დამოკიდებული წინადადება

დამოკიდებული წინადადება – რთული ქვეწყობილი წინადადების შემადგენელი წინადადება. პრედიკატული ერთეული მიემართება და ხსნის მთავარი წინადადების რომელიმე წევრს ან მთლიანად მთავარ წინადადებას; ამხსნელი წინადადება. მაგ.: 1. „მე იგი მიყვარს, ვისაც უყვარდა თავისი ქვეყნის ხალხი და მიწა“ (ლ. ასათ.); 2. „როცა დათბება და ჩამოცხება, სიმღერის მინდა მე წამოწყება“ (გ. ტაბ.) პირველ მაგალითში დამოკიდებული წინადადება, რომელიც საკავშირებელი სიტყვით (ვისაც) უერთდება მთავარ წინადადებას, მიემართება და ხსნის მთავარ წინადადებაში ნაცვალსახელით (იგი) გადმოცემულ წევრს. მეორე მაგალითში „როცა“ საკავშირებლიანი დამოკიდებული ხსნის მთლიანად მთავარ წინადადებას. დაქვემდებარებითი დამოკიდებულების გამოსავლენად ტრადიციულ გრამატიკაში გამოყენებულია კითხვის დასმის ხერხი (თუ ეს შესაძლებელია). კითხვაში შედის მთავარი წინადადება და უპასუხებს დამოკიდებული („როდის მინდა მე სიმღერის წამოწყება?“ – „როცა დათბება და ჩამოცხება“).

დამოკიდებული წინადადება მთავარს უერთდება კავშირებით ან საკავშირებელი სიტყვებით (კავშირიანი შეერთება), ან უკავშიროდ (უკავშირო შეერთება). დამოკიდებული წინადადების შესაერთებლად მთავართან გამოყენებულია მაქვემდებარებელი კავშირები და მიმართებითი სიტყვები. ეს უკანასკნელნი დამოკიდებულ წინადადებაში წევრის ფუნქციას ასრულებენ და ამიტომ მათ წევრკავშირებს ან საკავშირებელ სიტყვებს უწოდებენ. მაქვემდებარებელი კავშირი და საკავშირებელი სიტყვა დამოკიდებული წინადადების სტრუქტურული ელემენტებია. დამოკიდებული წინადადება თუ ადგილს შეიცვლის, კავშირიც თან მიჰყვება მას („რასაც მოსამართლე ვერ შეუნდობს, კაცმა უნდა შეუნდოს“, შდრ.: „კაცმა უნდა შეუნდოს, რასაც მოსამართლე ვერ შეუნდობს“, ა. ყაზბ.). მთავარ წინადადებაში ზოგჯერ არის ნაცვალსახელით ან ზმნისართით გადმოცემული წევრი, რომელსაც დამოკიდებული წინადადება უშუალოდ მიემართება და აზუსტებს მას მისათითებელი სიტყვა ჰქვია („როგორც მნათობი მსოფლიო ცაში, ისე ერთი ხარ პოეზიაში“, გ. ტაბ.) მაქვემდებარებელი კავშირი ან საკავშირებელი სიტყვა დამოკიდებულში, მისათითებელი ან საკორელაციო სიტყვა (კორელატი) მთავარში ქვეწყობის სტრუქტურული ელემენტებია და ფორმალურად აღნიშნავენ დაქვემდებარებით დამოკიდებულებას („კოკასა შიგან რაცა დგას, იგივე წარმოდინდების“, შოთა რუსთ.; „იქ თვით სამოთხე ჯოჯოხეთია, სად თვის შხამს ანთხევს მტრობა და შური“, ი. ჭავჭ.). არის შემთხვევები, როცა მთავარი წინადადების ბოლოს მოქცეული მისათითებელი სიტყვა მომდევნო მაქვემდებარებელ კავშირს ან საკავშირებელ სიტყვას მიეკედლება ინტონაციურად. ამ გზით მიიღება რთული კავშირები: იმიტომ რომ, ასე რომ, ისე როგორც, მაშინ როდესაც… („გიორგი გვერდზედ დაეწვინათ, ასე რომ პირისახე კესოსაკენა ჰქონდა“, ი. ჭავჭ.). დამოკიდებული წინადადება ფუნქციით სხვადასხვაგვარია. დამოკიდებულ წინადადებათა ტრადიციული კლასიფიკაციის მიხედვით, მათი ფუნქცია გათანაბრებულია წინადადების წევრის ფუნქციასთან. გამოყოფილია იმდენი სახის დამოკიდებული წინადადება, რამდენი წინადადების წევრიცაა: ქვემდებარული, დამატებითი, განსაზღვრებითი, შემასმენლური, გარემოებითი. ამათ ემატება რამდენიმე ისეთი დამოკიდებული წინადადება, რომელთა შესაბამისი წინადადების წევრი არ არის. ასეთებია: პირობითი, შედეგობითი, დათმობითი და მთავრის მიმართი დამოკიდებული წინადადებები. დამოკიდებულ წინადადებათა ტრადიციული კლასიფიკაცია სრულად ვერ ასახავს იმ ნაირგვარ აზრობრივ მიმართებებს, რაც რთული ქვეწყობილი წინადადების კომპონენტებს შორის მყარდება როგორც კავშირებითა და საკავშირებელი სიტყვებით, ასევე მთავარი და დამოკიდებული წინადადების შემასმენელთა ურთიერთშეფარდებითა და დამხმარე ლექსიკური საშუალებების გამოყენებით. ტრადიციული სემანტიკური კლასიფიკაციით ზოგჯერ (როცა ძირითად მნიშვნელობას სხვა მნიშვნელობაც „დაეფინება“ ხოლმე) ძნელია დამოკიდებული წინადადების ფუნქციის განსაზღვრა, მაგ., განსაზღვრებით-მიზეზობითის, პირობით-გამორიცხვითის, დაპირისპირებით-გამორიცხვითის და ა. შ. მიუხედავად ნაკლოვანებებისა, ტრადიციული კლასიფიკაციას დასაჯგუფებლად მაინც იყენებენ. დამოკიდებულ წინადადებათა დახასიათება ხდება სტრუქტურულ-სემანტიკური ნიშნებით;
1. შეერთების საშუალებათა მიხედვით (კავშირიანია დამოკიდებული წინადადება თუ უკავშირო, რა არის შესაერთებლად გამოყენებული – მაქვემდებარებელი კავშირი თუ საკავშირებელი სიტყვა);
2. სინტაქსური ფუნქციის მიხედვით (რა სინტაქსურ როლს ასრულებს დამოკიდებული წინადადება მთავარი წინადადების მიმართ: ქვემდებარისას, დამატებისას და ა. შ.);
3. პოზიციის მიხედვით (მთავარი წინადადების წინ არის, მთავრის შემდეგაა თუ მთავარშია მოქცეული). ზოგადად, მთავარი წინადადების მიმართ დამოკიდებულის პოზიცია შეიძლება სამგვარი იყოს: წინა (პრეპოზიცია), მომდევნო (პოსტპოზიცია) დანართული (ინტერპოზიცია). ზოგ შემთხვევაში დამოკიდებული წინადადების პოზიციის შეცვლა ადვილად ხერხდება, გადაადგილება რთული წინადადების სტილისტურ მნიშვნელობას ცვლის, ზოგჯერაც პოზიცია მყარია, თუ დამოკიდებული წინადადება მთავარს რთული კავშირით უერთდება, პოსტპოზიცია არ შეიცვლება („ჩემს სიტყვასაც გავაგებინებ, იმიტომ რომ შვილის სიტყვა მშობელს ყოველთვის ესმის". ი. ჭავ.). უკავშირო ქვეწყობილ წინადადებაში კომპონენტების რიგი, ჩვეულებრივ, მყარია („შესვი – გაამოს“; „გკითხოს – უპასუხე”).

ლ. კვანტალიანი