სასნა ცრერი

დავით სასუნელი ე. კოჩარი, ერევანი

სასნა ცრერ-ი (სომხ. Սասնա Ծռեր) – „სასუნელი ვაჟკაცები” ან „დავით სასუნელი“ – სომხური ეპიკური ძეგლი; შემოინახა ხალხურმა ზეპირმა ტრადიციამ; ჩაწერილ იქნა 1873 წელს და ამჟამად მრავალრიცხოვანი ვარიანტების სახით არის წარმოდგენილი. თავისი ხასიათით, სასნა ცრერი გმირული ეპიკის კლასიკური ნიმუშია, რომელშიც ძველი მითები გვიანდელ ისტორიულ მოვლენებთან ოსტატურად არის შეხამებული. მისი სრული ციკლიზაცია შუა საუკუნეებში (VII-XIII სს.), ამ ეპოქის ისტორიული მოვლენების საფუძველზე, განხორციელდა.

ეპოსი შედგება ოთხი ციკლისაგან, რომელთაგან თითოეული ერთ-ერთი სასუნელი გმირის სახელით იწოდება.

• ეპოსის პირველი ციკლი ტყუპი ძმების – სანასარისა და ბაღდასარის – ცხოვრებასა და საქმიანობაზე მოგვითხრობს. იგი აგებულია ტყუპებზე მითისა და ასირიის მეფე სინახერიბისა და მისი ვაჟების შესახებ ისტორიული გადმოცემის შეხამების სიუჟეტურ საფუძველზე.
• მეორე და მეოთხე ციკლები – მღერ უფროსსა და მღერ უმცროსზე – აგებულია ძველსომხური ღვთაების მიჰრის შესახებ არსებული სხვადასხვა მითოლოგიური თქმულებებისა და კლდეში (მღვიმეში) გამომწყვდეული გმირის მითოლოგემის საფუძველზე.
• „სასნა ცრერის“ მესამე ციკლი დავით სასუნელს ეძღვნება. ამ ციკლში დავითი გვევლინება, როგორც ურჩხულთან მებრძოლი ჭექა-ქუხილის ღმერთი, რაზედაც ყველა მისი გმირობა და ელვა-მახვილის მოპოვება მოწმობს. დავითის მთავარი ანტაგონისტი მისი შეძენილი ძმა – ურჩხული მერამელიქია.

ეპოსის ყველა ციკლში წყალი პირველსაწყისია. გმირების კავშირი წყლის სტიქიასთან მათი დიდი დედის – წოვინარის (წოვ – „ზღვა“) – სახელშიც ვლინდება. წოვინარი არის დედა ტყუპებისა, რომლებიც ქალღმერთის მიერ პეშვნახევარი ზღვის წყლის შესმით ჩაისახნენ. სანასარი ცეცხლოვან ცხენს, საჭურველსა და იარაღს ზღვის ფსკერზე პოულობს, ხოლო რძისებური წყლის დალევით ძლიერი და დაუმარცხებელი ხდება. ტყუპმა ძმებმა თავიანთი ქალაქი და ციხე-სიმაგრე მღელვარე მდინარის ნაპირზე დააფუძნეს. ეპოსის გმირები ბრძოლის წინ სასწაულებრივ წყაროში ბანაობენ, და, სვამენ რა მის წყალს, ძალღონით სავსენი და დაუმარცხებელნი არიან. მტრის მიერ ისარნაკრავი დავითი წყალში კვდება.

„სასნა ცრერის” ძირითადი თემაა – ქრისტიანების ბრძოლა უცხო რჯულის წარმართებთან სასუნისთვის დაკისრებული მძიმე ხარკისა და სასუნელებისათვის უწმინდესი ღვთისმშობლის მონასტრის განადგურების გამო. ეპოსში განსაკუთრებული ადგილი უჭირავს კომპოზიციური მნიშვნელობის მქონე მემკვიდრის მოტივს, რამდენადაც ეპოსის გაგრძელება გმირი მემკვიდრის გარეშე შეუძლებელია. მაგრამ მამისგან დაწყევლილი მღერ უმცროსი მემკვიდრის გარეშე რჩება. მღვიმეში მისი შესვლით ეპოსი მთავრდება.

„სასნა ცრერის“ ყველაზე დამახასიათებელი ნიშანი – ესაა დაუმარცხებელი გმირული სული, განპირობებული გმირთა დიადი საქმეებითა და სომეხი ხალხის საუკუნოვანი ბრძოლით არაბი დამპყრობლების წინააღმდეგ. იყო რა კონკრეტული ისტორიული ეპოქის (VII-XIII სს.) ეპიკური გამოხატულება, „სასნა ცრერი“ ყალიბდებოდა და თაობიდან თაობას გადაეცემოდა ზეპირი ტრადიციით. მხატვრულად შეიწოვა რა სხვადასხვა ეპოქის ეთნიკური კულტურის მრავალი ელემენტი, „სასნა ცრერი“ სომეხი ხალხის ფასდაუდებელი კულტურულ-ისტორიული შედევრი გახდა.

ლიტერატურა

• Абегян М. Х. История древнеармянской литературы. Ереван, 1975;
• Абрамян Л. Герой, прикованный на горе: перекрывающиеся ландшафты и мифы // Сборник статей к 60-летию Альберта Кашфулловича Байбурина. СПб., 2007;
• Арутюнян С. Б., Газиян А. С. Устное народное творчество // Армяне. Ответственные редакторы: Л. М. Варданян, Г. Г. Саркисян, А. Е. Тер-Саркисянц. М., 2012;
• Золян С. Т. Структура сюжета эпоса «Давид Сасунский»: инварианты и трансформации // Ученые записки Петрозаводского государственного университета. Филологические науки. №5, 2015;
• Петросян А. Армянский эпос и мифология. Истоки. Миф и история. Ереван, 2002;
• მისივე, Армянский Мхер, Западный Митра и урартский Халди // Армянский эпос «Сасунские удальцы» и мировое эпическое наследие. Ереван, 2004.

წყარო

კავკასიის ხალხთა მითები და რიტუალები