ხელბურთი
ხელბურთი − (ინგლ.Handball < Hand – ხელი, Ball – ბურთი). მსოფლიოს მრავალ ქვეყანაში გავრცელებული სპორტული თამაში. პარტნიორები ბურთს მხოლოდ ხელით აწვდიან ერთმანეთს. მოთამაშეთა მიზანია მეტოქის კარის დალაშქვრა და საკუთრის დაცვა.
სარჩევი |
ისტორია
ბურთის ხელით თამაშს მრავალსაუკუნოვანი ისტორია აქვს, სპორტის სახეობად კი იგი XIX საუკუნის მიწურულს ჩამოყალიბდა. 1890 წელს გერმანელმა კონრად კოხმა შემოიღო ახალი თამაში – „რაფბოლი“. იმავე პერიოდში ჩეხეთში გავრცელდა „ჰაზენა”, იგივე „ჰაზენა ტერცოვა“ (ტყორცნა მიზანში), რომელიც გამოიგონეს ჩეხმა პედაგოგებმა ანტონინ კრისტოფმა და ვაცლავ კარასმა. ისინი ამ თამაშს პრაღის საშუალო სკოლებში ნერგავდნენ. 1898 წელს დანიის ქალაქ ორდრუპის ქალთა გიმნაზიის მასწავლებელმა ჰოლგერ ნილსენმა შეიმუშავა ახალი წესები და ბურთის ხელით თამაში („ჰაანდბოლდე”) ფიზიკური აღზრდის პროგრამაში ჩართო. თანამედროვე ხელბურთის დაბადების თარიღად სწორედ 1898 წელს ასახელებენ. ცნობილია ხელბურთის ორი ნაძარსახეობა; 7X7 (მცირე ხელბურთი) და 11X11 (დიდი ხელბურთი), რომელიც გერმანელ მაქს ჰაისერის თაოსნობით 1917 წლიდან გავრცელდა. მრავალი წლის განმავლობაში ორივე ნაირსახეობა პარალელურად ვითარდებოდა.
1926 წელს ჰააგაში გამართულ სამოყვარულო სპორტის საერთაშორისო ფედერაციის კონფერენციაზე შეიქმნა სპორტთამაშების კომისია, რომლის პირველსავე სხდომაზე დიდი და მცირე ხელბურთი დამოუკიდებელ დისციპლინებად გამოაცხადეს. ხელბურთის ისტორიაში რამდენიმე მნიშვნელოვან ეტაპს გამოყოფენ: 1)1890-1941 – თამაშის ჩასახვა, ჩამოყალიბება და გავრცელება; 2) 1941-57 – დიდი ხელბურთის უპირატესი განვითარება; 3) 1957-72 – მცირე ხელბურთის გავრცელება; 4) 1972-დან – მსოფლიოში ხელბურთის განვითარების თანამედროვე ეტაპი.
თავდაპირველად ხელბურთს მხოლოდ ქალები თამაშობდნენ და წესებიც მათზე იყო გათვლილი: მოედანს 3 ზონად ყოფდნენ, მეკარე და მცველები მხოლოდ საკუთარ ზონაში თამაშობდნენ, ნახევარმცველები – საკუთარ და შუა, თავდამსხმელები კი – შუა და მეტოქის ზონებში. ამ წესების გაუქმების შემდეგ თამაში ტაქტიკურად მრავალფეროვანი და უფრო ათლეტური გახდა. 1923 წელს შემოიღეს „3 ნაბიჯის“ და „3 წამის“ წესი. მოგვიანებით, არაერთი ცვლილება განხორციელდა თამაშის ტემპის ასამაღლებლად და უხეშობის აღსაკვეთად. ხელბურთის პოპულარიზაციას საგრძნობლად შეუწყო ხელი 1928 წელს დაფუძნებულმა საერთაშორისო სამოყვარულო ფედერაციამ (იარსება 1946 წლამდე), ოლიმპიურ სახეობად აღიარებამ (1936) და I მსოფლიო ჩემპიონატის გამართვამ (1938). დიდ ხელბურთში სულ კაცთა 7 და ქალთა 3 მსოფლიო ჩემპიონატი მოეწყო, 1967 წლიდან კი ასპარეზი მცირე ხელბურთის მიმდევართ დარჩათ. დღეისთვის ხელბურთს ხუთივე კონტინენტის 170-ზე მეტ ქვეყანაში 15 მილიონამდე ადამიანი თამაშობს.
ხელბურთი (11X11) ოლიმპიური თამაშების პროგრამაში პირველად 1936 წელს შეიტანეს. შეჯიბრებაში მონაწილეობდა კაცთა 6 გუნდი. ფინალში გერმანელებმა ავსტრიელებს მოუგეს. ხელბურთელები (7X7, კაცები) 36 წლის შემდეგ, 1972 წელს, კვლავ გამოჩნდნენ ოლიმპიადაზე, ქალთა (7X7) ოლიმპიური დებიუტი კი 1976 წელს მონრეალში შედგა.
ხელბურთი საქართველოში
საქართველოში ხელბურთი უკრაინიდან შემოვიდა XX საუკუნის 20-იან წლებში. იმავე პერიოდში ქართულად ითარგმნა თამაშის წესები. სსრკ ხალხთა I სპარტაკიადაში (1928) მონაწილე ამიერკავკასიის ფედერაციის ნაკრები თითქმის მთლიანად ქართველი ხელბურთელებისგან შედგებოდა. 50-იანი წლებიდან დაიწყო ხელბურთის განვითარების ახალი ეტაპი. ამ საქმეში განსაკუთრებული წვლილი მიუძღვით გიორგი შარაშიძე, თამაზ ანთაძესა და ვლადიმერ არაქელოვს. 1956 წლიდან თბილისის „ბურევესტნიკის“ კაცთა გუნდი სსრ კავშირის პირველობაში (11X11) ჩაება, 1962 წელს კი გაიმართა სსრკ I ჩემპიონატი შვიდკაცა ხელბურთში, რომელიც თბილისელებმა მოიგეს (უფროსი მწვრთნელი – გიორგი შარაშიძე). ორი წლის შემდეგ „ბურევესტნიკმა“ კვლავ გაიმარჯვა ამ ასპარეზობაში, 1963-1965-1966 წლებში კი პრიზიორი იყო. საქვეყნოდ გაითქვეს სახელი ჯემალ აბაიშვილმა, ჯემალ ცერცვაძემ, თამაზ ანთაძემ, ანზორ ექსეულიძემ, იმედო ფხაკაძემ, ლერი კარტოზიამ, ჯანო ბაგრატიონმა, გარი მაჭავარიანმა და სხვებმა.
XX საუკუნის 60-იანი წლებიდან მოყოლებული, საქართველოს ხელბურთელები სსრკ ნაკრების შემადგენლობაში რეგულარულად მონაწილეობდნენ დიდ საერთაშორისო შეჯიბრებებში, ოლიმპიური თამაშებისა (1976) და მსოფლიოს ჩემპიონი (1982) გახდა ალექსანდრე ანპილოგოვი, მსოფლიო უნივერსიადაში (1968) გაიმარჯვეს იმედო ფხაკაძემ და ალექსანდრე ხუციშვილმა.
ხელბურთის გავრცელებას ხელი შეუწყო ხშირმა საერთაშორისო შეხვედრებმა და თბილისის პოპულარულმა ტურნირმა გაზეთ „ზარია ვოსტოკას“ პრიზზე, რომელიც 1966 წლიდან ტარდებოდა უძლიერესი ნაკრები გუნდების (იუგოსლავია, გრ, გფრ, სსრკ, რუმინეთი, უნგრეთი, ესპანეთი, ჩეხოსლოვაკია, დანია, ნორვეგია, პოლონეთი) მონაწილეობით. ამ გუნდებს ტოლს არ უდებდა საქართველოს ნაკრები, რომელიც ბურევესტნიკელებისგან შედგებოდა. 1978 წელს თბილისის „ბურევესტნიკმა“ (უფროსი მწვრთნელი – გარი მაჭავარიანი) სსრკ თასი მოიპოვა. ამ გამარჯვებაში თავიანთი წვლილი შეიტანეს ახალი თაობის ხელბურთელებმა: ჯემალ ბარამიძემ, გიორგი მამულაშვილმა, ვახტანგ და გიორგი ბერიაშვილებმა, ზაზა დოლიძემ, ამბერკი ტაბიძემ, ზურაბ კეკელიძემ, იოსებ კალანდაძემ, იგორ და გიორგი ნარიმანიძეებმა, ამირან კომახიძემ, ჯიმშერ დვალიშვილმა და სხვებმა.
საქართველოს ხელბურთელ ქალთა ყველაზე მნიშვნელოვან წარმატებად ითვლება სსრ კავშირის ხალხთა VII სპარტაკიადაში (1979) დაკავებული V ადგილი. ჩვენი ნაკრების 14 მოთამაშეს სპორტის ოსტატის წოდება მიენიჭა.
1992 წლიდან საქართველოს ეროვნული გუნდები დამოუკიდებლად მონაწილეობენ ევროპისა და მსოფლიოს ჩემპიონატების შესარჩევ ტურნირებში, ცალკეული გუნდები კი – ევროპის საკლუბო შეჯიბრებებში. ჩვენმა არაერთმა ხელბურთელმა კარიერა გააგრძელა ევროპულ კლუბებში. 2006 წელს ქართველმა ხელბურთელებმა მსოფლიო უნივერსიადის ვერცხლის მედლები მოიპოვეს, 2008 წელს კი ევროპული ტურნირი – „ჩელენჯი ტროფი“ მოიგეს.
საქართველოს ხელბურთის ფედერაციის (პრეზიდენტი – ზურაბ კაკაბაძე) ძალისხმევით და ხელბურთის საერთაშორისო ორგანიზაციების მხარდაჭერით, თბილისში რამდენიმე მნიშვნელოვანი შეჯიბრება ჩატარდა, მათ შორის – ჭაბუკთა ევროპისა და მსოფლიოს ჩემპიონატები. 2019 წელს საქართველოს ვაჟთა ნაკრებმა გაიმარჯვა IHF-ის ერთა ჩემპიონატში.
წესები
ოფიციალური შეჯიბრებები ტარდება დარბაზებში, გვერდითი და პირითი ხაზებით შემოსაზღვრულ მართკუთხა მოედანზე, რომლის სიგრძეა 40 მ, სიგანე – 20 მ. მოედანს შუაზე ყოფს ცენტრალური ხაზი. პირით ხაზებს შუა მაგრდება კარები ბადით: სიგანე – 3 მ, სიმაღლე – 2 მ. კარის წინ 6 მ რადიუსის ნახევარწრით შემოსაზღვრულია მეკარის მოედანი, 9 მ რადიუსის ნახევარწრით – თავისუფალი ტყორცნის ხაზი. ხელბურთს თამაშობენ ტყავის მრგვალი ბურთით: ქალებისთვის – გარშემოწერილობა 54-56 სმ, წონა 325-375 გ, კაცებისთვის – 58-60 სმ, 425-475 გ.
მატჩი შედგება ორი 30-30-წუთიანი ტაიმისგან (წმინდა დრო), ტაიმებს შორის შესვენება 10 წუთია. თითოეულ გუნდში, მეკარის ჩათვლით, მაქსიმუმ 16 მოთამაშეა. მოედანზე ერთდროულად შეიძლება იყოს 7 მოთამაშე. შეცვლათა რაოდენობა განსაზღვრული არ არის. ბურთი გატანილად ითვლება, თუ მთლიანად გადაკვეთს კარის ხაზს (სივრცეს). ყოველი გოლის შემდეგ თამაში ცენტრიდან უნდა განახლდეს. მატჩი შეიძლება დამთავრდეს ერთ-ერთი გუნდის გამარჯვებით ან ფრედ.
ნებადართულია ბურთის გადაწოდება ერთი ან ორივე ხელით, ტარება (დრიბლინგი) ერთი ხელით, კარში ტყორცნა დგომსა და ნახტომში, მეტოქისთვის გზის გადაღობვა, გადაწოდების ან ტარებისას ხელიდან გაშვებული ბურთის ართმევა, კარში ნატყორცნი ბურთის ბლოკირება და ა.შ.
აკრძალულია ბურთის ფეხით თამაში (მხოლოდ მეკარეს აქვს ფეხით ბურთის მოგერიების უფლება, ისიც მხოლოდ იმ შემთხვევაში, როდესაც იმყოფება მეკარის მოედანში), ბურთიანად სამზე მეტი ნაბიჯის გადადგმა, უმოქმედოდ ბურთის დაჭერა 3 წამზე მეტხანს, ბურთიანად ახტომა და დახტომა, პოზიციის შესარჩევად მეტოქის ან საკუთარი გუნდის მეკარის მოედნის გადარბენა, მეტოქის შებოჭვა, უხეშად ხელის კვრა, სარმის გამოდება, ნებისმიერი არასპორტული საქციელი. წესების დარღვევისთვის გუნდი ისჯება ბურთის ჩამორთმევით, 7-მეტრიანი საჯარიმო დარტყმით (პენალტი), მოთამაშე კი – გაფრთხილებით (ყვითელი ბარათი), 2 წუთით ან თამაშის ბოლომდე გაძევებით, დისკვალიფიკაციით (წითელი ბარათი). პენალტი ინიშნება მაშინაც, თუ მოედნის მოთამაშე ბურთს გადააწვდის 6-მეტრიან ზონაში მყოფ თავის მეკარეს.
იმ შემთხვევაში, თუ ბურთმა გვერდითი ხაზი გადაკვეთა, ინიშნება აუტი (ბურთი თამაშში შემოაქვთ ხელით, ხაზის გადაკვეთის ადგილიდან). თუ პირითი ხაზიდან გასულ ბურთს ბოლოს შეეხო მომგერიებელი გუნდის მოედნის მოთამაშე, ინიშნება კუთხური (ბურთი თამაშში შემოაქვთ ხელით, გვერდითი და პირითი ხაზების გადაკვეთის ადგილიდან). მეკარის მიერ მოგერიებულ და პირითი ხაზიდან გასულ ბურთს თამაშში ისევ მეკარე აბრუნებს.
