინჟ. მეტცემი); [[მდინარე]] არაგვზე სოფელ წიწამურთან (1907 წ., ინჟინრები ა. ანდრეევი, ნ. ზვორიკინი); მდინარე ხრამზე სოფელ არუხლოსთას (1920 წ., ინჟინრები ვალიშინი, კოჟევნიკოვი, ზვორიკინი, [[საქართველო]]ს ქალაქების კავშირის ინიციატივით) და სხვ. პროექტის განხორციელება ნაგულისხმევი იყო უცხოელი კონცესიონერების დახმარებით. 1920 წლის ნოემბრიდან [[საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის მთავრობა|საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის მთავრობის]] [[მიწათმოქმედების სამინისტრო (1918-1921)|მიწათმოქმედების სამინისტრო]] ამზადებდა ხელშეკრულების პროექტს წიწამურიდან ზემო ავჭალამდე მტკვრისა და არაგვის ენერგიის გამოყენების უფლების შვეციის ფირმებისათვის გადაცემის თაობაზე. |
| − | საბჭოთა ხელისუფლებამ დაიწყო მუშაობა დიდი ჰესის მშენებლობისათვის. სახალხო მეურნეობის უმაღლესი საბჭოს ჰიდრომშენმა ჩაატარა ინსტრუმენტული საძიებო სამუშაოებები, დაამუშავა საველე მასალა და დაიწყო დამუშავება ინჟინერი | + | საბჭოთა ხელისუფლებამ დაიწყო მუშაობა დიდი ჰესის მშენებლობისათვის. სახალხო მეურნეობის უმაღლესი საბჭოს ჰიდრომშენმა ჩაატარა ინსტრუმენტული საძიებო სამუშაოებები, დაამუშავა საველე მასალა და დაიწყო დამუშავება ინჟინერი მელიქფაშაევის მიერ წამოყენებული ესკიზური პროექტისა, რომელიც ითვალისწინებდა მდინარე არაგვის ბოლო მონაკვეთის (ბებრის ციხიდან შესართავამდე) და მდინარე მტკვრის (მდ. არაგვთან შეერთების ადგილიდან დიღმის [[რკინიგზა|რკინიგზის]] ხიდამდე) გამოყენებას. |
1922 წლის 1 ნახევარში იყო კიდევ ერთი წინადადება თვით ტფილისში 10 000 ც.ძ-ის ცენტრ. თბოსადგურის აგებისა (ინჟ. ი. ვაწაძე). სპეც. საექსპორტო კომისიების დასკვნებით უპირატესობა მიეცა ჰესის მშენებლობას ზემოთ უკვე ნახსენებ სქემებში – ზემო ავჭალისა მდ. მტკვარზე. | 1922 წლის 1 ნახევარში იყო კიდევ ერთი წინადადება თვით ტფილისში 10 000 ც.ძ-ის ცენტრ. თბოსადგურის აგებისა (ინჟ. ი. ვაწაძე). სპეც. საექსპორტო კომისიების დასკვნებით უპირატესობა მიეცა ჰესის მშენებლობას ზემოთ უკვე ნახსენებ სქემებში – ზემო ავჭალისა მდ. მტკვარზე. | ||
| ხაზი 12: | ხაზი 12: | ||
ტფილისის საბჭოს პრეზიდიუმმა 1922 წ. 20 ივნ. დაამტკიცა ზაჰესის მშენებლობის სქემა და ჩამოაყალიბა ზაჰესკომი. | ტფილისის საბჭოს პრეზიდიუმმა 1922 წ. 20 ივნ. დაამტკიცა ზაჰესის მშენებლობის სქემა და ჩამოაყალიბა ზაჰესკომი. | ||
| − | ზაჰესკომმა და მშენებლობის უშუალო ხელმძღვანელებმა დიდი ორგანიზაციული და პრაქტიკული მუშაობა ჩაატარეს ზაჰესის მოკლე დროში და მაღალ ტექნიკურ დონეზე აშენებისათვის შერჩეულ ადგილზე წყლის რესურსუბის შემოწმების შემდეგ საბჭოთა და უცხოელი სპეციალისტების რჩევისა და ადგილობრივი სპეციალური საექსპერტო კომისიის დასკვნის საფუძველზე ზაჰესის პირველი რიგის აგრეგატების სიმძლავრე განისაზღვრა 18 ათ. ც.ძ-ის ოდენობით (ნაცვლად გათვალისწინებული 10 ათ. ც.ძ-ისა). ჰიდროტექნიკური ნაგებობის აგებისას მხედველობაში უნდა მიეღოთ საბოლოო საპროექტო სიმძლავრე (36 ათ. ც.ძ.). | + | ზაჰესკომმა და მშენებლობის უშუალო ხელმძღვანელებმა დიდი ორგანიზაციული და პრაქტიკული მუშაობა ჩაატარეს ზაჰესის მოკლე დროში და მაღალ ტექნიკურ დონეზე აშენებისათვის შერჩეულ ადგილზე წყლის რესურსუბის შემოწმების შემდეგ საბჭოთა და უცხოელი სპეციალისტების რჩევისა და ადგილობრივი სპეციალური საექსპერტო კომისიის დასკვნის საფუძველზე ზაჰესის პირველი რიგის [[აგრეგატი|აგრეგატების]] სიმძლავრე განისაზღვრა 18 ათ. ც.ძ-ის ოდენობით (ნაცვლად გათვალისწინებული 10 ათ. ც.ძ-ისა). [[ჰიდროტექნიკური ნაგებობა|ჰიდროტექნიკური ნაგებობის]] აგებისას მხედველობაში უნდა მიეღოთ საბოლოო საპროექტო სიმძლავრე (36 ათ. ც.ძ.). |
| − | ზაჰესკომის გადაწყვეტილებით ელექტრომექანიკური მოწყობილობები დაუკვეთეს საბჭოტა რუსეთის ქარხნებს. რომლებიც აღდგენითი პერიოდის მძიმე წლებში საჭიროებდნენ დახმარებასა და მხარდაჭერას. გამონაკლისი იქნა დაშვებული ტურბინების დამზადების საკითხში – საჭირო ოთხი ტურბინიდან ერთი (4500 ც.ძ.) უნდა დამზადებულიყო ლენინგრადის ლითონის ქარხანაში ფროცნოიმაიერის ქარხნის ნახაზების მიხედვით, ხოლო დანარჩენი სამი ფრიცნოიმაიერის ქარხანაში (გერმანია). | + | ზაჰესკომის გადაწყვეტილებით ელექტრომექანიკური მოწყობილობები დაუკვეთეს საბჭოტა რუსეთის ქარხნებს. რომლებიც აღდგენითი პერიოდის მძიმე წლებში საჭიროებდნენ დახმარებასა და მხარდაჭერას. გამონაკლისი იქნა დაშვებული [[ტურბინა|ტურბინების]] დამზადების საკითხში – საჭირო ოთხი ტურბინიდან ერთი (4500 ც.ძ.) უნდა დამზადებულიყო ლენინგრადის ლითონის ქარხანაში ფროცნოიმაიერის ქარხნის ნახაზების მიხედვით, ხოლო დანარჩენი სამი ფრიცნოიმაიერის ქარხანაში ([[გერმანია]]). |
1938 წ. ზაჰესის სიმძლავრემ მიაღწია საპროექტო დონეს – დაემატა კიდევ ოთხი [[ტურბინა]]. სადგურმა უდიდესი როლი შეასრულა დიდი [[სამამულო ომი]]ს პერიოდში მრეწველობისა და ტრანსპორტის ელექტროენერგიით მომარაგების საქმეში. 1952 წელს ზაჰესი მთლიანად ავტომატიზებული და ტელემექანიზებული გახდა, ამით მისი სიმძლავრე საპროექტოსთან შედარებით კიდევ 15%-ით გაიზარდა. | 1938 წ. ზაჰესის სიმძლავრემ მიაღწია საპროექტო დონეს – დაემატა კიდევ ოთხი [[ტურბინა]]. სადგურმა უდიდესი როლი შეასრულა დიდი [[სამამულო ომი]]ს პერიოდში მრეწველობისა და ტრანსპორტის ელექტროენერგიით მომარაგების საქმეში. 1952 წელს ზაჰესი მთლიანად ავტომატიზებული და ტელემექანიზებული გახდა, ამით მისი სიმძლავრე საპროექტოსთან შედარებით კიდევ 15%-ით გაიზარდა. | ||
| ხაზი 22: | ხაზი 22: | ||
====სათავო ნაგებობები==== | ====სათავო ნაგებობები==== | ||
| − | სათავო ნაგებობანია: 1. მთავარი კაშხალი, 2. წოლხვრელი და მცირე კაშხალი, 3. წყალმიმღები და სათავო რაბი. ისინი განლაგებულია მდინარეების მტკვრისა და არაგვის შესართავთან მთავარი კაშხალისათვის (სიმ. 40 მ) შერჩეულია ამ უბანში მდინარე მტკვრის ყველაზე ვიწრო (300-400 მ) კლდოვანი კალაპოტი. [[რკინაბეტონი]]ს [[ნაგებობა]] მთლიანად დაყრდნობილია კლდის მაგარ ქანებზე ([[ქვიშაქვა]]). წყლის გამშვების და ბურჯების კედლები, წყლის დარტყმის ძალის შესასუსტებლად, მოპირკეთებულია უხეშად დამუშავებული | + | სათავო ნაგებობანია: 1. მთავარი კაშხალი, 2. წოლხვრელი და მცირე კაშხალი, 3. წყალმიმღები და სათავო რაბი. ისინი განლაგებულია მდინარეების მტკვრისა და არაგვის შესართავთან მთავარი კაშხალისათვის (სიმ. 40 მ) შერჩეულია ამ უბანში მდინარე მტკვრის ყველაზე ვიწრო (300-400 მ) კლდოვანი კალაპოტი. [[რკინაბეტონი]]ს [[ნაგებობა]] მთლიანად დაყრდნობილია კლდის მაგარ [[ქანები|ქანებზე]] ([[ქვიშაქვა]]). წყლის გამშვების და [[ბურჯი (საყრდენი)|ბურჯების]] კედლები, წყლის დარტყმის ძალის შესასუსტებლად, მოპირკეთებულია უხეშად დამუშავებული [[გრანიტი]]ს (გელათის, ნაწილობრივ ბამბაკის) ფილებით. დანარჩენი ზედაპირი ტორკრეტირებულია [[ცემენტი]]ს ხსნარით. კაშხალს ხუთი ხვრელობი აქვს: შუა სამი აწესრიგებს წყლის დონეს ზემო ბიეფში; გარე მარჯვენა სიფონური გამშვებია (მას მარჯვნიდან ემიჯნება თევზების გასაშვები), გარე მარცხენა კი ყინულის გამშვები. ხვრელობების გამყოფი ოთხი ბურჯის (თითოეულის სიგანე 4 მ, სიგრძე 27,7 მ) ვერტიკალები კარგად ეხამება კლდოვან გარემოს. ნაგებობა გამოირჩევა სადა, მკაცრი გეომეტრიული ფორმებით. |
| − | წოლხვრელი და მცირე კაშხალი აღმოსავლეთიდან ეკვრიან დიდ კაშხალს, წოლხვრელი (სიგრძე 150 მ, სიღრმე 18,5 მ, სიგანე 16-18,5 მ) გათხარეს მშენებლობის პროცესში წყლის გადასაყვანად. მისი კედლები და ძირი დაცემენტებულია. წოლხვრელს კეტავს მცირე | + | წოლხვრელი და მცირე კაშხალი აღმოსავლეთიდან ეკვრიან დიდ კაშხალს, წოლხვრელი (სიგრძე 150 მ, სიღრმე 18,5 მ, სიგანე 16-18,5 მ) გათხარეს მშენებლობის პროცესში წყლის გადასაყვანად. მისი კედლები და ძირი დაცემენტებულია. წოლხვრელს კეტავს მცირე [[რკინაბეტონი]]ს კაშხალი (სიმ. 18,5 მ, სიგრძე 24 მ, სიგანე ზემო ნაწილში 3,9 მ), რომლის ხვრელობების კედლები და ძირი მოპირკეთებულია უხეშად დამუშავებული გრანიტის (გელათის, ბამბაკისა და აირუმის) ფილებით. კაშხალის დანარჩენი ზედაპირი ტორკრეტირებულია ცემენტის ხსნარით. ამჟამად კაშხალი და წოლხვრეელი გამოყენებულია მდინარე არაგვის მიერ მოტანილი ნალექის გასაშვებად. |
მთავარ კაშხალსა და წოლხვრელს შორის წარმოქმნილი კუნძული მთლიანად ბეტონის ბალიშით არის დაფარული. მისი [[საყრდენი]] კედელი ამოყვანილია დიდი კაშხალის ბურჯების სიმაღლეზე, რის გამოც ეს ორი ნაგებობა ერთიან ჰორიზონტალურ ზოლად აღიქმება. | მთავარ კაშხალსა და წოლხვრელს შორის წარმოქმნილი კუნძული მთლიანად ბეტონის ბალიშით არის დაფარული. მისი [[საყრდენი]] კედელი ამოყვანილია დიდი კაშხალის ბურჯების სიმაღლეზე, რის გამოც ეს ორი ნაგებობა ერთიან ჰორიზონტალურ ზოლად აღიქმება. | ||
| − | წყალმიმღებიდან სათავე რაბის საშუალებით წყალი სადერივაციო არხში გადადის. ნაგებობის მარჯვენა ბოლო ნაწილში მოწყობილია ნალექისაგან წყლის გამწმენდი რაბი-კაშხალი (სიმ. 11,73 მ). | + | წყალმიმღებიდან სათავე რაბის საშუალებით წყალი [[სადერივაციო არხი|სადერივაციო არხში]] გადადის. ნაგებობის მარჯვენა ბოლო ნაწილში მოწყობილია ნალექისაგან წყლის გამწმენდი რაბი-კაშხალი (სიმ. 11,73 მ). |
==== სადერივაციო არხი ==== | ==== სადერივაციო არხი ==== | ||
| ხაზი 34: | ხაზი 34: | ||
==== წნევის აუზი ==== | ==== წნევის აუზი ==== | ||
| − | წნევის აუზი მოწყობილია არხის ბოლოსთან გაფართოებულ ნაწილში (სიგ. 8,11-65,7 მ, მოცულობა 40.000 კუბ. მ). აქედან | + | წნევის აუზი მოწყობილია არხის ბოლოსთან გაფართოებულ ნაწილში (სიგ. 8,11-65,7 მ, მოცულობა 40.000 კუბ. მ). აქედან [[ლითონი]]ს დაწნევის მილგამტარით და რკინაბეტონის სპირალური კამერებით წყალი მიემართება ტურბინებში. |
==== საგენერატორო სადგური ==== | ==== საგენერატორო სადგური ==== | ||
| − | საგენერატორო სადგური აგებულია რკინიგზის ხიდის მახლობლად და მთავარი. გრძივი [[ფასადი]]თ მტკვრის მარცხენა კლდოვან ნაპირს გადმოჰყურებს. მისი [[საძირკველი (ნაგებობის)|საძირკველი]] არმირებულია ლიანდაგებით. კედლების კონსტრუქცია წარმოადგენს | + | საგენერატორო სადგური აგებულია რკინიგზის ხიდის მახლობლად და მთავარი. გრძივი [[ფასადი]]თ მტკვრის მარცხენა კლდოვან ნაპირს გადმოჰყურებს. მისი [[საძირკველი (ნაგებობის)|საძირკველი]] არმირებულია [[ლიანდაგი|ლიანდაგებით]]. კედლების კონსტრუქცია წარმოადგენს [[აგური (სამშენებლო მასალა)|აგური]]თ შევსებულ რკინაბეტონის [[კარკასი|კარკასს]]. მთავარი ფასადი მოპირკეთებულია ეკლარის ქვით (1973 წ). |
| − | საგენერატოროს ძირითადი სათავსია დიდი დარბაზი (72X12 მ,სიმ. 14,38 მ, მთელი ნაგებობის სიმაღლე 25,88 მ), სადაც რვა ტურბინა დგას. დარბაზში უხვად არის სინათლე და ჰაერი. მთავარი ფასადის მთელი სიგრძე უჭირავს რვა შეისრულთაღოვან დიდ | + | საგენერატოროს ძირითადი სათავსია დიდი დარბაზი (72X12 მ,სიმ. 14,38 მ, მთელი ნაგებობის სიმაღლე 25,88 მ), სადაც რვა ტურბინა დგას. დარბაზში უხვად არის სინათლე და [[ჰაერი]]. მთავარი ფასადის მთელი სიგრძე უჭირავს რვა შეისრულთაღოვან დიდ [[ფანჯარა]]ს. შენობის სამხრეთ-აღმოსავლეთ კუთხეში ცილინდრული [[კოშკი]]ა. აქედან არის სადგურში შესასვლელი. საგენერატოროს არქიტექტურა მარტივი, მკაცრი და დასამახსოვრებელია. |
=== გამანაწილებელი სადგური === | === გამანაწილებელი სადგური === | ||
| − | გამანაწილებელი სადგური მდებარეობს საგენერატოროს სამხრეთით 80 მ-ზე. მისი ორი ურთიერთპარალელური კორპუსი სახელოსნოებს ეკვრის. მათ შორის ღია | + | გამანაწილებელი სადგური მდებარეობს საგენერატოროს სამხრეთით 80 მ-ზე. მისი ორი ურთიერთპარალელური კორპუსი სახელოსნოებს ეკვრის. მათ შორის ღია [[ეზო]]ა. არქიტურული გადაწყვეტით შენობა ენათესავება საგენერატორო სადგურის ფასადებს – სრულიად გლუვ (ცემენტით შელესილ) კედლებზე სხვადასხვა სიგანის დიდი შეისრულთაღოვანი სარკმლებია. განსხვავებულია უკანა ფასადი – დიდი თაღოვანი შესასვლელი და [[ლოჯია|ლოჯიის]] ექვსი დაბალსვეტიანი [[თაღედი]] ქმნიან მარტივ, მეტყველ კომპოზიციას. |
=== ვ.ი. ლენინის ძეგლი === | === ვ.ი. ლენინის ძეგლი === | ||
| − | (მოქანდ, ი. ივანოვ-შადრი, არქიტ. ს. ჩერნიშოვი) იდგა წოლხვრელის, მდინარის, წყალმიმღებისა და სათავო გამწმენდ რაბს შორის წარმოქმნილ კუნძულზე; კლდოვან ქარაფზე, მდინარის პირას ( | + | (მოქანდ, ი. ივანოვ-შადრი, არქიტ. ს. ჩერნიშოვი) იდგა წოლხვრელის, მდინარის, წყალმიმღებისა და სათავო გამწმენდ რაბს შორის წარმოქმნილ კუნძულზე; კლდოვან ქარაფზე, მდინარის პირას ([[ბრინჯაო]]ს [[სკულპტურა|სკულპტურის]] სიმ. 7 მ, ღია რუხი ფერის გრანიტით მოპირკეთებული [[პოსტამენტი|პოსტამენტისა]] 15 მ). |
=== ბესარიონ ჭიჭინაძის ძეგლი === | === ბესარიონ ჭიჭინაძის ძეგლი === | ||
| − | ბესარიონ ჭიჭინაძის ძეგლი (მოქანდ. ა. რატიანი, არქიტექტორი გ. ქავთარაძე) გაიხსნა 1975 წ. 8 ივლისს დგას საგენერატორო სადგურის ტერიტორიაზე, მთავარი ხეივნის ღერძზე, მდ. მტკვრის კლდოვან ნაპირთან. ბუნებრივი თეთრი ქვით მოპირკეთებულ მაღალ (6 მ) კედელზე გამოსახულია ინჟინერი ბესარიონ ჭიჭინაძის ჰორელიეფური [[პორტრეტი]] (ბრინჯაო, 1,4 მ). | + | ბესარიონ ჭიჭინაძის ძეგლი (მოქანდ. ა. რატიანი, არქიტექტორი გ. ქავთარაძე) გაიხსნა 1975 წ. 8 ივლისს დგას საგენერატორო სადგურის ტერიტორიაზე, მთავარი ხეივნის ღერძზე, მდ. მტკვრის კლდოვან ნაპირთან. ბუნებრივი თეთრი ქვით მოპირკეთებულ მაღალ (6 მ) კედელზე გამოსახულია ინჟინერი ბესარიონ ჭიჭინაძის [[ჰორელიეფი|ჰორელიეფური]] [[პორტრეტი]] (ბრინჯაო, 1,4 მ). |
===ელექტროგადამცემი ხაზი=== | ===ელექტროგადამცემი ხაზი=== | ||
| − | გარდა აღნიშნული ნაგებობებისა, ზაჰესის კომპლექსის მშენებლობის დროს აიგო ელექტროგადამცემი ხაზი ზაჰეს-თბილისი (15 კმ), ოთხი [[სატრანსფორმატორო ქვესადგური]] და მუშა-მოსამსახურეთა დასახლება – ერთი ორსართულიანი და რამდენიმე შეწყვილებული; ერთსართულიანი [[კოტეჯი]]. | + | გარდა აღნიშნული ნაგებობებისა, ზაჰესის კომპლექსის მშენებლობის დროს აიგო [[ელექტროგადამცემი ხაზი]] ზაჰეს-თბილისი (15 კმ), ოთხი [[სატრანსფორმატორო ქვესადგური]] და მუშა-მოსამსახურეთა დასახლება – ერთი ორსართულიანი და რამდენიმე შეწყვილებული; ერთსართულიანი [[კოტეჯი]]. |
ზაჰესის ცალკეულ ნაგებობათა არქიტექტურა ქართული საბჭოთა არქიტექტურის განვითარების პირველი წლების ერთ-ერთი ეტაპური და მნიშვნელოვანი ნიმუშია. დამახასიათებელია ეროვნული ხუროთმოძღვრული ფორმების გამოყენება, მიღწეულია ფუნქციური და მხატვრული მხარის ერთიანობა, ანსამბლურობა. | ზაჰესის ცალკეულ ნაგებობათა არქიტექტურა ქართული საბჭოთა არქიტექტურის განვითარების პირველი წლების ერთ-ერთი ეტაპური და მნიშვნელოვანი ნიმუშია. დამახასიათებელია ეროვნული ხუროთმოძღვრული ფორმების გამოყენება, მიღწეულია ფუნქციური და მხატვრული მხარის ერთიანობა, ანსამბლურობა. | ||
| ხაზი 58: | ხაზი 58: | ||
[[საქართველოს ისტორიისა და კულტურის ძეგლთა აღწერილობა]] | [[საქართველოს ისტორიისა და კულტურის ძეგლთა აღწერილობა]] | ||
| − | + | [[კატეგორია:საქართველოს არქიტექტურული ძეგლები]] | |
[[კატეგორია:საქართველოს ჰიდროელექტროსადგურები]] | [[კატეგორია:საქართველოს ჰიდროელექტროსადგურები]] | ||
[[კატეგორია:ჰიდროელექტროსადგურები]] | [[კატეგორია:ჰიდროელექტროსადგურები]] | ||
მიმდინარე ცვლილება 20:16, 14 ნოემბერი 2022 მდგომარეობით
ზაჰესი - ზემო ავჭალის ჰიდროელექტროსადგურის კასკადი, არქიტურულ, ისტორიულ, მონუმენტ ხელოვნ. ძეგლი აგებულია მდინარე მტკვარზე, თბილისის ჩრდილო-დასავლეთით (16-18 კმ). ელსადგურის დადგმული სიმძლავრეა 36,8 ათ. კვტ., საშუალო წლიური გამომუშავება – 20,3 მლნ კვტ.
სარჩევი |
[რედაქტირება] ისტორია
1922 წლის 10 სექტემბერს ტფილისისა და ახლომახლო სოფლების 4000-მდე მშრომელმა მიიღო მონაწილეობა საერთო სახალხო კვირეულში. ასე ჩაეყარა საფუძველი ზაჰესს. ფაქტიურად მშენებლობა დაიწყო 1923 წლის მაისში. დამთავრდა 1926 წლის სექტემბერში; პირველი დენი თბილისის ზაჰესმა 1927 წლის 9 აპრილს მისცა. ზაჰესის კომპლექსის მშენებლობას ხელმძღვანელობდა ზაჰესკომი (თავმჯდომარე შ. ელიავა, მოადგილეები ვ. სუხიშვილი და ნ. იორამაშვილი). ესკიზური პროექტი (ავტორი ინჟ. ო. მელიქ-ფაშაევი) დეტალურად დაამუშავა სპეციალურმა კომისიამ მ. ანდრეევი, დამანტოვიჩი, ლ. დიასამიძე, ლ. დიდებულიძე, ვ. ვასილიევი, ნ. ზვორიკინი, ა. კიკნაძე – ხელმძღვანელი, ლ. კონიუშევსკი, ბ. კოსტინი, ო. მელიქფაშაევი – მშენებლობის უფროსის მოადგილე, ს. ფირალიშვილი, ბ. ჭიჭინაძე – მშენებლობის უფროსი) ნაგებობათა არქიტექტურული ნაწილის ავტორები არიან ა. კალგინი, კ. ლეონტიევი, მ. მაჭავარიანი.
თბილისის გაზრდილი კომუნალური და სამრეწველო მოთხოვნების დასაკმაყოფილებლად მსხვილი ელექტროსადგურის მშენებლობის საკითხი ჯერ კიდევ რევოლუციამდე იყო მსჯელობის საგანი. არსებობდა ჰესის მშენებლობის რამდენიმე პროექტი-წინადადება, რომლებებიც ითვალისწინებდა ჰესის აგებას: უშუალოდ ქალაქში ე.წ. მადათოვის კუნძულის მიდამოებში (1904-05 წწ.ბელგიელი ინჟ. მეტცემი); მდინარე არაგვზე სოფელ წიწამურთან (1907 წ., ინჟინრები ა. ანდრეევი, ნ. ზვორიკინი); მდინარე ხრამზე სოფელ არუხლოსთას (1920 წ., ინჟინრები ვალიშინი, კოჟევნიკოვი, ზვორიკინი, საქართველოს ქალაქების კავშირის ინიციატივით) და სხვ. პროექტის განხორციელება ნაგულისხმევი იყო უცხოელი კონცესიონერების დახმარებით. 1920 წლის ნოემბრიდან საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის მთავრობის მიწათმოქმედების სამინისტრო ამზადებდა ხელშეკრულების პროექტს წიწამურიდან ზემო ავჭალამდე მტკვრისა და არაგვის ენერგიის გამოყენების უფლების შვეციის ფირმებისათვის გადაცემის თაობაზე.
საბჭოთა ხელისუფლებამ დაიწყო მუშაობა დიდი ჰესის მშენებლობისათვის. სახალხო მეურნეობის უმაღლესი საბჭოს ჰიდრომშენმა ჩაატარა ინსტრუმენტული საძიებო სამუშაოებები, დაამუშავა საველე მასალა და დაიწყო დამუშავება ინჟინერი მელიქფაშაევის მიერ წამოყენებული ესკიზური პროექტისა, რომელიც ითვალისწინებდა მდინარე არაგვის ბოლო მონაკვეთის (ბებრის ციხიდან შესართავამდე) და მდინარე მტკვრის (მდ. არაგვთან შეერთების ადგილიდან დიღმის რკინიგზის ხიდამდე) გამოყენებას.
1922 წლის 1 ნახევარში იყო კიდევ ერთი წინადადება თვით ტფილისში 10 000 ც.ძ-ის ცენტრ. თბოსადგურის აგებისა (ინჟ. ი. ვაწაძე). სპეც. საექსპორტო კომისიების დასკვნებით უპირატესობა მიეცა ჰესის მშენებლობას ზემოთ უკვე ნახსენებ სქემებში – ზემო ავჭალისა მდ. მტკვარზე.
ტფილისის საბჭოს პრეზიდიუმმა 1922 წ. 20 ივნ. დაამტკიცა ზაჰესის მშენებლობის სქემა და ჩამოაყალიბა ზაჰესკომი.
ზაჰესკომმა და მშენებლობის უშუალო ხელმძღვანელებმა დიდი ორგანიზაციული და პრაქტიკული მუშაობა ჩაატარეს ზაჰესის მოკლე დროში და მაღალ ტექნიკურ დონეზე აშენებისათვის შერჩეულ ადგილზე წყლის რესურსუბის შემოწმების შემდეგ საბჭოთა და უცხოელი სპეციალისტების რჩევისა და ადგილობრივი სპეციალური საექსპერტო კომისიის დასკვნის საფუძველზე ზაჰესის პირველი რიგის აგრეგატების სიმძლავრე განისაზღვრა 18 ათ. ც.ძ-ის ოდენობით (ნაცვლად გათვალისწინებული 10 ათ. ც.ძ-ისა). ჰიდროტექნიკური ნაგებობის აგებისას მხედველობაში უნდა მიეღოთ საბოლოო საპროექტო სიმძლავრე (36 ათ. ც.ძ.).
ზაჰესკომის გადაწყვეტილებით ელექტრომექანიკური მოწყობილობები დაუკვეთეს საბჭოტა რუსეთის ქარხნებს. რომლებიც აღდგენითი პერიოდის მძიმე წლებში საჭიროებდნენ დახმარებასა და მხარდაჭერას. გამონაკლისი იქნა დაშვებული ტურბინების დამზადების საკითხში – საჭირო ოთხი ტურბინიდან ერთი (4500 ც.ძ.) უნდა დამზადებულიყო ლენინგრადის ლითონის ქარხანაში ფროცნოიმაიერის ქარხნის ნახაზების მიხედვით, ხოლო დანარჩენი სამი ფრიცნოიმაიერის ქარხანაში (გერმანია).
1938 წ. ზაჰესის სიმძლავრემ მიაღწია საპროექტო დონეს – დაემატა კიდევ ოთხი ტურბინა. სადგურმა უდიდესი როლი შეასრულა დიდი სამამულო ომის პერიოდში მრეწველობისა და ტრანსპორტის ელექტროენერგიით მომარაგების საქმეში. 1952 წელს ზაჰესი მთლიანად ავტომატიზებული და ტელემექანიზებული გახდა, ამით მისი სიმძლავრე საპროექტოსთან შედარებით კიდევ 15%-ით გაიზარდა.
[რედაქტირება] ძირითადი ნაგებობები
ზაჰესის ძირითადი ნაგებობებია: სათავო ნაგებობანი: სადერივაციო არხი, წნევის აუზი, საგენერატორო სადგური. გამანაწილებელი სადგური, ვ.ი. ლენინის ძეგლი, ბ. ჭიჭინაძის ძეგლი, მუშა-მოსამსახურეთა დასახლება.
[რედაქტირება] სათავო ნაგებობები
სათავო ნაგებობანია: 1. მთავარი კაშხალი, 2. წოლხვრელი და მცირე კაშხალი, 3. წყალმიმღები და სათავო რაბი. ისინი განლაგებულია მდინარეების მტკვრისა და არაგვის შესართავთან მთავარი კაშხალისათვის (სიმ. 40 მ) შერჩეულია ამ უბანში მდინარე მტკვრის ყველაზე ვიწრო (300-400 მ) კლდოვანი კალაპოტი. რკინაბეტონის ნაგებობა მთლიანად დაყრდნობილია კლდის მაგარ ქანებზე (ქვიშაქვა). წყლის გამშვების და ბურჯების კედლები, წყლის დარტყმის ძალის შესასუსტებლად, მოპირკეთებულია უხეშად დამუშავებული გრანიტის (გელათის, ნაწილობრივ ბამბაკის) ფილებით. დანარჩენი ზედაპირი ტორკრეტირებულია ცემენტის ხსნარით. კაშხალს ხუთი ხვრელობი აქვს: შუა სამი აწესრიგებს წყლის დონეს ზემო ბიეფში; გარე მარჯვენა სიფონური გამშვებია (მას მარჯვნიდან ემიჯნება თევზების გასაშვები), გარე მარცხენა კი ყინულის გამშვები. ხვრელობების გამყოფი ოთხი ბურჯის (თითოეულის სიგანე 4 მ, სიგრძე 27,7 მ) ვერტიკალები კარგად ეხამება კლდოვან გარემოს. ნაგებობა გამოირჩევა სადა, მკაცრი გეომეტრიული ფორმებით.
წოლხვრელი და მცირე კაშხალი აღმოსავლეთიდან ეკვრიან დიდ კაშხალს, წოლხვრელი (სიგრძე 150 მ, სიღრმე 18,5 მ, სიგანე 16-18,5 მ) გათხარეს მშენებლობის პროცესში წყლის გადასაყვანად. მისი კედლები და ძირი დაცემენტებულია. წოლხვრელს კეტავს მცირე რკინაბეტონის კაშხალი (სიმ. 18,5 მ, სიგრძე 24 მ, სიგანე ზემო ნაწილში 3,9 მ), რომლის ხვრელობების კედლები და ძირი მოპირკეთებულია უხეშად დამუშავებული გრანიტის (გელათის, ბამბაკისა და აირუმის) ფილებით. კაშხალის დანარჩენი ზედაპირი ტორკრეტირებულია ცემენტის ხსნარით. ამჟამად კაშხალი და წოლხვრეელი გამოყენებულია მდინარე არაგვის მიერ მოტანილი ნალექის გასაშვებად.
მთავარ კაშხალსა და წოლხვრელს შორის წარმოქმნილი კუნძული მთლიანად ბეტონის ბალიშით არის დაფარული. მისი საყრდენი კედელი ამოყვანილია დიდი კაშხალის ბურჯების სიმაღლეზე, რის გამოც ეს ორი ნაგებობა ერთიან ჰორიზონტალურ ზოლად აღიქმება.
წყალმიმღებიდან სათავე რაბის საშუალებით წყალი სადერივაციო არხში გადადის. ნაგებობის მარჯვენა ბოლო ნაწილში მოწყობილია ნალექისაგან წყლის გამწმენდი რაბი-კაშხალი (სიმ. 11,73 მ).
[რედაქტირება] სადერივაციო არხი
სადერივაციო არხი ტრაპეციული კვეთის ღია არხია (სიგრძე 3,056 კმ, სიგანე ძირზე 8,11 მ, წყლის სიღრმე 8-9,2 მ). იწყება სათავო რაბიდან და მიემართება მტკვრის პარალელურად, მის მარცხენა მაღალ ნაპირზე. მისი დანიშნულებაა წყლის დაწნევის გაზრდა. არხის ძირი და კედლები დაცემუნტებულია.
[რედაქტირება] წნევის აუზი
წნევის აუზი მოწყობილია არხის ბოლოსთან გაფართოებულ ნაწილში (სიგ. 8,11-65,7 მ, მოცულობა 40.000 კუბ. მ). აქედან ლითონის დაწნევის მილგამტარით და რკინაბეტონის სპირალური კამერებით წყალი მიემართება ტურბინებში.
[რედაქტირება] საგენერატორო სადგური
საგენერატორო სადგური აგებულია რკინიგზის ხიდის მახლობლად და მთავარი. გრძივი ფასადით მტკვრის მარცხენა კლდოვან ნაპირს გადმოჰყურებს. მისი საძირკველი არმირებულია ლიანდაგებით. კედლების კონსტრუქცია წარმოადგენს აგურით შევსებულ რკინაბეტონის კარკასს. მთავარი ფასადი მოპირკეთებულია ეკლარის ქვით (1973 წ).
საგენერატოროს ძირითადი სათავსია დიდი დარბაზი (72X12 მ,სიმ. 14,38 მ, მთელი ნაგებობის სიმაღლე 25,88 მ), სადაც რვა ტურბინა დგას. დარბაზში უხვად არის სინათლე და ჰაერი. მთავარი ფასადის მთელი სიგრძე უჭირავს რვა შეისრულთაღოვან დიდ ფანჯარას. შენობის სამხრეთ-აღმოსავლეთ კუთხეში ცილინდრული კოშკია. აქედან არის სადგურში შესასვლელი. საგენერატოროს არქიტექტურა მარტივი, მკაცრი და დასამახსოვრებელია.
[რედაქტირება] გამანაწილებელი სადგური
გამანაწილებელი სადგური მდებარეობს საგენერატოროს სამხრეთით 80 მ-ზე. მისი ორი ურთიერთპარალელური კორპუსი სახელოსნოებს ეკვრის. მათ შორის ღია ეზოა. არქიტურული გადაწყვეტით შენობა ენათესავება საგენერატორო სადგურის ფასადებს – სრულიად გლუვ (ცემენტით შელესილ) კედლებზე სხვადასხვა სიგანის დიდი შეისრულთაღოვანი სარკმლებია. განსხვავებულია უკანა ფასადი – დიდი თაღოვანი შესასვლელი და ლოჯიის ექვსი დაბალსვეტიანი თაღედი ქმნიან მარტივ, მეტყველ კომპოზიციას.
[რედაქტირება] ვ.ი. ლენინის ძეგლი
(მოქანდ, ი. ივანოვ-შადრი, არქიტ. ს. ჩერნიშოვი) იდგა წოლხვრელის, მდინარის, წყალმიმღებისა და სათავო გამწმენდ რაბს შორის წარმოქმნილ კუნძულზე; კლდოვან ქარაფზე, მდინარის პირას (ბრინჯაოს სკულპტურის სიმ. 7 მ, ღია რუხი ფერის გრანიტით მოპირკეთებული პოსტამენტისა 15 მ).
[რედაქტირება] ბესარიონ ჭიჭინაძის ძეგლი
ბესარიონ ჭიჭინაძის ძეგლი (მოქანდ. ა. რატიანი, არქიტექტორი გ. ქავთარაძე) გაიხსნა 1975 წ. 8 ივლისს დგას საგენერატორო სადგურის ტერიტორიაზე, მთავარი ხეივნის ღერძზე, მდ. მტკვრის კლდოვან ნაპირთან. ბუნებრივი თეთრი ქვით მოპირკეთებულ მაღალ (6 მ) კედელზე გამოსახულია ინჟინერი ბესარიონ ჭიჭინაძის ჰორელიეფური პორტრეტი (ბრინჯაო, 1,4 მ).
[რედაქტირება] ელექტროგადამცემი ხაზი
გარდა აღნიშნული ნაგებობებისა, ზაჰესის კომპლექსის მშენებლობის დროს აიგო ელექტროგადამცემი ხაზი ზაჰეს-თბილისი (15 კმ), ოთხი სატრანსფორმატორო ქვესადგური და მუშა-მოსამსახურეთა დასახლება – ერთი ორსართულიანი და რამდენიმე შეწყვილებული; ერთსართულიანი კოტეჯი.
ზაჰესის ცალკეულ ნაგებობათა არქიტექტურა ქართული საბჭოთა არქიტექტურის განვითარების პირველი წლების ერთ-ერთი ეტაპური და მნიშვნელოვანი ნიმუშია. დამახასიათებელია ეროვნული ხუროთმოძღვრული ფორმების გამოყენება, მიღწეულია ფუნქციური და მხატვრული მხარის ერთიანობა, ანსამბლურობა.
