ვახტანგ გორგასალი
ვახტანგ I - ქართლის მეფე V საუკუნის მე-2 ნახევარში – ვახტანგ მეფეზე „ქართლის ცხოვრებაში“ ცალკე თხზულება არის შესული „ცხოვრება ვახტანგ გორგასლისა“, რომლის ავტორია ჯუანშერი.
ვახტანგ I იყო შესანიშნავი სარდალი და მნიშვნელოვანი პოლიტიკური მოღვაწე. იბრძოდა ქართლის განთავისუფლებისათვის ირანელთა უღლისაგან, საქართველოს გაერთიანებისათვის, ქვეყნის ცენტრალიზაციისათვის, შეუზღუდავი სამეფო ხელისუფლებისათვის. 60-იან წლებში ვახტანგ I ირანელებმა ქართლის ლაშქრით შუა აზიაში გაიწვიეს საომრად. სამშობლოში დაბრუნების შემდეგ დაიწყო აქტიური მოქმედება ქართლიდან ირანელთა განდევნისათვის. ვახტანგს ძლიერი ოპოზიცია ჰყავდა ქართლის ფეოდალებს შორის, მათ ზურგს უმაგრებდა ირანი. პირველი იერიში მეფემ ეკლესიაზე მიიტანა, ჩაატარა მისი რეორგანიზაცია, შეცვალა ქართლის ეკლესიის მეთაური და ეპისკოპოსთა თავის მაგივრად კათალიკოსობა დააწესა. ქართლის ეკლესიას მოუპოვა ავტოკეფალია. შეიქმნა ახალი საეპისკოპოსოები. სამეფო დომენში (ქართლ-კახეთ, ჰერეთი) ხუთი ახალი ეპისკოპოსი დანიშნა. ამ აქციით ვახტანგმა ეკლესია უფრო მეტად სამეფო ხელისუფლებას დაუქვემდებარა, მოუპოვა დამოუკიდებლობა საერთაშორისო ასპარეზზე და გაააქტიურა კავშირი კონსტანტინოპოლთან, რასაც დიდი მნიშვნელობა უნდა ჰქონოდა ირანის წინააღმდეგ ბრძოლაში. ვახტანგმა ხელთ იგდო კავკასიონზე გადმოსასვლელები, რომლებიც მანამდე ირანელებს ეჭირათ და დაუკავშირდა ჩრდილოეთ კავკასიის ჰუნებს. ვახტანგ I-მა მოხერხებულად ისარგებლა ირანის გართულებული ვითარებით შუა აზიაში და 482 წელს დაიწყო აჯანყება. მან მოაკვლევინა ქართლის ოპოზიციონერი ფეოდალთა მეთაური ვარსქენ პიტიახში. თავდაპირველად წარმატება აჯანყებულთა მხარეზე იყო, მაგრამ ვახტანგმა ვერ მიიღო დაპირებული დახმარება ჰუნებისაგან, არც ბიზანტია დაეხმარა, ამას დაერთო შინაურ მტერთა აშლილობა და 483-384 წლებში ირანელებთან შეტაკება ვახტანგის დამარცხებით დამთავრდა.
ვახტანგმა დიდი სამშენებლო საქმიანობა ჩაატარა, მის დროს აშენდა უჯარმა, ჭერემი, ხორნაბუჯი, არტანუჯი. მცხეთაში მირიან მეფის დროს აგებული სვეტიცხოვლის ადგილზე ააგო ქვის ტაძარი. გაგაწყვიტა დედაქალაქის თბილისში გადმოტანა. დაიწყო მშენებლობა, მაგრამ ვერ მოასწრო. ჯუანშერის სიტყვებით … „და იყო იგი უმაღლეს კაცთა მის ჟამისათა და უმშვენიერეს სახითა და ძლიერ ძალითა“. შემდგომში საქართველოს სახელმწიფო დროშას „ვახტანგიანს“ და „გორგასლიანს“ უწოდებდნენ. „გორგასალი“ (სპარსულად „მგლისთავს“ ნიშნავს) იმიტომ შერქმევია, რომ მუზარადზე მგელი ჰქონდა გამოსახული.
ვახტანგი ბრძოლაში მიღებული მძიმე ჭრილობის შედეგად გარდაიცვალა. იგი დაუკრძალიათ მცხეთაში, მის მიერ აგებულ საკათალიკოსო ტაძარში. XI საუკუნეში აქ აშენდა სვეტიცხოვლის ახალი ტაძარი, რომელშიც ერთი საფლავი ახლაც ვახტანგ გორგასლისეულადაა მიჩნეული.
ვახტანგ გორგასლის მეფობის დათარიღება:
ვახუშტი 439-499; ს. გორგაძე 443-503; ივ. ჯავახიშვილი 442-502; კ. თუმანოვი 435-522; ვ. გოლიაძე 438-491
ქართულმა ეკლესიამ დიდი მეფე ვახტანგ გორგასალი წმინდანად შერაცხა. ხსენების დღე 30.XI (13.XII) დააწესა.
ვახტანგ მეფის შინაგანმა და საგარეო პოლიტიკამ მხატვრული ასახვა პოვა ლექსებში, გადმოცემებსა და თქმულებებში. ხალხის ხსოვნაში ახლაც დაცულია ვახტანგ გორგასლის მიერ თბილისის სატახტო ქალაქად ქცევა („თბილისის აშენება ვახტანგ გორგასლის მიერ“) უჯარმის აშენება („გორგასალის ციხე“), ბრძოლა ალანებთან („როგორ შეიქნა სახელწოდება მეტეხი“), ბრძოლა სპარსელებთან, მეფის ღალატით დაღუპვა („გორგასალის ციხე, „ხალხური გადმოცემა ვახტანგ გორგასალზე“). ლექსებში იგრძნობა ხალხის ღრმა სიყვარული („ვახტანგ მეფე-ღმერთს უყვარდა, „ვახტანგ მეფე რომ კვდებოდა“), ვახტანგ გორგასლის ციკლის ნაწარმოებები შეიცავენ საერთაშორისო ხასიათის მოტივებს.
