დეიქსისი

დეიქსისი – (ბერძნ. < deixis), ენობრივ ერთეულთა მნიშვნელობა ან ფუნქცია, უჩვენოს მოცემულ სამეტყველო სიტუაციაში გამონათქვამის მიმართება კონკრეტულ მოლაპარაკესა და მსმენელთან, წარმოთქმის კონკრეტულ დროსა და ადგილთან. „დეიქსისი ემსახურება სამეტყველო სიტუაციისა და გამონათქვამის დენოტატიური შინაარსის კომპონენტების აქტუალიზაციას“ (ვ. ვინოგრადოვი).

დეიქსისი გამოიხატება ლექსიკური და გრამატიკული საშუალებებით. ლექსიკაში დეიქტური მნიშვნელობისაა ძირითადად ჩვენებითი ნაცვალსახელები, სივრცისა და დროის ზმნიზედები, არტიკლი, მიმართვის ფორმები, ზმნისწინები, ნაწილაკები; გრამატიკაში – პირი, დრო, ტაქსისი (წინადადებაში მოქმედებებს შორის დროული თანმიმდევრობა).

განასხვავებენ გარეგან და შინაგან დეიქსისებს, გარეგანი დეიქსისი (საკუთრივ დეიქსისი) ორიენტირებულია არაენობრივ სინამდვილეზე (გამონათქვამის სიტუაციაზე); შინაგანი დეიქსისი მიმართულია ტექსტის (დისკურსის) შინაგან სტრუქტურაზე, ხოლო იმის მიხედვით, თუ რა მიმართულებით (წინ, უკან) რეალიზდება დეიქსისი ტექსტში, განსხვავებულია ანაფორა და კატაფორა.

დეიქსისი როგორც რეფერენციის საშუალება, უნივერსალური ენობრივი თვისებაა, რომელიც სხვადასხვა ენაში სხვადასხვაგვარად არის გამოხატული, მაგრამ დეიქტური სისტემის ეგოცენტრულობა ვლინდება ყველა ენაში: სისტემის ცენტრი არის პირველი პირი – მოლაპარაკე – ego „მე“. მეორე პირია ის, ვისაც მოლაპარაკე მიმართავს. როგორც კომუნიკაციური პარტნიორი, იგი დამოუკიდებელი არ არის და არსებობს მხოლოდ პირველ პირთან მიმართებით, მის სივრცეში. ამიტომაც არის შესაძლებელი ისეთი ფორმების არსებობა, როგორიცაა ქართულში „ჩემსკენ მოდის“ – „შენსკენ მოდის“, მაგრამ „მისკენ მიდის“. სივრცისა და დროის ენობრივი სტრუქტურირებაც პირველ პირზე ან ლაპარაკის მომენტზეა ორიენტირებული (შდრ. აქ-იქ, ახლოს-შორს, ახლა-შემდეგ…). დეიქტური სისტემის ეგოცენტრული ხასიათი განსაკუთრებით კარგად ჩანს „დეიქტური ორიენტაციის“ მქონე ენებში, როგორიცაა ქართული, რომელშიც მოძრაობის მიმართულება – აქეთ-იქით, ზევით-ქვევით… მხოლოდ პირველი პირის ლოკალიზაციასთან მიმართებით განისაზღვრება (მოდის, ამოდის… ჩემსკენ, ჩადის… ჩემგან ქვევით, ჩამოდის… ზევიდან ჩემსკენ; შდრ. რუს. идеь ко мне / у тебе.

დეიქსისის მნიშვნელობით აგრეთვე გამოყენებულია ინგლისური ტერმინი „შიფტერი“ (რ. იაკობსონი). ამ ტერმინით აღნიშნულია ნებისმიერი ენობრივი ერთეული, რომელიც კონკრეტული დენოტაციის გარეშე გამოხატავს წინადადების კავშირს მოლაპარაკე – მსმენელთან და სამეტყველო აქტთან. ასეთი ფართო დეფინიციით დეიქსისი გულისხმობს არა მხოლოდ ჩვენებით ნაცვალსახელებს (დემონსტრატივებს), არამედ ისეთ არაავტონომიურ ნაცვალსახელებსაც, როგორიცაა ფრ. je „მე tu „შენ' და ზმნიზედებს – ici „აქ“, „აქეთ“, „ახლა“, „აწი“, main-tenant „ახლა, როცა…, რაკი…“, რომელთა რეფერენტის იდენტიფიკაცია შესაძლებელია მხოლოდ მსმენელისთვის ცნობილი სიტუაციის შემთხვევაში.

ი. ქობალავა