რეფლექსური მიმართვა

რეფლექსური მიმართვა − ასაკით უფროსი ნათესავის მიმართვა უმცროსისადმი ადრესანტის შესაფერისი აპელატივის (საზოგადო სახელის) ფორმით, მაგ., დედა მიმართავს შვილს: „რა უნდა უთხრა, დედიკო, ძიას?“

სახელური (სახელით გამოხატული) მიმართვის ფორმათაგან გამოიყოფა ერთი წყება საზოგადო სახელებისა, რომლებიც ნათესაურ ურთიერთობას აღნიშნავენ. ეს სახელებია: დედა, მამა, ბებია, ბაბუა, დიდედა, პაპა, დეიდა, მამიდა, ბიძა, ბიცოლა, აგრეთვე ძიძა და ნათლია. აღნიშნული სახელები ანალოგიური სემანტიკის სხვა სახელთაგან (და, ძმა, ცოლი, ქმარი და სხვ.) განსხვავდება ფონეტიკურ-სტრუქტურული, სემანტიკური და სინტაქსური ნიშნებით: 1. არც ერთი მათგანი არ არის ერთმარცვლიანი (ჩვეულებრივ ორ ან სამმარცვლიანია); 2. ყოველი მათგანი ბოლოვდება ა ხმოვანზე: 3. თითოეული მათგანი აღნიშნავს მინიმუმ ერთი თაობით უფროს უახლოეს ნათესავს; 4. ყველა ეს სახელი კუთვნილებით ნაცვალსახელთან შეხამებაში ქმნის კომპოზიტს (დედაჩემი, მამაშენი…)

აღნიშნული სახელები გამოირჩევა ფუნქციონირების თვალსაზრისითაც: ამ სიტყვებით გამოხატული პირები არიან არა მარტო მიმართვის ადრესატები (უმცროსი თაობის სათანადო წარმომადგენელთაგან), არამედ, არცთუ იშვიათად, ადრესატებიც. ამ შემთხვევაში უფროსი თაობის ესა თუ ის წარმომადგენელი მიმართავს უმცროსი თაობის ნათესავს იმ სახელით, რომლითაც უმცროსმა უნდა მიმართოს უფროსს. მიმართების ამ ტიპს შესაფერისია ეწოდოს „სარკისებრი“, ანუ „რეფლექსური მიმართვები“. ამგვარ მიმართვებში ადრესანტის გამომხატველი სიტყვა ირთავს ასაკით უმცროსი ადრესატისათვის შესაფერის მოფერებით-კნინობით სუფიქსებს (მაგ, მოდი, დედიკო, ჩემთან!). თუ ადრესატი ერთზე მეტია, რეფლექსურმა მიმართვამ შეიძლება მრავლობითი რიცხვის სუფიქსიც დაირთოს (მაგ.: „როგორა ხართ, ჩემო ბიძიკოებო?).

მიმართვის ეს ხერხი ბავშვისათვის ლაპარაკის დაწყების გასაადვილებელი ერთ-ერთი საშუალებაა და ფართოდ გამოიყენება ხმელთაშუა ზღვის აუზის ქვეყნებში (მაგ. იტალიაში), ახლო აღმოსავლეთში (მაგ., ლიბანის არაბეთში) და ა.შ. ქართულ ენაში მიმართვის ეს სახე ძირითადად დასავლურ-ქართული კილოების მეტყველებისათვის არის დამახასიათებელი, რაც შეიძლებოდა აღნიშნულ ქვეყნებში გავრცელებული სამეტყველო პრაქტიკის გავლენით ახსნილიყო. მაგრამ უფრო სავარაუდებელია ამ მოვლენის ტიპოლოგიური ხასიათი, თუ გავითვალისწინებთ ამგვარი გავლენებისაგან შედარებით დაცული და იზოლირებული მთიანი კუთხეების (ფშავი, ხევსურეთი, თუშეთი, ხევი). მეტყველებას (მაგ. ვაჟა-ფშაველას „ბახტრიონიდან“ (მოხუცი სანათა – კვირიას): „იმავ დღეს შვილო, დედილამ, ჭრელს ჩავიცომდი კაბასა…)

რეფლექსური მიმართვების ენობრივი მექანიზმი ეფუძნება სათანადო სინტაგმების ზმნური კომპონენტის ელიფსისს, ანუ გამოტოვებას. კერძოდ, იგულისხმება, რომ კონსტრუქცია „მოდი, დედა (I დედიკო), ჩემთან!“ მიღებულია უფრო ვრცელი კონსტრუქციიდან;: მოდი, დედა (|| დე-დიკო) გენაცვალოს!

შ. აფრიდონიძე

ლიტერატურა

• აფრიდონიძე შ. აპელატიური მიმართვის ფორმების გამოყენებისათვის ქართულში. –„იკე“, XXIX, თბ., 1990.