ასომთავრულის გრაფიკა
ასომთავრულის გრაფიკა - დამწერლობა ურთიერთკომუნიკაციის ნიშნური სისტემაა. იგი პირობითად ხმარებული ხილული ნიშნების მეშვეობით ხორციელდება. ამ თეორიულ წანამძღვარზეა აშენებული გრამატოლოგიის, მეცნიერების ახალი დარგის, შენობა. მეცნიერების ეს დარგი ამერიკელმა სწავლულმა გელბმა შექმნა. ი. დიაკონოვი გვეუბნება, რომ გელბის შრომებში დამწერლობა, ნიშნური სისტემის სპეციფიკური ტიპი, პირველად წარმოდგა როგორც მსოფლიო კულტურის განსაკუთრებული დარგი, თავისი ამოცანებითა და კანონებით.
დღეს საყოველთაოდ არის გაზიარებული გელბის აზრი იმის თაობაზე, რომ ალფაბეტური ანუ ანბანური დამწერლობა, როგორც თანხმოვანთა და ხმოვანთა გადმოსაცემად ორიენტირებული სისტემა, პირველად ბერძნებმა შექმნეს. შემდგომი სამიათასწლეულის განმავლობაში, გელბის სიტყვით, დამწერლობის ბერძნულ პრინციპებს არავითარი ცვლილება არ განუცდია.
რას წარმოადგენს ანბანი?
ამა თუ იმ ანბანის ხსენებისას, უპირველეს ყოვლისა, მისი გრაფიკული ნიშნები დაგვიდგება თვალწინ. და ეს ბუნებრივია: ანბანის თვითეული ასონიშანი გარკვეულ ფორმას (ბგერას) გამოხატავს - თანხმოვანს ან ხმოვანს. მაგრამ ეგევე ნიშანი გამოხატავს აგრეთვე რომელიმე რიცხვს. ასე რომ. ანბანის გრაფიკული ნიშნები ერთსა და იმავე დროს ორი ასპექტის მატარებელია: ერთი მხრივ, ის ფონე მის გრაფიკულ ხატს წარმოადგენს - ასონიშანს, ხოლო მეორე მხრივ, რიცხვის გრაფიკულ ხატს - რიცხვნიშანს.
ამავე დროს, ყოველი ანბანი ამა თუ იმ რაოდენობის ასონიშნების ერთობლიობას წარმოადგენს, რაც გარკვეული რიგით დალაგებულ სიმრავლეს გულისხმობს: მას აქვს თავი და ბოლო. ანბანი იწყება პირველი ასონიშნით. ყოველ ანბანში თავიდან ბოლომდე, ასონიშნები თანმიმდევრულად არის განლაგებული. ყველა ასონიშანს თავისი კუთვნილი ადგილი აქვს ანბანურ რიგში, რაც იმას ნიშნავს, რომ ანბანი მოწესრიგებულ სიმრავლეს, და მაშასადამე, ერთიან სისტემას წარმოადგენს.
გულისხმობს თუ არა ანბანური ნიშნების თანმიმდევრული რიგი ამავე ნიშნებით გამოხატული რიცხვების ასეთსავე თანმიმდევრობას? ყოველთვის - არა! ზოგიერთ ძველ ანბანში ასონიშნის გადაადგილება, ე .ი. თანმიმდევრული რიგიდან მისი ამოვარდნა, ანბანის რიცხვული სისტემის რღვევას იწვევს, ვინაიდან გადაადგილებულ ასონიშანს თან მიჰყვება საკუთარი რიცხვული მნიშვნელობაც. ასე რომ, ასონიშანი და რიცხვი ერთიანი სემანტიკით არის აღბეჭდილი ისევე, როგორც ასონიშანი და ფონემა.
ქართულ ანბანში (ასომთავრულში) ასონიშნების რიგი თანმიმდევრულად ასახიერებს რიცხვულ გრადაციას: ერთეულების, ათეულების, ასეულების და ათასეულების ცხრავე ერთეული - 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9 და შესაბამისად, ერთი, ორი და სამი ნულით ერთმანეთზე აღმატებული თანრიგები თანმიმდევრულად მისდევენ ერთიმეორეს. უკანასკნელი 37-ე ნიშანი „ოჰ“ 10 000-ის გამომხატველია, იგი იწყებს „ბევრეულების“ (ბევრი = 10000) თანრიგს, მაგრამ ეს თანრიგი აღარ გრძელდება. როგორც ვხედავთ, რიცხვნიშანთა რიგი ქართულ ასომთავრულ ანბანში სისტემურად არის მოწესრიგებული.
ექვემდებარება თუ არა ასეთსავე სისტემურობას ასომთავრულის ასონიშანთა გრაფიკული ხატი?
ანბანში შემავალი ყოველი ასონიშანი მცირე ზომის გრაფიკული ფიგურაა და ამ ფიგურების მოხაზულობა იმდენად განსხვავდება ერთმანეთისაგან, რომ თვალი მკაფიოდ და თავისუფლად აღიქვამს ამ ურთიერთსხვაობას. მაგრამ ამავე დროს ეს ფიგურები ანუ ასონიშნები ერთმანეთთან გარკვეულ მსგავსებას და ერთიანობასაც ამჟღავნებენ, რაც იმის მიმანიშნებელია, რომ თავისუფალი ასოს მოხაზულობა ანბანის ერთიან გრაფიკულ სისტემას ექვემდებარება. ანბანის გრაფიკულ სისტემაზე ლაპარაკი იმას ნიშნავს, რომ ასონიშანთა შორის გარკვეული კავშირი და ურთიერთშესაბამისობა არსებობს და რომ ამდენად, თვითეული ასოს მოხაზულობა მოცემული ანბანისათვის დამახასიათებელი გრაფიკული კანონზომიერებით არის დასაზღვრული და ამ კანონზომიერების კონტექსტში ამჟღავნებს თავის ინდივიდულობას. მაგრამ თუ ასეა, ასონიშნებს უნდა გააჩნდეს საერთო განმსაზღვრელი გრაფიკული ეტალონი, რომელიც საჩინოს გახდიდა მათ გრაფიკულ მოდელს, ვინაიდან ასონიშანი, რომელიც არ შეიცავს თავისივე თავის მოდელს, განუსაზღვრელ და უფორმო რასმე წარმოადგენს...
ჰარდერის აზრით, ბერძნული და ლათინური ანბანების ასოები გეომეტრიული კანონის თანახმად ფორმდება. თვითეულ ასოს თავისი საკუთარი ერთნაირი სიდიდის „სახლი“ ანუ საკუთარი გეომეტრიული ადგილი აქვს (1942 წ.). ეს არის ოთხად გაყოფილი კვადრატი (ორმაგი მინდორი) და ორად გაყოფილი ვერტიკალური ნახევარკვადრატი (მარტივი მინდორი).ასოთა კვადრატულ ეტალონზე ჯერ კიდევ გარდტჰაუზენი ლაპარაკობდა: კვადრატულ ფუძეში სრულყოფილი თანაზომიერების არსებობა ძირითადად მხოლოდ თეორიულ მოთხოვნას წარმოადგენსო. არქაული წარწერები ამ მოთხოვნას არ შეესაბამება. კლასიკური ხანა დაახლოვებით აკმაყოფილებდა მშვენიერებისა და თანაზომიერების ამ მოთხოვნებსო...
რომის იმპერიაში I-V საუკუნეებში ლათინურ წარწერებს ეწოდებოდა Capitales quadrata seu monumentalis ე.ი. „კვადრატული მთავრული ანუ მონუმენტური“ და ეს აღნიშნული აქვს ივ. ჯავახიშვილს თავის „ქართულ პალეოგრაფიაში“ (გვ. 120). ამგვარი დამწერლობის აღსანიშნავად, დასძენდა იგი, „ასომთავრული“ იხმარებოდაო (მაშასადამე, „კაპიტალური“ და „ასომთავრული“ ექვივალენტური შინაარსის ტერმინებია).
ივ. ჯავახიშვილი ყურადღებას ამახვილებს იმაზე, რომ ტერმინი „ლიტერე კაპიტალეს“ და „ქუადრატე“ შემოღებული იყო პირველად ლათინურ პალეოგრაფიაში, ხოლო შემდეგ ბერძნულშიც შეითვისესო. შეითვისეს იმიტომ, რომ გვიანანტიკური ხანის ბერძნული ანბანი ლათინურის კვალობაზე თავისი ყველა ასონიშნით კვადრატული გახდა. რა ამტკიცებს ამას? ამას თვალსაჩინოდ ამტკიცებს სამი ბერძნული გრაფემის D, M, Σ-ს სრული გაკვადრატულება. მართლაც კლასიკურ ბერძნულ ანბანში „დელტა“ ტოლგვერდა სამკუთხედია, ხოლო ადრექრისტიანულ ხანაში ტოლფერდა. პირველი ვერ ჩაიხაზება კვადრატში, მეორე კვადრატშია გმოყვანილი. იგივე ითქმის დანარჩენ ორ გრაფემაზეც. რაც შეეხება ბერძნული ანბანის დანარჩენ ასოებს, ისინი უმტკივნეულოდ ჯდება კვადრატში ან ნახევარკვადრატში და აბსოლუტურად ესადაგება მათ შიდა გეომეტრიულ სტრუქტურას.
ასევე უმტკივნეულოდ ჯდება კვადრატში ქართული ასომთავრული ანბანის ასოების აბსოლუტური უმრავლესობა (და უკვე ამიტომ ნაკლებ სავარაუდოა ის არქაულ ეპოქაში ყოფილიყო შექმნილი). უნდა ითქვას, რომ ივ. ჯავახიშვილი ახლოს იყო ასოთა კვადრატულ ფუძეში გამოყვანის ამ იდეასთან. მას ვერტიკალური დიამეტრით და ჰორიზონტალური რადიუსით აქვს წრეში ჩახაზული ასო „თანის“ ფიგურა (იხ. ქ. პ. გვ. 209, სურ. 29), ე.ი. გეომეტრიული მოდელით აქვს დახაზული ეს გრაფემა. ეს იყო ივ. ჯავახიშვილის მიგნება, რომელიც მან არ განავითარა. ეს მიგნება შეიცავდა მთელ სისტემას, რაკი იგი ასოთა გეომეტრიული სტრუქტურის იდეას ამჟღავნებდა. მართლაც წრე მხოლოდ შესაბამის კვადრატში იხაზება და თუ „თანი“ წრეში გეომეტრიული კანონის შესაბამისად არის ჩახაზული, „დონიც“ და „ონიც“ ასევე უნდა ჩახაზულიყო კვადრატში.
ეს საეტალონო კვადრატი ქართული ასომთავრულის გრაფიკული სტრუქტურის კვლევისას პირველად ვლ. მაჭავარიანმა გამოიყენა. „ქართული ხელნაწერების“ წინასიტყვაობაში (1970 წ.) მას ჩამოყალიბებული აქვს თავისი თვალსაზრისის ძირითადი დებულებები:
1. ასოთა მოხაზულობა ჩაწერილია უხილავ ჩარჩოში, რომელიც კვადრატს წარმოადგენს.
2. წრიული ასოების დიამეტრი და ვერტიკალურად აგებული ასოების ღერძი კვადრატის ღერძის სიმაღლეა, ხოლო მასთან შერწყმული ელემენტები ზომით ამ ღერძის სიმაღლის ნახევაარია.
3. ნაწილი ასოებისა ჩაწერილია სრულ კვადრატში, ნაწილი კი ნახევარკვადრატში. 1975 წ. თავის გამოკვლევაში „ძველი ქართული ანბანის ანალიზისათვის“, ვიფრიდ ბოედერი ყურადღებას ამახვილებს სწორედ ამ საეტალონო კვადრატზე: „ქაერთული ასომთავრული დამწერლობა იმგვარია, რომ ცალკეული ასოები, თუ მათ დაუმახინჯებლად დავწერთ, ავსებენ კვადრატს ან მის ნახევარს“. ვ. ბოედერი ყურადღებას ამახვილებს აგრეთვე იმ ასოებზე, რომლებსაც „შეიცავენ“ სხვა ასოები, რაც მხოლოდ იმას ასაბუთებს, რომ ისინი მსგავსი ელემენტებით არიან კონსტრუირებულნი. იგი ლაპარაკობს ერთმანეთის მსგავსი წრიული გრაფემების „ბუნებრივ კლასზე“ და ბოლოს დასძენს: „ასომთავრული და ბერძნული მთავრული მსგავსებას ამჟღავნებს და ფრიად ადვილად შეიძლება დავასაბუთოთ ჯერ კიდევ ადრე გამოთქმლი აზრი:ელემენტები ერთი და იგივეა“..
ამრიგად, ასომთავრულის გრაფიკული სისტემის „ამოსავალი პრინციპი“ კვადრატია (ელ. მაჭავარიანი), იგივე კვადრატი, რომელმაც დასაზღვრა ბერძნულ-ლატინური ანბანის გრაფიკული სტრუქტურა. ამ აზრით, ასომთავრულში განხორციელებულია კაპიტალურ დამწერლობათა „ზოგადი პრინციპი“ (რ. პატარიძე). კონკრეტულად ეს პრინციპი ასოთა გრაფიკის გეომეტრიულ სტრუქტურაში ვლინდება: ასომთავრული თვითეული ასონიშანი გეომეტრიულ კანონთა თანამად იხაზება კვადრატში ისე, რომ ასონიშანთა შემადგენელი ელემენტები კვადრატის მეოთხედშია ჩაწერილი. მეოთხედი კვადრატი ასონიშანთა შემადგენელი ნაწილების გეომეტრიული „სახლი“ ანუ ამოსავალი პრინციპია. ჩვენ დავასაბუთეთ, რომ ამ მეოთხედკვადრატული ელემენტების მოხაზულობა სრულ იდენტურობას ამჟღავნებს სრულკვადრატოვანი კორპუსების მოხაზულობასთან. ეს ეხება წრეს, წრის სამი მეოთხედისაგან და ნახევარწრიული ნალისებრი კორპუსებისაგან კონსტრუირებულ სრულკვადრატოვან გრაფემებს, რომლებიც მეოთხედკვადრატული მოდიფიკაციით, იმავე ან განსხვავებული პოზიციით მეორდებიან სხვა ასონიშანთა გრაფიკაში. გამომსახველ საშუალებათა ეკონომიის ეს პრინციპი ჰქმნის სწორედ ამ კონცენტრირებულ გეომეტრიზმს, რომლის მეოხებითაც, ქართული ანბანის ასოთა სიმრავლის მიუხედავად, ვიზუალური განსჯა მათ ურთიერთმონათესავე ელემენტებად აფიქსირებს.
უნდა შევნიშნოთ, რომ ასონიშნის სრულკვადრატოვანი კორპუსის მეოთხედკვადრატულ ელემენტად მოდიფიცირების ფაქტი, უწინარეს ყოვლისა, ლათინურ ანბანში საჩინოვდება, და საჩინოვდება იმავე გეომეტრიული ელემენტის მეშვეობით, რომელიც ქართულ ანბანშია დადასტურებული. ლათინურ ანბანში შენიშნული გეომეტრიული კანონზომიერება სისტემად არის ქცეული ასომთავრულში. ქართული ანბანის შემოქმედი არ მალავს, ამას ვინაიდან არა მარტო „ცან“ გრაფემის წრიული კორპუსი ამჟღავნებს სრულ იდენტურობას ლათინური „ცე“ გრაფემის კორპუსთან, არამედ ქართული „ჭარ“ ასონიშანიც სრულად იმეორებს ლათინური „ეს“ გრაფემის მოდელს. ამ მაგალითებიდან ერთი რამ შეიძლება დავასკვნათ: ლათინურ ანბანში ემბრიონალურად მოცემული გრაფიკული სისტემის იზოლირებული ფაქტი ქართული ანბანის შემოქმედმა, ერთი მხრივ, სისტემურად განავრცო და სრულყო, ხოლო მეორე მხრივ, ასოთქმნადობის პრინციპად აქცია. როგორცა ჩანს, ასომთავრულის შემოქმედს არა მარტო გაანალიზებული აქვს ბერძნულ-ლათინური ანბანების გრაფიკულ-გეომეტრიული სტრუქტურის რაობა, არამედ ამ ანალიზის საფუძველზე გამომუშავებული აქვს გარკვეული მეთოდი, რომელიც მას იცავს „შინაზრდილი იმპროვიზაციისაგან“ (ს. ქობულაძე).
ჩვეულებრივ ნაკლები ყურადღება ექცევა იმას, რომ ესა თუ ის ანბანი, გარდა იმისა, რომ ტიპოლოგიურად განსხვავებულ გრაფიკულ სისტემას აცნაურებს, ამავე დროს, გარკვეული მხატვრული მთლიანობით არის აღბეჭდილი, და ამ აზრით, ხელოვნების ნაწარმოებს წარმოადგენს. ყოველ ანბანს საფუძვლად უდევს მხატვული აზროვნების სხვადასხვა პრინციპი, რომელთა ფესვიც განსხვავევული კულტურების რელიგიური, ფილოსოფიური და ესთეტიკური ფენომენიცაა და ამდენად, მხოლოდ მისთვის დამახასიათებელი, განუმეორებელი მხატვრული სტილით არის აღბეჭდილი. ქართული ანბანის მხატვრული სტილის საფუძველია ე. წ. გეომეტრიზმი: ბერძნული და ლათინური კაპიტალური დამწერლობის ანალოგიურად ქართული ასომთავრული ასონიშანთა ამოსავალ გეომეტრიულ თარგად კვადრატს იყენებს და თუმცა რელიგიურად არსებულ წარწერებში ასოებს ზოგჯერ კვადრატის ეტალონიდან გადახრის ტენდენცია აქვთ, ისინი თვით უკიდურეს შემთხვევებშიც არ კარგავენ თავიანთი გეომეტრიული სტრუქტურის პირვანდელ ხატს. მათში ყოველთვის გამოიცნობა არქეტიპის განმსაზღვრელი ინერცია. მაგრამ, საკითხავია, რატომ „ეწინააღმდეგება“ ემპირიული ასონიშანი თავისსავე არქეტიპს?
ემპირიული ასონიშანი იდეალური მოდელის ასლია და ამიტომ ყოველთვის უპირისპირდება პირწმინდად ზუსტ, ზედმიწევნით პროპორციულ და სიმეტრიულ მოდელს, რომელიც შიშველი აბსტრაქტულობით ამხელს გეომეტრიულ სტრუქტურას. საერთოდ, ესთეტიკური ფენომენი (და ასეთია ანბანი) ყოველთვის გულისხმობს მოდელიდან ან სტანდარტიდან აუცილებელ გადახრას. ამერიკელი ხელოვნებათმცოდნის არნჰეიმის აზრით, მკაცრ სიმეტრიას და ფორმის სიზუსტეს ხელოვნებაში იშვიათად და უდიდესი სიფრთხილით იყენებენ, ვინაიდან როცა მეტისმეტად დიდი მნიშვნელობა ენიჭება წესრიგს, როგორც ასეთს, „ცოცხალი სუბსტანციის“ რაოდენობა კლებულობს. თომას მანი წერდა, რომ ფიფქის უჩვეულო პროპორციულობასა და ცივ სიმეტრიულობაში არის რაღაც ავბედითი, ანტიორგანული, სიცოცხლისამი მტრული“ ამიტომ მოდელის აბსტრაქტულ გეომეტრიზმს და აბსოლუტურ სიზუსტეს ყოველთვის უპირისპირდება ესთეტიკური ასლის ბუნებრიობა და ცხოველმყოფელობა. ეს ჯერ კიდევ არისტოტელესთვის და პლოტინისათვის იყო ცნობილი. ანბანშიც ასევეა: სწორედ აბსტრაქტული მოდელიდან „აუცილებელი გადახრა“ (ვეილი) ან „გამაცოცხლებელი გადახრა“ (არნჰეიმი) ანიჭებს ასოებს ბუნებრიობას, სილამაზეს და თბილ ცხოველმყოფელობას. ასომთავრულის უძველესი ეპიგრაფიკული ძეგლები არქაული გვეჩვენება, ამგვარი შთაბეჭდილების შექმნა კი ანტიკური ხელოვნებისათვის ნიშანდობლივი თვისებაა, - ახალს იმთავითვე უნდა შეემოსა სიძველის იერი, - ეს ღირსებად ეთვლებოდა ხელოვანს, რაკი „სიძველე“ შიშველი აბსტრაქტულობის დაძლევას გულისხმობდა. ანბანურ ნიშნებსაც დროის წიაღიდან „ორგანულად ამოზრდის“ შთაბეჭდილება უნდა მოეხდინა და ასომთვრულის შემოქმედს ბრწყინვალედ აქვს გადაჭრილი ეს ამოცანა. ქართული აანბანის შემოქმედი მარტო დიდი მოაზროვნე და ანალიტიკოსი არ არის, არამედ უდიდესი ხელოვანიც. 1981.
წყარო
ჩხენკელი თამაზ, მშვენიერი მძლევარი,1989
