უდი

უდ-ი (ადიღ. Уд) – ჯადოქარი, მაქცია ქალი ადიღურ და აბაზურ მითოლოგიაში. ეს მითოლოგიური პერსონაჟი, რომლის სახეში სხადასხვა ეპოქის დანაშრევი შეიმჩნევა, თავისი ფესვებით შორეული წარსულიდან მომდინარეობს. ნართულ თქმულებებსა და ზღაპრებში მისი სახე ნაკლებად არის გამოხატული, ვიდრე სხვა დემონური პერსონაჟებისა. სიტყვა „უდი“, როგორც ნეგატიური ეპითეტი, ხშირად გამოიყენება ამა თუ იმ გმირის დასახასიათებლად, მაგალითად, ადიღური уд фызыжь цIыкIу – „ჯადოქარი, პატარა დედაბერი“. ეპოსში მოთხრობილია, რომ ეს პერსონაჟი თავის მსხვერპლს სისხლს სწოვს, ე. ი. ვამპირია. როგორც უარყოფითი მახასიათებელი, ეს ტერმინი შედარებით ხშირად სათანეის მიემართება:

Тянэу Сэтэнае-гуащ,

Тянэуудыхьэшхъашъу,

ТянэуудышъошхъуантI (Нартхэр. I, 1969).

ჩვენი დედა, სათანა-იგუაშა,

ჩვენი დედა – ჯადოქარია, მგლის მსგავსი,

ჩვენი დედა – რუხი/ცისფერი/ლურჯი/მწვანე ჯადოქარია.

აღნიშნული სიტყვით, ზოგჯერ აქვანდა-მზეთუნახავიც ხასიათდება: Iэкундэу хьэбзы удэу – „აქვანდა – ძუკნა ძაღლი, ჯადოქარია“.

უდის შესახებ წარმოდგენები გაცილებით უფრო განვითარებულია ხალხურ რწმენაში, ვიდრე ფოლკლორში. ამ რწმენის თანახმად, უდი არსებობს და ცხოვრობს, როგორც ჩვეულებრივი ადამიანი. იმისათვის, რომ უდის ჯადოქრული არსი გამოავლინო, იგი დანაშაულის ადგილზე უნდა დაიჭირო. უდი ყოველთვის ქალია. ჩამოყალიბებულია მისი ხატის გარკვეული სტერეოტიპი, რომელიც უდის გარეგნულ ნიშნებს, ცხოვრების წესს, სოციალურ მდგომარეობასა და ქცევებს წარმოგვიდგენს. უფრო ხშირად უდები გამხდარი, წელში მოხრილი, ზოგჯერ უკბილო, ზოგჯერაც, პირიქით, გრძელეშვებიანი დედაბრები არიან. მათი ყველაზე მთავარი გარეგნული ნიშანი სიგამხდრე და რუხი/ცისფერი/ლურჯი/მწვანე ფერის თვალების ქონაა. უდები შეიძლებოდა, ახალგაზრდა ქალებიც ყოფილიყვნენ. ხშირად ჯადოქრობაში ეჭვმიტანილები ქვრივები, ქმარს გაყრილები, უშვილოები იყვნენ. ადიღთათვის უჩვეულო თვალის ფერი და გარკვეულ სიტუაციაში განსხვავებული ქცევები შეიძლებოდა, ჯადოქრობაში ეჭვის შეტანის საფუძველი გამხდარიყო. ჩერქეზული ანდაზა ამბობს: „ნუ აიძულებ, ნუ მისცემ მიზეზს დაგწყევლოს რუხ/ცისფერ/ლურჯ/მწვანეთვალება ქალმა“ (Фыз нащхъуэ умыгъабгэ).

უდი მაქციობის უნარითაც გამოირჩეოდა: შეეძლო მიეღი მგლის, კატის, ძაღლის, მწერის, სხვა ადამიანის სახე. შედარებით გავრცელებული იყო შავ, იშვიათად რუხი ფერის კატად გარდასახვის შესახებ წარმოდგენები. ასევე შედარებით განვითარებული იყო მოტივი ბავშვთა გაგუდვის შესახებ. უდი დღისით ჩვეულებრივი ადამიანივით იქცევა, ღამით კი, გარდაიქმნება რა კატად, მიდის ოჯახში, სადაც ახალშობილი ეგულება, და ახრჩობს მას. ითვლება, რომ ჯადოქრისთვის ჩვილი ყველაზე დაუცველი, ერთი ცნობით, პირველი შვიდი დღის განმავლობაშია, მეორეთი – ორი წელიწადი, ვიდრე ბავშვი ჯერ კიდევ ძუძუთაა. უდი ერჩის ასევე ორსულებსა და ახალდაქორწინებულებს.

„ჯადოქრულ ცოდნას“ (ხელობას) იმდენად ნეგატიური ძალა ჰქონდა, რომ სიკვდილის წინ უდი მისგან აუცილებლად უნდა განთავისუფლებულიყო, წინააღმდეგ შემთხვევაში დიდხანს დაიტანჯებოდა. ყველაზე ხშირად უდის ცოდნა/ხელობა მის ქალიშვილზე, დაზე ან რძალზე, ანუ ნათესავ ქალზე გადადიოდა; როცა სიკვდილის მოახლოებას იგრძნობდა, იგი მემკვიდრედ შეგულებულ პირს, თითქოს, ასე მიმართავდა: Мэ, мэ („აი, აი“), ან Узот, узот („გაძლევ, გაძლევ“). ვიდრე მემკვიდრე არ უპასუხებდა: Къащтэ, къащтэ ან Къэхь къызэт („მომეცი, მომეცი“), ჯადოქარი არ კვდებოდა.

უდი უაღრესად მაღალი რანგის დემონური არსებაა, რომელიც მთელ საზოგადოებას დიდ ზიანს აყენებს, მტრობს სასიცოცხლო ძალებს, ადამიანთა და ცხოველთა ნაყოფიერებას; კლავს ბავშვებს, მუცელს უშლის ორსულებს, ართულებს მშობიარობას, არღვევს საქორწინო კავშირებს. შეიძლება დავასკვნათ, რომ ჯადოქარი მთელ თავის დემონურ ენერგიას ნაყოფიერების გაქრობისკენ მიმართავს, მითუმეტეს, რომ მისი მტრული ზემოქმედების ობიექტები აქტიური რეპროდუქციული ასაკის ადამიანები არიან, მაშინ, როდესაც იგი საშუალო და მხცოვანი თაობის მიმართ ინტერესს არ ავლენს. მიუხედავად ამისა, მის სახეში ნაყოფიერების მფარველის სუსტად გამოხატული ნიშნები მაინც შემოინახა. ხალხის რწმენით, ჯადოქრები თავიანთ საქმიანობას გაზაფხულზე, ბალახის ზრდის ჟამს იწყებენ. ითვლება, რომ ისინი ყოველ გაზაფხულზე ახლომდებარე მთაზე ან იალბუზზე იკრიბებიან და ყანებისა და ბოსტნების ნაყოფიერებას უზრუნველყოფენ.

იხილე აგრეთვე

უდ ზეხუესი, ნსანახვ ქჲარდა

ლიტერატურა

• Шортанов А. Л. Адыгская мифология. Нальчик, 1982;
• Мижаев М. И. Уды // Мифы народов мира. М., 1982;
• Хабекирова Х. А. Мифологический и исторический аспекты образа «уд» — ведьмы у адыгов // Вестник Кабардино-Балкарского университета. Вып. 6. Нальчик, 2001;
• მისივე. Природа и характер некоторых мифологических персонажей в эпосе и бытовой культуре черкесов // Этнографическое обозрение. № 5, 2005;
• Копсергенова В. З. Серебряные нити. Приметы и поверья абазин. Карачаевск, 2012.

წყარო

კავკასიის ხალხთა მითები და რიტუალები