ზედსართავი სახელი

20:05, 22 იანვარი 2024-ის ვერსია

ზედსართავი სახელი – ადიექტივი, მეტყველების ნაწილი: დამოუკიდებელი მნიშვნელობის მქონე სიტყვა, რომელიც გამოხატავს საგნის ნიშან-თვისებას. ზედსართავი სახელის კითხვებია: როგორი? რომელი? სადაური? როდინდელი? (დიდი სახლი, თეთრი იასამანი, უღრუბლო ზეცა, ქართული საგალობლები, საშვილიშვილო საქმე, შარშანდელი თოვლი). ზედსართავი სახელი მიეკუთვნება მსაზღვრელ სახელებს. იბრუნვის როგორც ატრიბუტული (შეთანხმებული) მსაზღვრელი: წინადადებაში ასრულებს ატრიბუტული განსაზღვრების ფუნქციას, გამოიყენება აგრეთვე შედგენილი შემასმენლის სახელად ნაწილად („ბოროტი კაცი დანიაშიც ბოროტი არის“. ივ. მაჩაბ., თარგმ.).

ტრადიციულად იმიჯნება ერთმანეთისაგან ზედსართავ სახელთა ორი ძირითადი ჯგუფი: ვითარებითი, რომელიც საგნის ნიშან-თვისებას ასახელებს უშუალოდ, სხვა საგანთან მიმართების გარეშე (წითელი ვაშლი, კეთილი კაცი, ავი ძაღლი) და მიმართებითი, რომელიც საგნის ნიშან-თვისებას წარმოაჩენს სხვა საგანთან მიმართებით (ხავსი–ხავსიანი ქვა, კულტურა–კულტურული მემკვიდრეობა, შობა–საშობაო არდადეგები).

ვითარებით ზედსართავ სახელთა უდიდესი ნაწილი პირველადი, არამოტივირებული სიტყვაა. მაგ.: თეთრი, შავი, დიდი, პატარა, კარგი, ცუდი, ვიწრო, ფართო, ბოროტი, კეთილი, მლაშე, მცირე, მტკიცე, წმინდა, ჭეშმარიტი, ბრმა, ყრუ, ცრუ… წარმოდგენილი მასალა შედგენილობის მიხედვით არაერთგვაროვანია. ისტორიულად მარტივფუძიან (საკუთარ თუ ნასესხებ) ზედსართავ სახელთან ერთად მისი შევსება ხდებოდა (და ხდება) დაბინდული სტრუქტურისა და სემანტიკის მქონე ნასახელარი ზედსართავი სახელისა და იმ მიმღეობების ხარჯზე, რომლებსაც დაკარგული აქვთ ზმნური კატეგორიები. ამიტომ, ვითარებითი ზედსართავი სახელის პირველადობისა და არამოტივირებულობის შესახებ მსჯელობისას, ამოსავლად თანამედროვე ქართულის ვითარება ივარაუდება.

ვითარებითი ზედსართავი სახელი გარკვეული გრამატიკული და ლექსიკური თავისებურებებით ხასიათდება:
ა) აწარმოებს ხარისხის ფორმებს (დიდი – უდიდესი – მოდიდო);
ბ) უნარი აქვს იგივე შინაარსი აღწერითი ფორმითაც გადმოსცეს (ძალიან დიდი – ოდნავ დიდი);
გ) ქმნის საპირისპირო მნიშვნელობის მქონე (ანტონიმურ) წყვილებს (დიდი – პატარა, მაღალი – დაბალი);
დ) აქვს ზმნიზედური ფორმები (ჩქარი – ჩქარა, კარგი – კარგად);
ე) აბსტრაქტულ სახელებს უპირატესად სი – ე აფიქსებით აწარმოებს (ახალი – სიახლე, ღრმა – სიღრმე).
ეს ნიშნები ყველა ზედსართავი სახელისთვის ერთნაირად დამახასიათებელი არ არის. ბრმა, ყრუ, ცრუ, ნელი, ჩუმი… აბსოლუტურ, მუდმივ ნიშანს გამოხატავს, ამიტომ ხარისხის ფორმებს ვერ აწარმოებს; ხარისხის ნაკლულოვანი სისტემით ხასიათდება: წმინდა – უწმინდესი, ახალი – უახლესი… ფერის და ნაწილობრივ, ზომის აღმნიშვნელი სახელებისათვის ბუნებრივი ჩანს ოდნაობითი ხარისხის ფორმები: წითელი – მოწითალო, ყვითელი – მოყვითალო (უწითლესი, უყვითლესი გრამატიკულად დასაშვები ფორმებია, თუმცა ეს მნიშვნელობა სალიტერატურო ენაში უპირატესად აღწერითად გადმოიცემა: მუქი წითელი, ხასხასა მწვანე, ქათქათა თეთრი), ასევე: დიდი-მოდიდო, გრძელი–მოგრძო… ზოგი სპეციალისტი ამ ფორმათა წარმოშობას სიტყვაწარმოებას უკავშირებს (თ. ზურაბიშვილი).

მიღებული შეხედულების თანახმად, ხარისხის ფორმები, საზოგადოდ, ვითარებითი ზედსართავი სახელის კუთვნილებაა, მიმართებითი ზედსართავი სახელი ამ უნარს მოკლებულია. ის ნიშან-თვისება, რომელსაც იგი გამოხატავს (მქონებლობა – უქონლობა, წარმომავლობა, დანიშნულება…) საგანს შეიძლება ახასიათებდეს, ან არ ახასიათებდეს. ამ თვისების მეტ-ნაკლები ოდენობით წარმოდგენა კი შეუძლებელია. თუ რომელიმე მიმართებითი ზედსართავი სახელი ხარისხის ფორმას აწარმოებს, ეს იმას ნიშნავს, რომ მას დაკარგული აქვს მიმართებითობა და ვითარებითად არის ქცეული (ა. შანიძე). ეს ზედსართავებია: ძლიერი (← ძალ-იერ-ი), ღონიერი, გონიერი, ბედნიერი, მშვენიერი, გემრიელი, ჭკვიანი (← ჭკუ-იან-ი), პატიოსანი (← -პატივ-ოსანი), მნიშვნელოვანი, გულითადი, დიადი (← დიდ-ად-ი), ძვირფასი, ერთგული, კეთილშობილი. დასახელებული ზედსართავი სახელები აწარმოებენ ხარისხის ფორმებს: ბედნიერი – უბედნიერესი, კეთილშობილი – უკეთილშობილესი. ხარისხის ფორმათა წარმოების უნარის გამო ვითარებით ზედსართავ სახელებად განიხილება აგრეთვე მიმღეობური ფორმები: მწიფე, მორცხვი, მყრალი, მხურვალე.

მიმართებითი ზედსართავი სახელი ყველა ნაწარმოები, მოტივირებული სახელია გამჭვირვალე სტრუქტურითა და სემანტიკით. ფუძის მიხედვით მიმართებითი ზედსართავი სახელი წარმოქმნილი ან თხზულია. წარმოქმნილ ზედსართავებში ძირეულ სახელად (სემანტიკურ ბირთვად) უპირატესად არსებითი სახელი გვხვდება (შაქრიანი, საზეიმო), შედარებით იშვიათად – სხვა მეტყველების ნაწილი: ზედსართავი სახელი (სასწრაფო, მცირედი), ნაცვალსახელი (ჩვენებური, საჩვენო), რიცხვითი სახელი (ერთიანი, პირველადი), ზმნისართი (აქაური, სამუდამო), ზმნა (მშვენიერი, მშიერი), დამხმარე სიტყვა (სათუო, უებრო); ფორმის მიხედვით წარმოქმნილი ზედსართავი სახელი, ჩვეულებრივ, სუფიქსური (მზიანი, წიგნიერი) ან პრეფიქსულ-სუფიქსურია (მეოცნებე, საშემოდგომო), იშვიათად – ოდენ პრეფიქსული (ურიცხვი, ალოგიკური, არაორდინალური, ანტიკორუფციული); სემანტიკის (მნიშვნელობის) მიხედვით გამოიყოფა წარმოქმნილ ზედსართავ სახელთა შემდეგი ჯგუფები: ქონების (ყაბალახიანი, შუბოსანი, ძალოვანი, წესიერი), უქონლობის (უგემური, უწიგნური, უგულო, უდისციპლინო), წარმომავლობის (ქალაქელი – ქალაქური, წლიური, გუშინდელი), დანიშნულების (საფოსტო, საქვეყნო, სასწრაფო).

ყურადღებას იქცევს მოქმედებითი და ვითარებითი ბრუნვის ნიშნებით ნაწარმოები ზედსართავი სახელები: დადებითი, წერითი, რიცხვითი, ჟანგვითი; დრეკადი, დენადი, ხსნადი, კუმშვადი. ამ ტიპის ზედსართავთა გამოყენების არე ტერმინოლოგიური დანიშნულებით განუზომლად ფართოა.

თხზული ზედსართავი სახელი არის ფუძეგაორკეცებული (გიჟმაჟი, უზარმაზარი, მაღალ-მაღალი) ან ნაირფუძიანი (ღარიბ-ღატაკი, ცოცხალ-მკვდარი; ვარდისფერი, გულქვა, გულკეთილი, გულგატეხილი).

ზედსართავი სახელი როგორც ნიშან-თვისების გამომხატველი სიტყვა, საგნის სახელთან – არსებით სახელთან (საზღვრულთან) ერთად ფუნქციონირებს: ქმნის მსაზღვრელ-საზღვრულის სინტაქსურ წყვილს, იბრუნვის როგორც ატრიბუტული მსაზღვრელი (წითელი ვაშლი, წითელმა ვაშლმა…). ზედსართავი სახელი კონტექსტში შეიძლება დამოუკიდებლად, არსებითი სახელის (საზღვრულის) გარეშეც შეგვხვდეს. ამ შემთხვევაში იგი გასუბსტანტივებულია, შესიტყვებას ქმნის ზმნასთან, ასრულებს არსებითი სახელის ფუნქციას და იბრუნვის როგორც სათანადო ფუძის არსებითი სახელი (მაგ.: კუზიანს სამარე გაასწორებსო).

ზოგიერთი ენათმეცნიერი აფართოებს ზედსართავი სახელის ტრადიციულ ჩარჩოს და მასში, როგორც ნაზმნარი ზედსართავი სახელი, მიმღეობაც შეაქვს (შ. კეკელია, ა. დავითიანი), რუსულ საენათმეცნიერო ლიტერატურაში ეს ჩარჩო კიდევ უფრო გაფართოებულია და ზედსართავი სახელის, როგორც მეტყველების ნაწილის, შემადგენლობაში, საკუთრივ ზედსართავი სახელის გარდა, ბრუნების წესისა და სინტაქსური ფუნქციის მსგავსება-ერთიანობის საფუძველზე, მიმღეობასთან ერთად შეაქვთ რიგობითი რიცხვითი სახელი და ნაცვალსახელი (პირის ნაცვალსახელის გარდა).

ე. კალანდაძე

ლიტერატურა

• შანიძე ა. ქართული (ენის) გრამატიკის საფუძვლები, I. მორფოლოგია, თბ, 1953 (I973);
• იმნაიშვილი ი. სახელთა ბრუნება და ბრუნვათა ფუნქციები ძველ ქართულში, თბ. I957;
• ზურაბიშვილი თ. ოდნაობითის ფორმათა ისტორიისათვის ქართველურ ენებში. – „სმამ“, I962, ტ. 29, №5;
• კეკელია შ. დავითიანი. ა. ქართული ენა, თბ., 1973;
• კვაჭაძე ლ. ქართული ენა, ნაწ. 1, თბ., 1981.

წყარო

ქართული ენა: ენციკლოპედია