ფიტარეთის მონასტერი
ფიტარეთის მონასტერი (ინგლ. Pitareti Monastery) – XIII საუკუნის ქართული ხუროთმოძღვრების მნიშვნელოვანი ძეგლი, სამონასტრო კომპლექსი. მდებარეობს ქვემო ქართლის მხარეში, თეთრიწყაროს მუნიციპალიტეტში, მდინარე ქციის ხეობაში, თბილისიდან 100 კმ-ის დაშორებით. სამონასტრო კომპლექსში შემავალი ნაგებობებია: ღვთისმშობლის სახელობის ტაძარი, გალავანი, ბაქანი, საძვალე, მარანი და სხვადასხვა დამხმარე სამეურნეო შენობები. მონასტერი აგებულია საქართველოს მეფის ლაშა-გიორგის მეფობის პერიოდში (1213-1222 წწ.).
ფიტარეთის ღვთისმშობლის სახელობის ტაძრის გეგმა კვადრატს უახლოვდება. აღსანიშნავია, რომ იმ დროის ძეგლებისგან ფიტარეთს ძირითადი ნაწილების ზომების შეფარდება გამოარჩევს, საკურთხევლის ნაწილის გამოკლებით, ნაგებობის სიგანე გაცილებით მეტია სიგრძივ ღერძზე. ტაძარს სამხრეთიდან აქვს კარიბჭე. ტაძრის შიდა სივრცეს აღმოსავლეთით ფარგლავს სამნაწილიანი საკურთხეველი, რომლის ცენტრში ბემიანი აფსიდია მოთავსებული. ღრმა და განიერ აფიდს კედლის გასწვრივ საფეხური შემოუყვება. ცენტრალური სარკმლის ქვემოთ მღვდელმთავრებისთვის განკუთვნილი სამსაფეხურიანი ჩამოსაჯდომია გაკეთებული. საკურთხევლის ორივე მხარე აფსიდიან პასტოფორიებს უჭირავს. სამკვეთლო მთავარ სივრცეს და საკურთხევლის ბემას უკავშირდება, ხოლო სადიაკვნე მხოლოდ დარბაზს (აქედან აფსიდში გამავალი კარი მოგვიანებით იყო გაუქმებული). პასტოფორიების თავზე მეორე სართულია გამართული, რომელიც მთავარ დარბაზში ღიობით იხსნება.
ტაძრის გუმბათი საკურთხევლის კუთხეებსა და დასავლეთით მდგარ ორ რვაწახნაგა პილონს ეყრდნობა. შეისრული მოხაზულობის გუმბათქვეშა თაღები გუმბათის ძირში გამავალ რთული პროფილის შვერილ სარტყლამდე სამ საფეხურს აკეთებს. მათი ზედა ლილვოვანი საფეხური ცენტრში მარყუჟს ქმნის. გუმბათის მაღალი ცილინდრი მარტივპროფილიანია და სარტყლით მთავრდება. ტაძარს დასავლეთით პატრონიკე არ გააჩნია. ეკლესია მოხატული იყო. დღესდღეობით მხატვრობის მხოლოდ ფრაგმენტებია შემორჩენილი.
ტაძარი სხვადასხვა სიმაღლეზე განლაგებული სარკმლებით ნათდება: საკურთხეველში სამი სარკმელია განთავსებული, სამხრეთ მხარეს ორი, ხოლო ჩრდილოეთ და დასავლეთ მკლავებში კი თითო-თითო. დასავლეთ კედელში დამატებით კიდევ თითო მცირე ზომის მრგვალი ღიობია გაკეთებული. მრგვალი სარკმელი აქვს კარიბჭე-ეგვტერს აღმოსავლეთი მხრიდან.
გუმბათის ყელში თორმეტი სარკმელია გაჭრილი. გარედან ტაძრის, უპირველესად, გუმბათის ყელის მორთულობის სიმდიდრე ახდენს ძლიერ შთაბეჭდილებას. ძვირფასი ჩუქურთმებით დაფარული კარნიზის ქვეშ გუმბათის ყელს ორლენტოვანი წნულის სარტყელი აქვს შემოვლებული. ფიტარეთის ოსტატი ცდილობს არ დატოვოს გუმბათის ყელზე თუნდაც მცირე თავისუფალი მონაკვეთი და ორნამენტული ფრიზის ქვეშ, სარკმლის თაღებს შორის შექმნილ სამკუთხა არეებს ადამიანის თავების სკულპტურული გამოსახულებებით ავსებს.
გუმბათის ყელის მაღალი და ვიწრო თაღოვანი სარკმლები მოარშიებულია ფართო ორნამენტებით. ყოველი სარკმლის არეს სამ-სამი ლილვისაგან შემდგარი გლუვზედაპირიანი პილასტრები შემოსაზღვრავს, თაღების ორნამენტული მოტივი „ბაგირი“ (გრეხილი) ლილვებითაა მიერთებული ცილინდრულ ყელთან. პილასტრების ბაზისები და კაპიტელები რთულია, ბურთულებით და მოჩუქურთმებული შეკრული სარტყლიანი კონებითაა მორთული. საერთოდ, უნდა აღინიშნოს, რომ ფიტარეთის გუმბათის ყელი უსაზღვრო დეკორაციული სიუხვის მაგალითს წარმოადგენს.
ტაძრის ერთადერთი შესასვლელი სამხრეთი მკლავის ცენტრში განთავსებული ტრადიციული თაღოვანი კარიბჭეა. ის სამი ნაწილისგან შედგება. ცენტრი გარედან ღიაა და შიგნით ტაძრის კარს ესაზღვრება. შესასვლელის პარადულობას ხაზს უსვამს შუა ნაწილის კამარის დამუშავება რვა სხივით. კარიბჭის ცენტრალურ მონაკვეთს ორი მხრიდან სხვადასხვა ზომის უბე საზღვრავს. აღმოსავლეთის მონაკვეთი ღრმა უაფსიდო ეგვტერს უჭირავს. შედარებით მცირე ზომისაა დასავლეთის უბე. კარიბჭის შუა ფრონტონიანი ნაწილი ორფერდა სახურავითაა გადახურული. გვერდითი ფრთები კი ერთქანობიანია. კარიბჭეს მხოლოდ ფასადი აქვს დამუშავებული. დასავლეთის მხარე გლუვია, ხოლო აღმოსავლეთისაზე მხოლოდ წრიული მოჩუქურთმებული სარკმელია.
ტაძრის კარიბჭე ფართო ღია თაღით და ღრმა თაღოვანი ნიშებით ძლიერ მახვილს წარმოადგენს სამხრეთ ფასადზე. მისი ფასადის კონტური ეკლესიის ფასადისას იმეორებს. უნდა ითქვას, რომ აქ ხუროთმოძღვარმა შეძლო კარიბჭისა და მის თავზე განთავსებული ტრადიციული კომპოზიისგან – მდიდრული საპირეებით მოჩარჩოებული შეწყვილებული სარკმელი შუაში აღმართული ჯვრით – შეექმნა ფასადის ერთიანი შეკრული სურათი.
ფასადთა მორთულობის მხრივ განსაკუთრებით აღსანიშნავია აღმოსავლეთი ფასადი, რომლის თავისებურება დეკორის ელემენტთა ახლებური ურთიერთშეფარდებითაა მიღწეული. საერთოდ, ფასადზე მორთულობის ტრადიციული ელემენტებია გამოყენებული: თაღოვანი სარკმლის ფართო ორნამენტული საპირე, თაღოვანი ჩუქურთმიანი სათაური ჰორიზონტალური კიდეებით, საკურთხევლის ნიშები, ორნამენტული ჯვრები, როზეტები და კარნიზები, მაგრამ ჩნდება სიახლეც ამ კომპოზიციისთვის – სწორკუთხა ორნამენტულ ჩარჩოში ჩასმული რელიეფები.
ტაძრის აღმოსავლეთი ფასადის მორთულობა კონცენტრირებულია ცენტრში, ჯვრის მკლავის არეში. საპირეს და თავისებურ სამთაღედს ქმნის. ფასადის დომინანტია მთავარი სარკმელი, რომელიც ნიშებზე მაღლაა განთავსებული. მისი სათაური, ჰორიზონტალურად ფართოდ გადაშლილი მკლავებით ერთად კრავს სარკმლის და ნიშების სამთაღედს, რაც სრული სიახლეა და ტაძრის თავისებურებას წარმოადგენს. სარკმლის სათაურის ზემოთ მოჩუქურთმებულ კვადრატულ კვარცხლბეკზე აღმართული ორნამენტული, ფართომკლავიანი ჯვარია გამოსახული, რომელიც თავით ფრონტონის კეხს ებჯინება. ჯვრის გულში და მკლავებში რელიეფური კოპებია ჩასმული. ჯვრის ძირში, ორივე მხარეს, სწორკუთხა ორნამენტულ ჩარჩოში ჩასმული ლომების ჰერალდიკური გამოსახულებებია, რომლებიც ერთმანეთიკენ არიან მიმართული. ტაძარზე ბევრია წმინდა ლენტოვანი და მცენარეული მოტივები. აქ შექმნილია სახეების თავისებური ვარიაციებიც, ერთი საპირის ფარგლებში რამდენჯერმეა შეცვლილი მოტივის სახე. ადამიანთა და ცხოველთა გამოსახულებებს ორნამენტაციის სახე აქვთ და არა პლასტიკური გამოსახულებისა. პერანგისთვის სხვადასხვა ფერის (სოსანისფერი, ოქროსფერი, ლაჟვარდისფერი და მუქი წითელი) ქვის გამოყენებით ხუროთმოძღვარი ტაძრის მდიდრულობისა და მრავალფეროვნების ეფექტს ქმნის. საკმაოდ მაღალი ოსტატობით შესრულებული ჩუქურთმების სიუხვით ფიტარეთის ღვთისმშობლის სახელობის ტაძარს გამორჩეული ადგილი უჭირავს თავისი ეპოქის სხვა ძეგლებს შორის.
ტაძარი თავიდანვე ლორფინით იყო გადახურული. მას სხვადასხვა დროს რესტავრაციაც გაუკეთდა, მაგრამ აღდგენისას ყოველთვის მხოლოდ ქვას იყენებდნენ და ჩვენამდეც ასე მოაღწია. ტაძრის გარეთა ზომებია: 13,1x14,8 მ; სიმაღლე შიგნით – 16,7 მ.
ფიტარეთის მონასტრის გალავნის სამხრეთ ნაწილში ჩაშენებულია სამსართულიანი სამრეკლო. პირველ სართულზე სამონასტრო კომპლექსის შესასვლელია, მეორე სართულზე სათავსოა სამხრეთის კედელში ორი ვიწრო სარკმლით, ხოლო მესამე სართულზე სამრეკლოა ოთხივე მხრიდან ორთაღიანი გახსნილი კედლებით.
კომპლექსს შემოვლებული აქვს ორი გალავანი – ძველი და ახალი, რომელთაგან ახალი, სათოფურებიანი უკეთ არის შემონახული და XVII-XVIII სს. თარიღდება, ხოლო ძველი XII-XIII სს. განეკუთვნება და მისი დიდი ნაწილი დაზიანებულია.
