ხული

ჴული / ბებერაჲ – ქართველ მთიელთა საახალწლო მორი – ძველი წლის ქართული სიმბოლო, რომელთანაც დაკავშირებული ფრიად საინტერესო რიტუალი არქაულ რწმენა-წარმოდგენებს ავლენს.

სვანები ახალი წლის წინა დღეს, რომელსაც შუშხვამს || ეშხვამს || ჲეშხვამს უწოდებდნენ, ტყეში ნაძვის, კაკლის ან მსხლის ხეს მოჭრიდნენ, გასხეპავდნენ. ასე დაამზადებდნენ ჴულს – საახალწლო მორს. მეორე დღეს „... ორი მამაკაცი გაიდებდა მხარზე ჴულს, რომლის შუა ადგილზე ბავშვს მოათავსებდნენ (ეს ბავშვი თუ ბიჭი იყო, მაშინ ჴულს მხედრულად გადააჯდებოდა, ქალი კი მას მუცლით გადაეკიდებოდა) და ყველანი სახლში შედიოდნენ. კერიას გარს უვლიდნენ და თან გაიძახოდნენ: „ბომბღა, ბომბღა, ბეღლის კარზე დატვირთული, რიჩხ!" ჴულზე შემჯდარ ბავშვს ყოველი მხრიდან ბწკენდნენ და ჩხვლეტდენ ისე გამეტებით, რომ ხშირად ბავშვი ატირდებოდა ხოლმე. ჴულს რომ კერიის გარშემო შემოატარებდნენ, შემდეგ სგირის (სახლის ქვემო სართულის – ნ. ა.) აღმოსავლეთის კედლის მარჯვენა სარკმელთან მივიდოდნენ და მის წინ ჴულის მზიდავნი უეცრად დაეცემოდნენ მიწაზე და ბავშვიც გადმოვარდებოდა. განთავისუფლებულ ჴულის ერთ ნაჭერს კერიაში შეუკეთებდნენ, სადაც ის ნელ-ნელა უნდა დამწვარიყო, მეორეს – ლიფანალისთვის (მიცვალებულთა დღისთვის – ნ. ა.) შეინახავდნენ, ხოლო მესამე პატარა ნაჭერს მომავალ კანდამდე (ახალწლამდე – ნ. ა.) ინახავდნენ. სახლის უფროსი მივიდოდა ცეცხლში შეკეთებულ ჴულის ნაჭერთან, ჩაცუცქდებოდა, ჴულის ნაპირზე ნაჭშხუნ-ს (ღორისქონიან კვერს – ნ. ა.) მოათავსებდა და შეუდგებოდა დანით მის ჩხვლეტას სიგრძესა და სიგანეზე ჯვრის სახედ. ამ დროს ის გაიძახოდა:

ყველა ღმერთის წყალობა, ყველა ღმერთის წყალობა,

დიდი ღმერთის წყალობა, დიდი ღმერთის წყალობა,

ადამიანის მშვიდობიანობა, ადამიანის მშვიდობიანობა,

საქონლის სიმრავლე, საქონლის სიმრავლე,

ეს ხორბალი, ეს ხორბალი, ეს ხარი, ეს ხარი,

ეს ფური, ეს ფური, ეს ცხვარი, ეს ცხვარი,

ეს ცხვარი, ეს ვაჟკაცი,

ეს ქალი, ეს ქალი,

ეს კიდობანი, ეს კიდობანი ...

და მრავალ სხვა სიკეთეს ჩამოსთვლიდა. სვანს ეგონა, რომ რაც უფრო მეტ ჯერ გაიმეორებდა თვითეული მათგანის სახელს და რაც უფრო მეტჯერ დაჩხვლეტდა ნაჭშხუნ-ს, იმდენად მეტი რაოდენობით და სიუხვით ექნებოდა წლის განმავლობაში ჩამოთვლილი სასურველი სიკეთე. ბოლოს ჯვარედინად დაჩხვლეტილი კვერი ოთხად გაიჭრებოდა. ამას ელოდნენ მაყურებლებიც, მაშინვე მისცვივდებოდნენ და კვერის ნაჭრებს დაიტაცებდნენ. ნაჭშხუნი-ს შეჭმის შემდეგ სტუმრები სტოვებდნენ ოჯახს და ზოგი თავის სახლში წავიდოდა, ზოგი კი მეორე მეზობლის კარ-მიდამოს მიაშურებდა ჴულ-ის შეტანის წეს-ჩვეულების შესრულებაში მონაწილეობის მისაღებად“. ვ. ბარდაველიძის მიერ სოფ. ფარში ჩაწერილი ეს რიტუალი სვანეთის სხვა სოფლებში გავრცელებულ ჴულთან დაკავშირებულ წეს-ჩვეულებებს მეტ-ნაკლები სიზუსტით ასახავს.

ზემოაღწერილის იდენტური რიტუალი, დამოწმებილი აღმოსავლეთ საქართველოს მთაში, „ბებერაჲს“ სახელითაა ცნობილი. ბებერაჲ ანუ ტყეში მოჭრილი იფნის, მსხლის, ვაშლისა თუ სხვა ჯიშის ხის კარგად გასხეპილ-გასუფთავებული მორი უნდა ყოფილიყო. მთიულეთში ბებერაზე აცხობდნენ ბედისკერებს; გუდამაყარში, ისევე როგორც სხვა რაიონებში, თაფლ-ერბოწასმულ („წელს ეს მოგვირთმევია, კულა სხვას მოგართმევთ-ო“) და ცეცხლში ჩადებულ ბებერას წვის პროცესში ნაპერწკალი არ უნდა გასცვენოდა, რადგან ეს ავის მომასწავებელი იყო. გუდამაყარში და ერწო-თიანეთშიც იცოდნენ ბებერაზე მომღიმარი ბიჭის, როგორც ბერ-მეკვლის, მხედრულად დასმა და დიალოგის გამართვა: შეკითხვაზე „რა მოგაქვს?“, ბერი (ბიჭი) პასუხობდა: „ღალიანობა, პურიანობა, წულიანობა, მშვიდობიანიობა, მრავალი ახალი წლის დასწრება როგორც კაცით და საქონლით, ისე ნახნავ-ნათესით“. მთიულეთში ბებერას ტოტს ახალი წლიდან წყალკურთხევამდე ინახავდნენ, წყალკურთხევაზე კი დიასახლისი ბებერას ტოტს ახალწლიდან დაგროვებულ საქონლის ნაკელზე „დააყუდებდა“, ირგვლივ ბაგიდან ამოხვეტილ ჩალას მიაყრიდა და ცეცხლს წაუკიდებდა.

ჴულისა და ბებერაჲს რიტუალების გამოძახილია საახალწლო მკითხაობა-შეჯიბრის ერთი მეგრული წეს-ჩვეულება, რომელიც, თავის დროზე, თ. სახოკიამ აღწერა: „... ბასილას (საახალწლო პურს – ნ. ა.) სდებენ ბუკზე, ხოლო ცეცხლზე დაიჭერენ თხილის ჯოხს. ამ ჯოხის ერთი თავი მამრობითი სქესისას უჭირავს, ხოლო მეორე თავი – მდედრობითისას. როცა შუა ნაწილი ჯოხისა გაიწვება, და თითოეულს ჯოხის თითო ნახევარი შერჩება, ჯოხის ამ ნახევრით გარეთ გამორბის და ცდილობს, მეორე კარიდან პირველი შემოვიდეს სახლში. შემოვა თუ არა, ეს მივარდება ბასილას და დიდ ნაწილს მოსტეხს და ამნაირად გამარჯვება იმას დარჩება... ამ ჯობნა დამარცხებით შეუძლიათ იწინასწარმეტყველონ, თუ მომავალი წელიწადი რამდენად მოსავლიანი იქნება. თუ აჯობა მამაკაცმა – ამ წელიწადს სამამაკაცო საქმე ზღვად გასკდება: სიმინდი, ღვინო ბევრი მოვა, ხოლო თუ ქალმა გაიმარჯვა, უნდა მოველოდეთ „საქალო საქმის გამარჯვებას: უხვი მოსავალი იქნება აბრეშუმის პარკებისა, შინაური ფრინველი გამრავლდება, საჩოხე შალებს ბევრს მოქსოვენ ქალები და სხვადასხვა“. სამეგრელოს რიგ რაიონში (ზუგდიდი, წალენჯიხა, ჩხოროწყუ, ხობი), სადაც ჯოხის (მას გველის ტაბუირებული სახელი – შურდინაფილი – „სულდაკარგული“ — ჰქვია) ნახევრებს ეზოს გარეთ აგდებენ, „სულდაკარგულის გადაგდებას“ (შურდინაფილიშ გინოოთამა) უწოდებენ.

ჴულისა და ბებერაჲს იდენტურია ოსური დარან-ყადი, ჩეჩნური გულა და ინგუშური ნაჯი. ქართულ, ოსურ, ჩეჩნურ და ინგუშურ საახალწლო მორთან დაკავშირებული წეს-ჩეულების ანალოგიურია ევროპის ხალხებში, განსაკუთრებით სამხრეთის სლავებში (სერბებში, ხორვატებში, სლოვენებში, ბულგარელებში) „ბადნაკის“ || „ბადნჲაკის“ || „ბადნიკის“, ლიტველებში „ფერფლის დღის“, უკრაინელებში „მორის“ სახელწოდებებით ცნობილი რიტუალები. მაგალითად, სერბები მზის ამოსვლამდე ან მისი ჩასვლის შემდეგ ტყეში საზეიმოდ ჭრიდნენ მუხის ხეს, რომელსაც სამად ან იმდენ ნაწილად ყოფდნენ, რამდენი მამაკაციც იყო ოჯახში, და სახლში მზის ჩასვლის შემდეგ შექონდათ, ზედ ღვინოს, რძეს, თაფლს ასხამდნენ და ხორბლის მარცვლებს აყრიდნენ, შემდეგ ნელ-ნელა წვავდნენ (ზოგჯერ მთელი ორი დღე-ღამე), გამეტებით ურტყამდნენ (ძახილით: „ძველო ბადნაკო“ – Стари Баднак) და „ახალგაზრდა ბოჟიჩს“, „ახალგაზრდა ღმერთს“ (Мали Божиh, Млади Бог) ოჯახის ბედნიერებასთან ერთად, გაცვენილი ნაპერწკლების რაოდენობის ხარს, ცხენს, თხას, ღორს, სკას და სხვ. თხოვდნენ.

დაბერებული ბადნაკის || ბადნჲაკის (Стари Баднак), როგორც ძველი წლის განმასახიერებელი პერსონაჟის („ძველი ღმერთის“) საპირისპირო სახეა სამხრეთ-სლავური მითოლოგიური პერსონაჟი ბოჟიჩი (Млади Божиh), დაკავშირებული ახალგაზრდობასთან, შობაახალწელთან. ბოჟიჩის იდენტური პერსონაჟია ქართული ბერი, რომელსაც ძველ, „დაბერებულ“ წელიწადზე ბებერაჲზე || ბებერაზე და ძველი წლის სიმბოლოზე ჴულზე გადამჯდარი ბერ-მეკვლე ბავშვები განასახიერებენ. სწორედ ამიტომ ბებერაჲს შემოტანის შემდეგ, ოჯახის უფროსსა და დიასახლისს შორის გამართულ დიალოგში აღნიშნულია, რომ მოდის ბერი ბერობითა, რომელმაც ოჯახში „კაციანობა, საქონიანობა, კარგა ყოფნა და მხიარულება“ უნდა მოიტანოს.

ქართველი მკვლევარები საახალწლო მორს ფალოსის სიმბოლოდ განიხილავენ. ამ მოსაზრების სასარგებლოდ მეტყველებს მორის ფორმა და ზოგიერთ რიტუალში მისი სემანტიკა, მაგალითად, მეგრულ საქორწილო წეს-ჩვეულებათა კომპლექსში მოქმედი თავწამახული მორი ე. წ. „სიძის შეშა“ (სინჯაში დიშქა) აშკარად ფალოსზე (უფრო ზუსტად სიძის პენისზე) მიუთითებს. ქორწილიც და ახალი წელიწადიც ნაყოფიერების მოლოდინის დროა, როცა ფალიური ღვთაებები და სიმბოლოები აქტიურდებიან, მაგრამ ჴულთან და ბებერაჲსთან, ისევე როგორც, ზოგადად, საახალწლო მორთან დაკავშირებული რიტუალები არქეტიპული მითოლოგემის გამოძახილია და მათი ნაყოფიერებასთან კავშირი გვიანდელი გადააზრების შედეგია. ის რომ მორი, ჯოხი არ არის მარტო ფალოსის სიმბოლო, კარგად მიანიშნებს ერთი აჭარული ხალხური დღეობა ე. წ. გარგნობა, რომელიც გველებისგან დაცვას ეძღვნება. იგი წითელ პარასკევს – აჭარულ ბზობას (მაჭახლის ხეობაში ძველი სტილით აპრილის პირველ პარასკევს – ზღვის კაცის გამოსვლის დღეს) ემთხვევა; იკრძალება შეშის მოტანა, რადგან, ადგილობრივთა რწმენით, გარგნობის დღეს გველები მოგზაურობენ, და მათი შიშით ტყეში ვერავინ შედის; გარგნობაზე სახლში შეტანილ შეშას გველი მოჰყვება და ოჯახს მთელი წელიწადი არ მოშორდება. „გარგნობა" ტერმინი უკავშირდება აჭარულ, გურულ და იმერულ დიალექტებში დადასტურებულ სიტყვას გარგანა „დიდი ჯოხი“, „მორი" და გააზრებულია, როგორც გველის სომბოლო.

ი. ტოპოროვის მიერ განხორციელებული ლინგვისტური ანალიზით, სავსებით მართებულად არის დადგენილი სერბულ-ხორვატულ- სლოვენურ-ბულგარული ბადნაკის ეტიმოლოგია – „გველი“. როგორც ჩანს, ასეთივე ეტიმოლოგიზირების საშუალებას იძლევა სვანური ჴულიც. ჰ. ფეინრიხისა და ზ. სარჯველაძის „ქართველურ ენათა ეტიმოლოგიურ ლექსიკონში“ გაზიარებულია გ. კლიმოვის თვალსაზრისი და ხვლიკის ამოსავალ ფორმად აღდგენილია *მხულ-:

ქართ.: მ ხ უ ლ- მ ხ უ ლ-ივ-ი „ხვლიკი“; ხვლიკ-ი (ახ. ქართ.)

მეგრ.: ხ ვ ი ლ- || ხ ო ლ- || ხ ვ ე ლ- ხვილ-არ-ი || ხველ-არ-ი || ხოლ-არ-ი „ხვლიკი“.

ლაზ.: მ ხ ო ლ- || ხ ო ლ- მხოლ-ურ-ე || ხოლურ-ა „ხვლიკი“.

ტ. ფუტკარაძე უეჭველად მიიჩნევს სახელ ხვლიკისა და მისი მრავალრიცხოვანი ფონეტიკური ვარიანტების მომდინარეობას *ხ უ ა ლ- არქეტიპისაგან. არ არის გამორიცხული, რომ სვანური ჴულისთვისაც ეს არქეტიპი იყოს ამოსავალი. ჴულის, როგორც ხვლიკისა თუ გველის, სემანტიკურ წრეში შემოდის სვანური ჴურუ „ხვრელი“ (<– ხურელი), ხოლა „ცუდი“ და სხვ. აჭარული გველის დღის, „გარგნობისა“ (გარგანა – „დიდი ჯოხი“) და მეგრული საახალწლო მკითხაობა-შეჯიბრის სახელწოდების გარდა, ამ თვალსაზრისის სისწორეზე უნდა მიუთითებდეს ტერმინ ბებერაჲს, როგორც ძველი წლის სიმბოლოს, მნიშვნელობებიც: „მოხუცებული“, „დიდი ხნის“, აგრეთვე, „აბურცული წყალჩამდგარი წყლული ხელზე“, „ობობა“ (შდრ. აბებრება – კანის აბურცება, ტყავის აბურცება; დაბებრება – აბებრება, ტყავთ დაბურცება, ტყავის ადგომა, წყლულთ დაბურცება (საბა). ამდენად, ვფიქრობ, რომ ორივე საახალწლო მორი (ჴული და ბებერაჲ) რიტუალში გველს განასახიერებს, ხოლო საკუთრივ რიტუალი არქაულ მითოლოგემის – მსოფლიო ხის ფესვებთან მობინადრე გველის ცეცხლით (და/ან ჭექა-ქუხილის ღვთაების სხვა იარაღით – ცულით, შუბით, კომბლით და ა. შ.) განგმირვის გამოძახილია.

ბებერაჲსა და ბერის, ისევე როგორც ძველი ბადნაკისა და ახალგაზრდა ბოჟიჩის, ბინარულ დაპირისპირებაში შეიძლება, ჩვენთვის საინტერესო მითის წყვილი გმირების – გველისა და მისი მოწინააღმდეგის (ჭექა-ქუხილის ღვთაების) – ტრანსფორმირებული ურთიერთობა დავინახოთ; პირველს ეკუთვნის ძველი წლის უკანასკნელი დღე, მეორეს – ახალწლის პირველი დღე, როცა კოსმიური, მაორგანიზებელი საწყისი იმარჯვებს. მითით ინსცენირებულ რიტუალში იოლი გასაგები ხდება, თუ რატომ ბწკენდნენ და ჩქმეტდნენ გამეტებით ჴულზე შემჯდარ ბავშვს, რატომ ჩხვლეტდნენ ჴულის ლემზირს – ნაჭშხუნს, რატომ დაათრევდნენ ლიტველები კარდაკარ მორს სკაბრეზული შეძახილებით, რატომ ხდებოდა უკრაინულ რიტუალში მორის სიკვდილისა და გაცოცხლების ინსცენირება: საახალწლო დღესასწაულის ადრეულ რიტუალურ სისტემებში სამსხვერპლო ცხოველსა თუ ადამიანს კლავდნენ, ანაწევრებდნენ და სხვადასხვა ადგილზე ფანტავდნენ იმ აზრით, რომ საბოლოოდ ქაოსი დაემკვიდრებინათ (მხოლოდ ქაოსიდან იყო შესაძლებელი შესაქმის დაწყება, ქაოსის ძალების თანდათანობითი დაძლევა და მის პარალელურად მიმდინარე სინთეზირება კოსმოსისა); შემდეგ მსხვერპლის ნაწილებს, რომლებსაც კოსმოსის ელემენტებთან აიგივებდნენ, კვლავ შეკრებდნენ და შეაერთებდნენ. სამყაროს ხატება მსხვერპლის სახით, თითქოს, იცვლება არარაობიდან აღმდგარ რეალურ სამყაროზე, რომელშიც ბრუნდება ორგანიზებულობა, ნაყოფიერება, სიცოცხლე, აღორძინება; იქმნება ახალი ქვეყნიერება, ახალი დრო, ახალი სოციუმი.

ლიტერატურა

• ვ. ბარდაველიძე. სვანურ ხალხურ დღეობათა კალენდარი. I. ახალწლის ციკლი. ტფილისი. 1939, 131-132;
• ნ. აბაკელია, ქ. ალავერდაშვილი, ნ. ღამბაშიძე. ქართულ ხალხურ დღეობათა კალენდარი. თბ., 1991, გვ. 37-38;
• დ. გიორგაძე. ახალი წლის დღეობათა ციკლი აღმოსავლეთ საქართველოს მთიანეთში (წყალკურთხევა) // მაცნე. ისტორიის სერია. თბ., 1984. № 2. გვ. 132-133;
• ნ. ღამბაშიძე. ახალწლის დღეობათა ციკლი აღმოსავლეთ საქართველოში (ერწო-თიანეთი). თბ., 2004, 99-100;
• თ. სახოკია. ეთნოგრაფიული ნაწერები. თბ., 1956, გვ. 48-49;
• ჯ. რუხაძე. ხალხური აგრიკულტურა დასავლეთ საქართველოში. თბ., 1976, გვ. 171;
• ი. სურგულაძე. ქართული ხალხური ორნამენტის სიმბოლიკა. თბ., 1986, 142;
• ჯ. ნოღაიდელი. ნარკვევები და ჩანაწერები. წიგნი პირველი. ბათუმი, 1971, გვ. 62;
• ზ. თანდილავა. მასალები მესეფებზე // სამხრეთ-დასავლეთ საქართველოს ზეპირსიტყვიერება. IV. თბ.,1978, გვ. 30;
• ჰ. ფეინრიხი, ზ. სარჯველაძე. ქართველურ ენათა ეტიმოლოგიურ ლექსიკონი. თბ., 1990, გვ. 347;
• ტ. ფუტკარაძე. ხვლიკ, სვლიკ ფუძეთა ისტორიისათვის (ქართველურ ენათა დიალექტების მიხედვით) // საენათმეცნიერო ძიებანი. V. თბ., 1996, გვ. 267-271;
• Бардавелидзе В. В. Древнейшие религиозные верования и обрядовое графическое искусство грузинских племён. Тб., 1957, გვ. 187;
• Топоров В. Н. Πύθων. Ahi budhnya. Бадньак и др. // Этимология. 1974. М., 1976, გვ. 9-10;
• Иванов В. В., Топоров В. Н. Исследования в области славянских древностей. Лексические и фразеологические вопросы реконструкции текстов. М., 1974, გვ., 228-235;
• Иванов В. В., Топоров В. Н. Божич // Мифы народов мира. I. Главный редактор С. А. Токарев. М., 1980;
• Иванов В. В., Топоров В. Н. Бадняк // იქვე; Толстой Н. И. Три обряда: литовск. Каладе, украинск. Колодий, сербск. Баднак // Балто-славянские этноязыковые отношения в историческом и ареальном плане. Тезисы докладов второй Балто-славянской конференции. Москва, 29 ноября – 2 декабря 1983 г., М., 1983, 47;
• Ильясов Л. Культура чеченского народа. М., 2009, გვ. 37-38;
• Мадаева З. А. Народные календарные праздники вайнахов. Грозный, 1990;
• Танкиев А. Х. Ингуши. Саратов, 1998.

წყარო

კავკასიის ხალხთა მითები და რიტუალები