ქართლის ბაგრატიონები
ქართლის ბაგრატიონები
სარჩევი |
შაჰინშაჰთა მიერ ქართლის მმართველებად დადგენილი ბაგრატოვანნი (1569-1749 წწ.)
სეფიანთა ანუ სეფევიდთა დინასტიის მმართველობის (1501-1722 წლები) პერიოდში სპარსეთის იმპერიის სახელმწიფო და სამხედრო ასპარეზზე ბაგრატიონები წარმატებით მოღვაწეობდნენ. ისინი სისტემატურად იკავებდნენ მაღალ თანამდებობებს, რომელთა შორისაც იყო: ისპაჰანისა და სხვა ქალაქების ტარუღა (ქალაქისთავი, მოურავი), დივანბეგი/მდივანბეგი (მსაჯული), ბეგლარბეგი (პროვინციის გამგებელი), ამირსპასალარი (მთავარსარდალი), სპასალარი (სარდალი), ყულარაღასი (შაჰინშაჰის პირადი გვარდიის, ყულის, ანუ მონათა ჯარის სარდალი), თოფჩიბაში (არტილერიის სარდალი) და სხვ.
შაჰინშაჰები ნიშნავდნენ მათივე დაქვემდებარებაში მყოფ განაპირა მხარეთა მმართველებს, რომლებსაც ეწოდებოდათ „ვალი“ („დამცველი“). ვალის გააჩნდა საკუთარი ადმინისტრაციული აპარატი, მმართველობის ორგანოები, კანონმდებლობა, ბიუჯეტი, საგადასახადო სისტემა და ვასალებიც ჰყავდა.
სპარსეთის ვალიებს შორის იყო „გორჯესთანის“ ვალიც. ეს ინსტიტუტი თავისი კლასიკური სახით XVII საუკუნის 30-იან წლებში ჩამოყალიბდა. გამუსლიმებული მმართველის დასმა სპარს მოხელეობას ნიშნავდა. როგორც ზემოთ აღვნიშნეთ, ვალის ინსტიტუტის შემოღებამდე, ქართლის მმართველნი მოიხსენიებოდნენ „მოლქ-ი მოურუსებად“, რაც მათ მემკვიდრეობით მფლობელობაზე მიანიშნებდა.
ტერმინებში: „მოლქ-ი მოურუს“ და „ვალი-ე გორჯესთან“ სპარსელები მოიაზრებდნენ მემკვიდრეობით მმართველს აღმოსავლეთ საქართველოსას, კერძოდ, ქართლისას (თბილისითურთ) და კახეთისას. როდესაც ქართლ-კახეთი ერთიან სამეფოს წარმოადგენდა, მას ერთი ვალი ჰყავდა, რომელსაც „ვალი-ე გორჯესთან“ ეწოდებოდა. ამ სახელმწიფოს ორად დაშლის პერიოდში ქართლსა და კახეთს ჰყავდა დამოუკიდებელი ვალიები, რომელთაგან პირველს ერქვა „ვალი-ე გორჯესთან ქართილ“, ხოლო მეორეს „ვალი-ე გორჯესთან კახით“ ეწოდებოდა.
სეფიანთა სახელმწიფოში ვალის სამოხელეო ინსტიტუტს გამორჩეული ადგილი ეკავა, რაც მკაფიოდ არის განსაზღვრული სპარსულ იურიდიულ ადმინისტრაციულ ტრაქტატებში.
ვალი განეკუთვნებოდა დიდ ამირათა რიცხვს, ატარებდა „მაღალადგილოვანის“ წოდებას და უფლებრივად და მდგომარეობით აღემატებოდა დანარჩენ „მენაპირე ამირებს“, რომელთა შორის ცალკეულ პროვინციათა სულთნები, ხანები და ბეგლარბეგები იყვნენ.
ვალიებს შორის უპირველესი ადგილი ეკავა არაბისტანის (ხუზისტანის) ვალის, ვინაიდან მისი მმართველობის ქვეშ მოქცეული მოსახლეობის რაოდენობა დანარჩენი ვალიების ქვეშევრდომთა რიცხვს მნიშვნელოვნად აღემატებოდა. მეორე ადგილზე იდგა ლურისტანის ვალი, რომელიც ისლამური სარწმუნოების ერთგულების გამო აღემატებოდა ვალიების რიგში მის შემდეგ მყოფ გორჯესთანის ვალის (ანდა ორად გაყოფილი გორჯესთანის - ქართლისა და კახეთის ვალიებს). მათ შემდეგ ქურთისტანის ვალი მოდიოდა.
მართალია, სისტანისა და ბახთიარის ოლქების მმართველებს ვალის ტიტული არ ჰქონდათ, მაგრამ ისინი არსებითად ვალიების მოვალეობას ასრულებდნენ. ზოგჯერ ლურისტანისა და ქურთისტანის მმართველებს ვალიზე შედარებით დაბალი, ბეგლარბეგის ტიტულით იხსენიებდნენ.
მართალია, შაჰინშაჰის მიერ დადგენილ ვალიებს შორის გორჯესთანის ვალი მესამე ადგილზე იდგა, მაგრამ მისი ფაქტობრივი მდგომარეობა მენაპირე მმართველთა შორის ზოგჯერ გაცილებით მნიშვნელოვანი გახლდათ. იგი იყო ნამდვილი ვალი, ამ ინსტიტუტისათვის დამახასიათებელი ყველა ნიშან-თვისებით.
ყოველივე ეს იმან განაპირობა, რომ სეფიანმა შაჰინშაჰებმა, დიდი მცდელობის მიუხედავად, ვერ შეძლეს აღმოსავლეთ საქართველოს ინკორპორაცია, სამამულო მიწათმფლობელობის ამოძირკვა და რაც ყველაზე მნიშვნელოვანია, ლიკვიდაცია ადგილობრივი დინასტიისა, რომლის წარმომადგენელნიც მართვა-გამგებლობის არაერთ სფეროში დამოუკიდებლობის შენარჩუნებას ახერხებდნენ. ამას ისიც ემატებოდა, რომ სეფიანთა სახელმწიფოს საფინანსო ნუსხაში არათუ არ აღირიცხებოდა წლიური შემოსავალი გორჯესთანის ვალისა, არამედ მას სახელმწიფო ხაზინიდან ყოველწლიურ ჯამაგირსა და შიდა სპარსეთში მდებარე სოფლებსაც კი აძლევდნენ. ეს, დანარჩენი ვალიებისგან განსხვავებით, ბაგრატოვან ვალის პრივილეგიურ მდგომარეობაში აყენებდა. იგი შაჰინშაჰს ძღვნად რამდენიმე გოგო-ბიჭსა და ღვინოს უგზავნიდა (არარეგულარულად). შაჰინშაჰის კარზე მყოფ ბაგრატოვან ვალისა და მის ნათესაობას საპატიო სტუმრის სტატუსით იღებდნენ და მეჰმანდარს (მესტუმრეს) უნიშნავდნენ.
აღმოსავლეთმცოდნე კარლო კუციას მართებული დასკვნით: „გორჯესთანის ვალის რეალური სტატუსი უფრო მნიშვნელოვანი იყო, ვიდრე ამას სპარსეთის ოფიციალური თვალსაზრისი აღიარებდა. ამას კი აპირობებდა ქართველ ბაგრატიონთა პოლიტიკური როლი და გავლენა კავკასიის რეგიონსა და სეფიანთა სახელმწიფოში“.
იმ ბაგრატიონს, რომელსაც „მოლქ-ი მოურუსის“ ანდა „ვალის“ ტიტული ჰქონდა მინიჭებული, საქართველოს მოსახლეობა მეფედ აღიქვამდა. ეს ბუნებრივიც არის, ვინაიდან ამ დინასტიის წარმომადგენელთა მმართველობა ჩვენს ქვეყანაში ათას წელიწადს გრძელდებოდა.
„მოლქ-ი მოურუსის“ ანდა „ვალის“ თანამდებობაზე დამტკიცების წინაპირობად შაჰინშაჰები ბაგრატოვანთაგან მაჰმადიანურ სარწმუნოებაზე გადასვლას ითხოვდნენ. მაგალითად, ამ ტიტულთა მქონე ყველა პირი, რომლებსაც ეს თანამდებობა ქართლში 1569-1578, 1615-1630 და 1633-1743 წლებში ეკავათ, მუსლიმური აღმსარებლობის იყვნენ. ბაგრატოვან მმართველთა მუსლიმობა ხშირად ატარებდა ფორმალურ ხასიათს და ისინი შინაგანად ქრისტიანებად რჩებოდნენ.
გამაჰმადიანებულ ბაგრატიონთაგან პირველი, რომელიც შაჰინშაჰმა მოლქ-ი მოურუსის თანამდებობაზე დაადგინა, იყო დაუთ-ხანი, იგივე დავით XI (1540-1582), რომელიც ქართლს 1569-1578 წლებში განაგებდა. ამით იგი განსხვავდებოდა თავისივე უფროსი ძმის - სვიმონ I-ისგან (1537-1611), რომელიც ქართლში 1556-1569 და 1578-1600 წლებში მეფობდა და სპარსეთში ტყვედ ყოფნისას იძულებით გამუსლიმების (1678 წ.) მიუხედავად, ქრისტიანობა სამშობლოში დაბრუნებისთანავე დაიბრუნა.
ვახუშტი ბატონიშვილი გვაუწყებს: „ხოლო იხილა რა ძმამან მეფის სვიმონისამან დავით სპარსთაგან ძლევა ესე, წარვიდა სპარსეთად, რამეთუ იყო ხორცთმოყვარე, მეძავ-განმცხრომელ და იქმნა გამცემელ ქვეყნისა და მივიდა წინაშე ყაენისა. ამას პატივ-სცა შაჰ-თამაზ და ჰყო მაჰმადიანად, უწოდა დაუთ-ხან და ძედ თვისად უხმობდა, მისცა ჯილდო - 200 თუმანი, ხალათად კაბა, სარტყელი და ტყავი სამურითა, ოქროქსოვილნი, თაჯი, ხრმალი, ხანჯალი, საბუხარი, მარგალიტისა და ცხენი აღკაზმული ოქროთი, ყოველნი მოოჭვილნი თულებითა, სურა და თასი ოქროსი (რომელი შემდგომად დაიდვა და მოსცემდნენ მეფეთა ქართლისათა), წარმოავლინა მეფედ ქართლისად სპითა დიდითა, შემოვიდა ტფილისს“.
თბილისში მჯდარ ვალის უფლება ჰქონდა, თავზე გვირგვინი (თაჯი, ჯიღა) დაედგა. ვახუშტისავე განმარტებით, „თაჯი არს გვირგვინი მათი, რომელსა დაახვევენ დოლბანდსა მძიმედ ოქროქსოვილსა და ჯიღითა თორმეტითა შეამკობენ“.
1578 წელს სამშობლოში დაბრუნებულმა სვიმონ I-მა მეფობა განაგრძო. ქართლში შემოჭრილ ოსმალოებს იგი თავდადებით ებრძოდა. 1588 წელს ის იძულებული გახდა, რომ ოსმალეთის სულთნის უზენაესობა ეცნო. შემდგომში მან განაახლა ბრძოლა ოსმალებთან, რომლებმაც 1600 წელს სვიმონი ტყვედ ჩაიგდეს და გადაიყვანეს დედაქალაქში, სადაც მეფე პატიმრობაში გარდაიცვალა.
1600 წლიდან ქართლს განაგებდა სვიმონ I-ის ვაჟი, ქრისტიანი მეფე გიორგი X (1560-1606), ხოლო მისი გარდაცვალების შემდეგ, მისი ვაჟი - ლუარსაბ II (1592-1622), რომელიც 1614 წლამდე მეფობდა. ვინაიდან ამ უკანასკნელმა მაჰმადიანობის მიღებაზე მტკიცე უარი განაცხადა, შაჰ-აბას I-ის (მეფობდა 1587-1629 წლებში) ბრძანებით, იგი სიკვდილით დასაჯეს, რის შემდგომაც ქართულმა ეკლესიამ ლუარსაბი წმინდანად შერაცხა.
1615 წლიდან შაჰ-აბას I-მა ქართლის მმართველად დაადგინა ზემოხსენებული დაუთ-ხანის ვაჟი, ბაგრატ-ხანი (1569-1619), იგივე ბაგრატ VII. მისი გარდაცვალების შემდეგ, მამისეული თანამდებობა გადასცეს მის ვაჟს, სვიმონ-ხანს, იმავე სვიმონ II-ს.
ქართლში მუსლიმ ბაგრატიონთა ხანგრძლივი მმართველობა პირველად მაშინ შეწყდა, როდესაც სვიმონ II-ის მოკვლის (1630 წ.) შემდეგ, სეფი I-მა (მეფობდა 16291644 წლებში) სამეფოს მმართველად დაადგინა ქრისტიანული სარწმუნოების მტკიცედ დამცველი, კახეთის მეფე თეიმურაზ I. ამის დამადასტურებელი სიგელი თეიმურაზს 1631 წლის 14 მაისს გადასცეს. აქვე უნდა ითქვას, რომ ქართლის სამეფოს მნიშვნელოვან ნაწილს (კერძოდ, შიდა ქართლს, გარდა თბილისისა) თეიმურაზი მანამდეც აკონტროლებდა.
სეფიმ II-მ ორი წლის შემდეგ ქართლის სამეფო ჩამოართვა თეიმურაზ I-ს და 1633 წელს გადასცა გამაჰმადიანებულ ბაგრატიონ ხოსრო-მირზას (1565-1658), იმავე როსტომ I-ს, რომელიც იყო მხევლისგან დაბადებული ვაჟი ზემოხსენებული დაუთ-ხანისა. იგი გახდა ვალის ტიტულის პირველი მფლობელი ბაგრატიონ ხელმწიფეთაგან, რომლებიც როგორც უკვე აღვნიშნეთ, მანამდე „მოლქ-ი მოურუსებად“იწოდებოდნენ.
ამის შემდეგ ქართლს განაგებდნენ როგორც მაჰმადიანი ბაგრატიონები (ქართლის ან კახეთის შტოდან), ასევე შაჰინშაჰების მიერ დროებით, არამემკვიდრეობით მმართველებად დადგენილი მუსლიმი უცხოტომელი (სპარსი, ყიზილბაში და სხვ.) ხანები, ანდა ქართლის წარჩინებულ საგვარეულოთა წარმომადგენლები.
მუსლიმ ბაგრატიონთა მმართველობა ქართლში მეორედ მაშინ დაირღვა, როდესაც ვახტანგ V-ის გარდაცვალების (1675 წ.) შემდეგ, რამდენიმე თვის განმავლობაში გამგებლობდა მისი ვაჟი - გიორგი XI, რომელიც იმხანად ქრისტიანი იყო. ასევე ქრისტიანები იყვნენ გიორგი XI-ის ძმისწულები - ვახტანგ VI და სვიმონი, როდესაც ქართლში 1704-1712 და 1712-1714 წლებში გამგებლობდნენ. აქვე დავძენთ, რომ მოგვიანებით ვახტანგ VI მაინც იძულებული გახდა გამაჰმადიანებულიყო
მუსლიმთა ხანგრძლივი მმართველობა ქართლში სამუდამოდ დასრულდა 1744 წლის დასაწყისიდან, როდესაც სპარსეთის მბრძანებელმა ნადირ-შაჰ აფშარიანმა (მეფობდა 1736-1747 წლებში) ტიტული „ვალი-ე გორჯესთან ქართილ“ - ქრისტიან თეიმურაზ II-ს (1700-1762) უბოძა.
ისლამი ასევე მიღებული ჰქონდათ კახეთის მმართველის თანამდებობაზე XVII საუკუნიდან XVIII საუკუნის ორმოციან წლებამდე მყოფ ბაგრატიონებსაც (კახეთის ან ქართლის შტოდან), რომელთა შორისაც იყვნენ: კონსტანტინე I, იგივე კონსტანტინე-მირზა (მეფობდა 1605 წელს), იესე I/ისა ხანი (მეფობდა 1614-1615 წლებში), როსტომ I/როსტომ-ხანი (ქართლ-კახეთში მეფობდა 1648-1656 წლებში), არჩილი/შაჰ-ნაზარ-ხანი (მეფობდა 1664-1675 წლებში), ერეკლე I/ ნაზარ-ალი-ხანი (კახთა მეფედ ითვლებოდა 1703-1709 წლებში), დავით II/იმამ-ყული-ხანი (მეფობდა 1709-1722 წლებში), კონსტანტინე II/მაჰმად-ყული-ხანი (მეფობდა 1722-1732 წლებში) და ალექსანდრე III/ალი-მირზა, რომელიც კახეთში 1735-1737 წლებში მეფობდა.
ზემოხსენებულთა გარდა, კახეთს დროგამოშვებით (1616-1625, 1656-1664 და 1677-1703 წლებში) განაგებდნენ შაჰინშაჰთა მიერ დროებით, არამემკვიდრეობით მმართველებად დადგენილი სხვადასხვა ეროვნების (სპარსი, ყიზილბაში და სხვ.) ხანები: ფეიქარ ხან ზიად ოღლი ყაჯარი, სელიმ-ხან შამს ედდინლუ, მურთუზ-ალი-ხანი, ბეჟან-ხანი, აბას-ყული-ხანი, ქალბ-ალი-ხანი და სხვები.
კახეთის მეფეთა დაუმორჩილებლობით გაღიზიანებული შაჰინშაჰები ამ მხარეს ზოგჯერ ორ ნაწილად გაყოფდნენ და სხვადასხვა მფლობელს გადასცემდნენ.
1616 წელს კახეთში შემოჭრილმა შაჰ-აბას I-მა მდინარე ივრის დასავლეთით მდებარე ტერიტორია გადასცა ქართლის ვალის თანამდებობაზე დადგენილ მუსლიმ ბაგრატ VII-ს, ხოლო ივრის აღმოსავლეთით მდებარე ტერიტორია - განჯის ბეგლარბეგს, ზემოხსენებულ ფეიქარ ხანს. ის კახეთის ამ ნაწილს მანამდე განაგებდა, სანამ მარტყოფის ბრძოლის (1625 წ.) შემდეგ ეს მხარე არ დაიბრუნა მისმა კანონიერმა მფლობელმა თეიმურაზ I-მა.
1660 წელს მომხდარი ბახტრიონის აჯანყების შემდეგ, შაჰ-აბას II-მ კახეთი ორ ნაწილად გაყო. უმეტესი ნაწილი მან გადასცა ყარაბაღის ბეგლარბეგ მურთაზა ყული ხან ზიად ოღლი ყაჯარს, ხოლო დანარჩენი ნაწილი - ნახიჭევანის მმართველ ალი ყული ხან ქენერ ოღლუს. ვინაიდან ეს უკანასკნელი არასათანადო ყურადღებას იჩენდა კახეთში ჩასახლებული ელებისადმი, მას კახეთის ნაწილი ჩამოართვეს და მურთაზა ყული ხანს გადასცეს. აქვე უნდა ითქვას, რომ გარდა იმ ციხეებისა, სადაც ხანის მორჩილებაში მყოფი სპარსთა გარნიზონი იდგა, კახეთის დანარჩენ ნაწილს ვახტანგ V განაგებდა.
კახეთში მუსლიმ მმართველთა (ბაგრატოვანთა ან უცხოტომელთა) გამგებლობის ხანა დროებით მხოლოდ 1732 წლის მიწურულიდან დაირღვა, როდესაც ოსმალთა მიერ კონსტანტინე II-ის მოკვლის შემდეგ, ამ სამეფოს გამგებლობას ქრისტიანული სარწმუნოების მტკიცედ დამცველი თეიმურაზ II (1700-1762) შეუდგა.
აქვე უნდა ითქვას, რომ ნადირ-შაჰ აფშარმა თეიმურაზს 1736 წელს ჩამოართვა კახეთის სამეფო და გადასცა მისივე მაჰმადიან ძმისწულ ალი-მირზას, იმავე ალექსანდრეს, რომელიც 1735 წლიდან ქართლის ვალის თანამდებობაზე ჰყავდა დადგენილი. ეს უკანასკნელი გარდაცვალებამდე (1737 წ.) მეფობდა. იგი იყო ვაჟი კახეთის მეფე დავით II-ისა, რომელსაც იმამ-ყული-ხანის სახელით იხსენიებდნენ. ამის შემდეგ კახეთის სამეფო ტახტი დაიბრუნა თეიმურაზ II-მ, რომელიც 1744 წლიდან ქართლში გამეფდა. ასე რომ, მაჰმადიან ბაგრატოვანთა მმართველობა კახეთში 1737 წლიდან სამუდამოდ დასრულდა.
მიუხედავად იმისა, რომ ქართლისა და კახეთის ვალის თანამდებობები ნადირ-შაჰმა 1744 წლიდან უბოძა მამა-შვილს - თეიმურაზ II-სა და ერეკლე II-ს (1720-1798), აღმოსავლეთ საქართველოს პოლიტიკური დამოკიდებულება სპარსეთზე 1748 წლის ჩათვლით გრძელდებოდა. ამ წელს ერეკლე II-მ უკანასკნელად გაუგზავნა ხარკი შაჰინშაჰად მყოფ აფშარიანთა დინასტიის წარმომადგენელს, სოლთან იბრაჰიმს (მეფობდა 1748 წელს), რომელიც ნადირ-შაჰის ძმისწული და ადილ-შაჰის (მეფობდა 1747-1748 წლებში) ძმა გახლდათ. ხარკი შედგებოდა ასიოდე ქართველი მეომრისგან, რომელთაც ყულის ჯარში უნდა ემსახურათ და ასევე, რამდენიმე ყმაწვილი ქალისგან. ეს ხარკი ერეკლე II-მ იმიტომ გაიღო, რომ მამამისი იმხანად შაჰინშაჰის კარზე იმყოფებოდა. 1749 წელს თეიმურაზ II სამშობლოში დაბრუნდა და ქართლის მეფობა განაგრძო.
იმდროინდელ სპარსეთში დაწყებული შინააშლილობით ქართლისა და კახეთის მეფეებმა მოხერხებულად ისარგებლეს, 1749 წელს ყიზილბაშთა გარნიზონი თბილისიდან განდევნეს და რეალური დამოუკიდებლობა მოიპოვეს. ვალის ინსტიტუტიც, ფაქტობრივად, მხოლოდ ამის შემდეგ მოისპო.
ამის მიუხედავად, სპარსეთის მმართველი ელიტა ტრადიციულად ვალიებად მიიჩნევდა როგორც თეიმურაზ II-ს, ასევე ერეკლე II-საც, თუმცა ეს გამომდინარეობდა უკვე სპარსთა სურვილიდან და არა არსებული რეალობიდან
XVIII საუკუნის შუა ხანებიდან ქართველი მეფენი საკუთარ თავს თვლიდნენ დამოუკიდებელ მონარქებად, რაც მათივე მეფობისას მოჭრილ მონეტებზეც აისახა. კერძოდ, სპარსეთის შაჰინშაჰად წოდებული ბოლო მონარქი, რომლის სახელიც თბილისში 1749-1750 წლებში მოჭრილ ვერცხლის მონეტებზე აღიბეჭდა, იყო ნადირ-შაჰის შვილიშვილი შაჰ-როხი, რომელიც 17481795 წლებში რეალურად მხოლოდ ხორასანს განაგებდა.
1751 წლიდან ქართლ-კახეთის სამეფოს გაუქმებამდე, თბილისში მოჭრილ მონეტებზე სპარსეთის არც ერთი მბრძანებლის სახელი აღარ აღბეჭდილა.
ქართლის ბაგრატოვანი მეფენი და გამგებელნი (1633-1762 წწ.)
როსტომ I, იგივე როსტომ ხანი
1633 წლის დასაწყისში შაჰინშაჰმა სეფი I-მა (მეფობდა 1629-1642 წლებში) ქართლის ვალის თანამდებობაზე დაადგინა მუსლიმი ბაგრატიონი ხოსრო-მირზა (1565-1658), რომელიც იმავე წლის 18 თებერვალს თბილისში ჩამოვიდა და დაკისრებული მოვალეობის აღსრულებას შეუდგა.
გორჯესთანის ვალის ტიტულის მიღებამდე ხოსრო-მირზა შაჰინშაჰის პირადი გვარდიის ყულარაღასი (სარდალი) და ისპაჰანის ტარუღა იყო.
ბერი ეგნატაშვილი გვაუწყებს: „ხოსრო-მირზას მისცა ყაენმან ქართლი და უწოდა როსტომ-ხან“.
როსტომ I იყენებდა საბეჭდავებს მხედრული წარწერებით: 1) „როსტომ“; 2) „აენის ფეხთა მტუერი, როსტომ მეფე ვამტკიცებ“.
უშვილო როსტომმა იშვილა და სამეფო ტახტის მემკვიდრე უფლისწულად გამოაცხადა თავისივე შორეული ნათესავი პირდაპირი ხაზით, ბახუტა, იგივე ვახტანგი (1598-1675), უფროსი ვაჟი თეიმურაზ მუხრანბატონისა (1580-1629), რომელიც ქართლის მეფე კონსტანტინე II-ის შთამომავალი გახლდათ.
1658 წლის 17 ნოემბერს, 93 წლის როსტომ I თბილისში გარდაიცვალა.
ვახტანგ V, იგივე შაჰ-ნავაზ I
ვახტანგი, რომელსაც გამაჰმადიანების შემდეგ შაჰ-ნავაზი უწოდეს, ქართლში 16581675 წლებში მეფობდა. ქართულ ისტორიოგრაფიაში იგი ცნობილია როგორც ვახტანგ V, თუმცა ზოგჯერ იხსენიებენ შაჰ-ნავაზ I-ის სახელითაც, რასაც საფუძველი ვახუშტი ბატონიშვილმა ჩაუყარა
ბერი ეგნატაშვილის ცნობით, ვახტანგი იყო „საქმის ხელ-გამომავალი, მხნე და ახოვანი და გამარჯუებული“.
ვახტანგს ჰყავდა ექვსი ვაჟი: არჩილი (1647-1713), გიორგი (1651-1709), ლევანი (1652/56-1709), ალექსანდრე, ლუარსაბი და სოლომონი.
ვახტანგ V საკმაოდ დამოუკიდებელ საშინაო პოლიტიკას წარმართავდა და საქართველოს გაერთიანებას ცდილობდა. მან მოაკვლევინა კახეთის ფაქტობრივი გამგებელი ზაალ არაგვის ერისთავი და ეს სამეფო თავისი გავლენის ქვეშ მოაქცია.
საქართველოს სამომავლო გაერთიანებისთვის საფუძვლის ჩასაყრელად, ვახტანგმა თავისი უფროსი ვაჟი არჩილი 1661 წელს იმერეთში გაამეფა.
1663 წელს შაჰინშაჰმა აბას II-მ (მეფობდა 1629-1642 წლებში) არჩილი სპარსეთში დაიბარა, სადაც მას მაჰმადიანობა მიაღებინა და შაჰ ნაზარ-ხანის სახელით, კახეთის ვალის თანამდებობაზე დაადგინა. იგი კახეთში 1664-1675 წლებში მეფობდა.
1675 წლიდან არჩილი კვლავ იმერეთში გადავიდა, სადაც 1678-1698 წლებში დროგამოშვებით მეფობდა. იგი ქართულ ისტორიოგრაფიაში ბოლო ხანებამდე არჩილ II-დ იწოდებოდა. ამასთან დაკავშირებით გამოვთქვით მოსაზრება, რომ ვინაიდან ასეთი სახელის მქონე მეფეს მანამდე არც იმერეთში უმეფია და არც კახეთში, ის უნდა იწოდებოდეს არჩილ I-ად („ისტორიანი“, #83).
ვინაიდან არჩილს, როგორც იმერეთისა და კახეთის მეფედყოფილს, პრეტენზიები ჰქონდა ამ სამეფოებზე, ის ქართლის მეფობის კანდიდატად აღარც განიხილებოდა.
ქვეყნის გაერთიანების მამულიშვილური გეგმის განსახორციელებლად, ვახტანგ V მოხერხებულად იყენებდა დინასტიურ ქორწინებებს სამთავრო საგვარეულოებთან, რაც წარმატების ერთ-ერთ მნიშვნელოვან გარანტიას წარმოადგენდა. მან თავის ვაჟ ლევანს ცოლად მოაყვანინა თუთა ქაიხოსროს ასული გურიელი, ხოლო ოდიშის მთავრად დასვა თავისი მომხრე ლევან III დადიანი, რომელსაც ცოლად საკუთარი ძმისწული თამარი შერთო. ვახტანგს მორჩილება აფხაზთა მთავარმაც აღუთქვა“
ბერი ეგნატაშვილი გვაუწყებს: „მეფობდა მეფე შაჰნავაზ სამთავე სამეფოთა: ქართლსა, კახეთსა და იმერეთსა ზედა, ესრეთ განადიდნა და აღემატა მეფობა და სიმდიდრე მისი საქართველოსა შინა“
ვახტანგ V იყენებდა საბეჭდავებს მხედრული წარწერებით: 1) „ქ. ღთითა შაჰაბაზის ფეხთა მტვერი, ძე მეფე როსტომისა ვახტანგ, ქორონიკონს ტმვ“; 2) „შაჰნავაზ“; 3) „ქ. ნებითა ღთისათა, ბჭითა შაჰაბაზისთა, ვამტკიცებ მეფე შანავაზ“; 4) „ყაენის ფეხთა მტვერი, შაჰნავაზ მეფე ვამტკიცებ“; 5) „დავითის ტომად მეფედ ვზი სპასალარადსახელდებული, ვახტანგ“.
ქართლის ვალის მოღვაწეობით დაეჭვებულმა სულეიმან I-მა, იმავე სეფი II-მ (მეფობდა 1666-1694 წლებში), ვახტანგი ახსნა-განმარტებისთვის დაიბარა. ისპაჰანს მიმავალი მეფე გზაში გარდაიცვალა.
საქართველოში ოდითგან არსებული წესის თანახმად, ქართლის სამეფო ტახტი ეკუთვნოდა ვახტანგ V-ის უფროს ვაჟს, არჩილს, თუმცა ზემოხსენებული მიზეზების გამო, მეფობისთვის მისი მომდევნო ძმა, გიორგი (1651-1709) შეარჩიეს.
გიორგი XI
1675 წელს, ისპაჰანს მიმავალმა ვახტანგ V-მ ქართლის გამგებლობა ჩააბარა თავისი ვაჟს, გიორგის. ქართლის მეფეთა ქრონოლოგიური რიგის მიხედვით, იგი გამოდის გიორგი XI და ისტორიოგრაფიაში ასეც იხსენიება. გამგებლობის პერიოდში, კერძოდ, 1675-1676 წლებში, ის ქრისტიანად რჩებოდა.
ბერი ეგნატაშვილის შეფასებით, გიორგი იყო „ძლიერი გოლიათებრ, სამხედროთა საქმეთა სრული და ხელგამომავალი. და ასეთი სიტყუა ჰქონდა, მტერი მოყურად შეცვალის“.
უფლისწულობისას გიორგი იყენებდა საბეჭდავს წარწერით: „გიორგი მირზა“.
ვახტანგ V-ის გარდაცვალებისთანავე შაჰინშაჰმა თავისთან დაიბარა ქართლის სამეფო ტახტის მემკვიდრე და გამგებელი გიორგი, რათა ვალის თანამდებობაზე დაედგინა.
1676 წელს გიორგი XI ისპაჰანს გაემგზავრა და სამეფო თავის მომდევნო ძმას, ლევანს ჩააბარა
ვახუშტი გვაუწყებს: „შემდგომად მამისა თვისისა წილ მოუწოდა ყეენმან გიორგის, ძესა მეფისასა, წინაშე თვისსა, რათა მისცეს ქართლი და მეფობა. მსმენელი გიორგი, ძე მეფისა, წარვიდა წინაშე ყეენისა და დაუტევა ტფილისს გამგედ ქართლისა ძმა თვისი ლევან“.
გიორგი XI-ის უმცროსმა ძმამ ალექსანდრემ, რომელიც იმჟამად ისპაჰანის ტარუღა გახლდათ, მოინდომა ქართლში თავად გამეფებულიყო. შაჰინშაჰი კი აპირებდა, რომ ქართლი ებოძებინა კახი ბაგრატიონის, ერეკლე დავითის ძისთვის (1640-1709).
იმერეთისა და კახეთის მეფედყოფილი არჩილი ახალციხიდან სადგერში (თორის ხეობა) გადავიდა და ქართლის შემომტკიცებას შეუდგა. იგი სამეფოს სპარსეთიდან დაბრუნებული გიორგი XI-ისთვის გადასაცემად ამზადებდა
არეულობის თავიდან ასაცილებლად, სულეიმან I-მა გადაწყვიტა, რომ ქართლის ვალის თანამდებობაზე მისი კანონიერი მემკვიდრე დაემტკიცებინა. მისი მოთხოვნით, გიორგი XI გამაჰმადიანდა. შაჰინშაჰმა მას შაჰ-ნავაზი უწოდა, ვალის ტიტულიც უბოძა და 1677 წელს საქართველოში გამოისტუმრა.
ლევან I
გიორგი XI-ის ჩამოსვლამდე ქართლის სამეფოს 1676-1677 წლებში ანუ დაახლოებით ერთი წლის განმავლობაში მართავდა მის მიერვე გამგებლად დადგენილი მისი ძმა ლევანი. იგი იყენებდა საბეჭდავს წარწერით: „ლევანისა“.
ლევანის დაბადების თარიღი დღემდე დადგენილი არ არის. ერთი რამ უდავოა: იგი დაიბადა თავისი უფროსი ძმის, გიორგი XIის დაბადების (1651 წ.) შემდეგ. აქვე უნდა გავითვალისწინოთ, რომ ლევანი 1672 წელს დაოჯახდა, ხოლო იმხანად, იგი არანაკლებ 16 წლისა უნდა ყოფილიყო. ამდენად, ჩვენი ვარაუდით, ის უნდა დაბადებულიყო არაუადრეს 1652 და არაუგვიანეს 1656 წლისა.
ბერი ეგნატაშვილის შეფასებით, „ლევან იყო ბრძენი და მეცნიერი, შორდამნახავი საქმისა და განსწავლული სამეცნიერო წიგნითა“.
ლევანმა შეადგინა „ვედრება“ იოანე ნათლისმცემლის, პეტრეს, პავლესა და სხვა წმინდანებისადმი.
თავის უფროს ძმებთან ერთად, ლევანმა საჭიროდ მიიჩნია ლექსიკური ნორმების დადგენა ქართული ენისა, რათა ის უცხო სიტყვათა მოძალებისგან დაეცვა. 1685 წელს მათ ამ მამულიშვილური საქმის განხორციელება სულხან-საბა ორბელიანს მიანდვეს. ამით ლევანი „ქართული ლექსიკონის“ შედგენის ერთ-ერთ ხელშემწყობად მოგვევლინა.
ქართლის სამეფო ოჯახის წევრთა ნაწილი თვლიდა, რომ მოძალებული ისლამისგან თავის დასაცავად საუკეთესო გამოსავალს წარმოადგენდა ქართველთა გაკათოლიკება, რათა მათ მფარველად რომის პაპი ქცეულიყო. ამ დასს განეკუთვნებოდნენ: გიორგი XI, ლევანი და მისი ვაჟები _ კათოლიკოს-პატრიარქი დომენტი IV და ქაიხოსრო, ასევე, სულხან-საბა ორბელიანიც.
საქართველოში მოღვაწე კათოლიკე მისიონერებს ლევანი მფარველობას უწევდა
ამდენად, ლევანი ქართლს დაახლოებით ერთ წელიწადს განაგებდა. ეს იყო მისი პირველი გამგებლობა, რომლის დროსაც იგი ქრისტიანი გახლდათ. მას, როგორც გონიერსა და უნარიან პიროვნებას, სამეფოს გამგებლობა შემდგომ პერიოდშიც ჩააბარეს.
ვფიქრობთ, რომ ლევანს, როგორც ბაგრატოვან მმართველს, შესაბამისი რიგითი ნომერიც უნდა ჰქონდეს. ვინაიდან ამ სახელწოდების მმართველი ქართლში მანამდე არ ყოფილა, ჩვენი აზრით, იგი ლევან I-ის სახელით უნდა მოვიხსენიოთ.
მმართველობის მეორე პერიოდი
გიორგი XI-ის ძმა - უფლისწული ლევანი, ქართლის სამეფოს 1676-1677 წლებში, დაახლოებით ერთი წლის განმავლობაში გამგებლის რანგში მართავდა.
მოგვიანებით, სპარსეთის შაჰინშაჰ სოლთან ჰუსეინის, იმავე ჰუსეინ I-ის ბრძანებით, ლევანი გამაჰმადიანდა და „შაჰ-ყული-ხანად“ იწოდა. იგი სპარსეთის მდივანბეგად და ქირმანის ნაიბად დაადგინეს.
ვახუშტი ბატონიშვილი გვამცნობს: „ყეენმან მოითხოვა მეფისაგან ლევან, ძმა მეფისა, რამეთუ ეუწყა ყეენსა, არს იგი საქმისა მისისა წარმმართებელი“.
1703 წელს მეფედ დადგენილმა გიორგი XI-მ შაჰინშაჰს სთხოვა ნებართვა, მისი სპარსეთსა და ავღანეთში ყოფნის პერიოდში ქართლის მართვა მიენდო ლევანისთვის, რომელსაც მართვა-გამგებლობის გამოცდილება გააჩნდა. ლევანის თბილისში ჩამოსვლამდე კი ქვეყანა დროებით უნდა ემართა მის ერთ-ერთ ვაჟს, უფლისწულ ვახტანგს (1675-1737), რომელიც ცნობილია მეფე ვახტანგ VI-ის სახელით.
მემატიანეს ცნობით, „ლევან იყო სიჭაბუკითგანვე ღვთისმოყუარე, ბრძენი და სიბრძნის მოყუარე, ეკლესიათა მაშენებელი, მამკობელი, მდაბალი და ბოროტისა არა მომხსენებელი, მოწყალე, მშვიდი, ღრმად განმსინჯველი და მოუბარი. ამან განაგნა ყოველნი საქმენი ქართლისანი“.
შაჰინშაჰმა ქართლის ჯანიშინად დანიშნულ ლევანს ნება დართო, სამშობლოში დაბრუნებულიყო.
ჰიჯრით 1114 წელს თბილისის ზარაფხანაში მოიჭრა სპილენძის მონეტები, რომელთა ორივე მხარეს ლომი გამოსახეს. მათზე, ისევე როგორც წინა საუკუნის თბილისურ სპილენძის საფასეებზე, არ არის მითითებული სახელი მმართველისა, რომლის დროსაც ისინი მოიჭრა, თუმცა გვხდება სპარსული ზედწერილი: „ფულუსი იჭედა თბილისს“, რაც XVII-XVIII საუკუნეების ადგილობრივ მონეტებზე, თარიღთან ერთად, ტრადიციულად აღიბეჭდებოდა.
ნუმიზმატ თინათინ ქუთელიას აზრით, ეს ანონიმური მონეტები შეიძლება მოეჭრა ან ერეკლე I-ს, ანდა ვახტანგ VI-ს.
ჩვენი აზრით, ეს მონეტები ვახტანგს უნდა მოეჭრა, რომელიც ქართლის სამეფოს განაგებდა 1703 წლის მაისიდან (ანუ ერეკლე I-ის ისპაჰანში გამგზავრებიდან) - ივლისამდე (ანუ ჯანიშინად დადგენილი ლევანის ჩამოსვლამდე). ეს იყო ვახტანგ VI-ის მმართველობის პირველი პერიოდი, რომელიც სულ ორ თვეს გრძელდებოდა.
ვინაიდან მონეტებზე აღბეჭდილი ზემოხსენებული თარიღი ჰიჯრით გრძელდებოდა 1702 წლის 28 მაისიდან 1703 წლის 16 მაისამდე, შესაბამისად, ეს მონეტები უნდა მოეჭრათ არაუგვიანეს ამ პერიოდისა.
გასათვალისწინებელია ერთი მნიშვნელოვანი ნიუანსიც. როგორც ვთქვით, მონეტას ორივე მხარეს ამშვენებს ლომის გამოსახულება. მას არაერთ ენაზე ეწოდება ლეონი (ქართულად ლევანი), ანუ სახელი იმხანად ჯანიშინად დანიშნული ბაგრატიონისა.
ავერსზე გამოსახული ლომი ზომით აღემატება რევერსზე აღბეჭდილს. აქვე უნდა გავიხსენოთ, რომ თბილისურ სპილენძის მონეტებზე ცხოველთა მეფე მანამდეც გამოსახეს, მაგალითად, 1645-1646 და 16791680 წლებში, თუმცა ლომის ერთი ფიგურის სახით.
ჩვენი ვარაუდით, ჰიჯრით 1114 წელს მოჭრილი მონეტების ავერსზე აღბეჭდილი დიდი ლომი სიმბოლურად განასახიერებდა შაჰინშაჰს, ხოლო რევერსზე გამოსახული მომცრო ლომი - ქართლის ჯანიშინს.
ვფიქრობთ, ამ მონეტების მოჭრით ვახტანგმა თავის მამას ერთგვარი სიურპრიზი დაახვედრა.
15 ივლისს ჯანიშინი ლევანი თბილისში ჩამოვიდა და თავისი მოვალეობის აღსრულებას შეუდგა. ეს მისი გამგებლობის რიგით მეორე და იმავდროულად უკანასკნელი ხანა გახლდათ.
მისი სახელით გაცემული ერთ-ერთი წყალობის სიგელი ასე იწყება: „ქ. ნებითა და შეწევნითა ღვთისათა და წყალობითა დიდის ხელმწიფისათა, ჩვენ, სრულიად ერანის სპასალარისა, ქირმანის ბეგლარბეგისა და საქართველოს ვალის მაგიერად მყოფმან, ერანის მდივანბეგმან და საქართველოს ჯანიშინმან, პატრონმან შაჰყულიხან“
აქ „დიდ ხელმწიფეში“ ნაგულისხმევია შაჰინშაჰი, ხოლო ტიტულში „საქართველოს ვალი“ გიორგი XI.
10 ოქტომბერს ლევანმა ხელმოწერით დაამოწმა დავითგარეჯის მეუდაბნოე ბერთათვის ბოძებული ჯამაგირისა და სარგოს განახლების წიგნი.
ქართულ საისტორიო წყაროებში დაცულ რამდენიმე ცნობაში ჯანიშინი ლევანი მეფედ იხსენიება. თითოეულ მათგანს ციტატის სახით მოვიყვანთ: 1703 წლის 15 ივლისს, თბილისში, „გიორგის მაგიერ მობრძანდა მისი ძმა ლევან მეფე ისპაჰანიდან“, „ლევან მეფემ ჩამოართვა ამილახორობა ავთანდილს და მისცა ანდუყაფარს გივის ძეს, მაჰმადიანს“, „წარვიდა ლევან მეფე ისპაანს. ჯანიშინად დაუტევა თვისი შვილი ვახტანგ ქართლში“.
ეს ინფორმაცია გამოქვეყნებულია წიგნში „საქართველოს ისტორიის ქრონიკები XVII-XIX სს.“ (თბ., 1980), რომლის გამომცემელი, პროფესორი ავთანდილ იოსელიანი წერს: „შაჰთან გაწვეულმა მეფე ლევანმა თავისი შვილი ვახტანგ VI ჯანიშინად დატოვა“ (გვ. 45).
ვფიქრობთ, ლევანის მეფედ მიჩნევა გადაჭარბებულია, ვინაიდან იგი გახლდათ უმცროსი ძმა და მოადგილე (მეფისნაცვალი) სპარსეთში მყოფი მეფე გიორგი XI-ისა.
1703 წელს ჯანიშინმა ლევანმა ქირმანში მყოფ გიორგი XI-ს გაუგზავნა 2000 ქართველი მხედარი, რომლებსაც ვახუშტი ორბელიანი-ყაფლანიშვილი სარდლობდა.
ვახუშტი გვამცნობს: „ლევან განაგნა დაშლილნი საქმენი ყოველნი ქართლისანი და... დაუტევა ძე თვისი ვახტანგ განმგედ“.
1704 წლის 26 სექტემბერს, ლევანმა ჯანიშინობა გადააბარა თავის ძეს, ვახტანგს და თავად მეორე ვაჟ იესესთან ერთად სპარსეთში გაემგზავრა
ლევანმა ორჯერ იქორწინა. 1672 წელს მან ცოლად შეირთო თუთა ქაიხოსროს ასული გურიელი. მათ შეეძინათ ასული ხვარამზე და სამი ვაჟი, მომავალი მეფენი - ქაიხოსრო I (1674-1711), რომელსაც თავისი პაპის (დედის მამის) სახელი ერქვა, ვახტანგ VI (1675-1737), რომელსაც ასევე თავისი პაპის (მამის მამის) სახელი ერქვა და მომავალი კათოლიკოს-პატრიარქი დომენტი IV (1676-1742), რომელიც ამ თანამდებობაზე 1704-1724 და 1738-1741 წლებში მოღვაწეობდა.
თუთას გარდაცვალების (1678) შემდეგ, დაქვრივებულმა ლევანმა 1680 წელს ცოლად შეირთო თინათინ გიორგის ასული ავალიშვილი, რომელმაც შვა სამი უფლისწული: იესე (1682-1727), მომავალი მეფე იესე I, სვიმონი (1682-1741), მომავალი გამგებელი და თეიმურაზი (1688-1710).
გარდა ამისა, ლევანს მხევალთაგანაც ჰყავდა შვილები: ადარნასე (1707-1784), ხორეშანი (ჩანს 1724 წელს), კონსტანტინე (გარდაიცვალა 1756 წელს), ანა, როსტომი (დაიღუპა 1722 წელს), დავითი (ჩანს 1674-1703 წლებში), თომა (ჩანს 1688-1703 წლებში) და ალექსანდრე (1689-1711).
გიორგი XI, იგივე შაჰ-ნავაზ II
1677 წელს ისპაჰანიდან თბილისში დაბრუნდა გიორგი XI, იგივე შაჰ-ნავაზი, რომელიც 1688 წლამდე მეფობდა.
ვინაიდან მანამდე ქართლს უკვე მართავდა აღნიშნული მაჰმადიანური სახელის მქონე ბაგრატოვანი ხელმწიფე, კერძოდ, მისი მამა ვახტანგ V, რომელიც, როგორც აღვნიშნეთ, ვახუშტი ბატონიშვილმა შაჰ-ნავაზ I-ად მოიხსენია, აქედან გამომდინარე, ქრონოლოგიური პრინციპის გათვალისწინებით, გიორგი XI გამოდის შაჰ-ნავაზ II.
გიორგი XI იყენებდა საბეჭდავს წარწერით: „მონა ღვთისა, ძე დავითისა გიორგი“. დავითში იგულისხმება ბაგრატიონთა დინასტიის ლეგენდარული მამამთავარი, მეფსალმუნე მეფე.
თავისი გვირგვინოსანი მამის მსგავსად, გიორგიც დამოუკიდებელი პოლიტიკის გატარებას ცდილობდა.
სულეიმან I-მა საეჭვოდ მიიჩნია მეფედყოფილი არჩილის კავშირი ახალციხის ფაშასთან, რომელიც ოსმალეთის სულთნის ქვეშევრდომი იყო. შაჰინშაჰმა გიორგი XI-ს მისი ძმის, არჩილის შეპყრობა და სპარსეთში გაგზავნა მოსთხოვა. ეს დავალება არ შეასრულა გიორგიმ, რომელიც სპარსოფილ ფეოდალებს სდევნიდა და ყიზილბაშთა ხელთ ჩავარდნილი კახეთის შეერთებას ცდილობდა.
1688 წელს სულეიმან I-მა გიორგი XI-ს ქართლის ვალის ტიტული ჩამოართვა და უბოძა კახ ბაგრატიონს ერეკლე I-ს, იმავე ნაზარალი-ხანს.
გიორგი XI იმერეთს გაიხიზნა და მეფობის დაბრუნებისთვის იბრძოდა. 1696 წელს ის იძულებული გახდა, შაჰინშაჰთან ჩასულიყო და მორჩილება გამოეცხადებინა.
შაჰინშაჰმა სოლთან ჰუსეინ I-მა (მეფობდა 1694-1722 წლებში) 1703 წელს გიორგი XI დაადგინა სპასალარად და ყანდაარის (ავღანეთი) ბეგლარბეგად. იმ პერიოდში მას გორგინ-ხანადაც მოიხსენიებდნენ. გარდა ამისა, შაჰინშაჰმა გიორგის უწყალობა ქართლის ვალის თანამდებობაც, რომელიც ერეკლე I-ს ჩამოართვა. ამის სანაცვლოდ, შაჰინშაჰმა ერეკლეს უბოძა მისი ლეგიტიმურად კუთვნილი კახეთი და თავისთან დაიბარა
ისპაჰანს ჩასული ერეკლე I სპარსეთის ყულარაღასად დაადგინეს. ამ თანამდებობაზე ის გარდაცვალებამდე (1709 წ.) იმყოფებოდა. მის ნაცვლად კახეთს განაგებდა მისივე ვაჟი დავით II (1678-1722), იგივე იმამ-ყული-ხანი.
მეფობააღდგენილი გიორგი XI, როგორც სპასალარი და ყანდაარის ბეგლარბეგი, 1704 წელს ავღანეთში გაგზავნეს. მან სამშობლოში დაბრუნება ვეღარ შეძლო, თუმცა გარდაცვალებამდე მეფედ ითვლებოდა. ეს პერიოდი, რომელიც 1709 წლამდე გრძელდებოდა, ფაქტობრივად მისი დე იურე მეფობის ხანა გახლდათ.
წყარო
ნიკო ჯავახიშვილი, ისტორიანი 2020
