მამასახლისი

მამასახლისი - მმართველობის ადგილობრივი აპარატის მოხელე ქალაქსა და სოფლებში. მამასახლისის ინსტიტუტს არსებობის დიდი ხნის ისტორია აქვს. გვაროვნულ საზოგადოებაში მამასახლისი სახლის უხუცეს წევრს, სახლის უფროსს ეწოდებოდა, რომელსაც ჩაბარებული ჰქონდა სახლის (თემის, გვარის) მმართველობა. მაგ., ანტიკურ ქართლში (მეფობის შემოღებამდე) მცხეთის მამასახლისს ეპყრა ქვეყნის (ქართლოსიანთა) უზენაესი გამგებლობა. ამავე დროს ამ ტერმინით აღინიშნებოდნენ დაბებისა და ცალკეული თემების გამგებლები.

შუა საუკუნეებში უკვე შეცვლილ სოციალურ გარემოში მამასახლისმა ნაწილობრივ მაინც შეინარჩუნა ძველი სოციალური შინაარსი (მაგ., მცხეთის მ. “ევსტათი მცხეთელის მარტვილობაში“ „სამამასახლისო სამსახურებელი“ ბაგრატ IV-ის სიგელში), მაგრამ, ამასთანავე, შეიძინა ახალი მნიშვნელობები (მაგ., მონასტრის ძმობის მეთაური). სამოხელეო სისტემაში მან მყარად დაიმკვიდრა ადგილი, როგორც ადგილობრივი მმართველობის დაბალი რგოლის აღმნიშვნელმა ტერმინმა.

მამასახლისის ფუნქციებში შედიოდა სამეფო ბრძანება-განკარგულებების ადგილამდე მიტანა, მონაწილეობის მიღება წვრილ-წვრილი სამართალდარღვევების გარჩევაში, დახმარების გაწევა გადასახადების გაწერა-აკრეფაში. ქალაქისა და საკუთარი დომენის მამასახლისებს, ჩვეულებრივ, მეფე ნიშნავდა. ქალაქში მისი მოვალეობები დაკავშირებული იყო ბაზართან და სავაჭრო საქმიანობის ზედამხედველობასთან, რაშიც იგი დახმარებას უწევდა მოურავსა და ნაცვალს. ამ მხრივ მამასახლისის ფუნქციები, ძირითადად, ემთხვეოდა მელიქისას, თუმცა, მამასახლისის სახელო უფრო ძველი იყო და ქართული სინამდვილიდან ამოდიოდა.

ქალაქის მამასახლისები ვაჭარ-ხელოსანთა წრიდან ინიშნებოდნენ, ხოლო სოფლად - ძირითადად გლეხობიდან, თუმცა, გვხვდება თითო-ოროლა აზნაურული წოდებიდანაც (მაგ., 1680-იან წწ-ებში ქვემო ბოლნისის მამასახლისი სალმახანაშვილი პაპუა მეფის აზნაურიშვილად იწოდება). მამასახლისები თავისუფლდებოდნენ გადასახადებისაგან. სოფლის მამასახლისის ფუნცქიაში შედიოდა გლეხებთან სხვა მოხელეების დამოკიდებულების კონტროლი. თუ მოურავი ან სხვა მოხელე გლეხების მიმართ უკანონობას ჩაიდენდა, მამასახლისი ვალდებული იყო აღნიშნული მეფისათვის ეცნობებინა. მამასახლისი მონაწილეობას იღებდა სოფლის მართვა-გამგეობაში, მასვე ადგილზე ჰქონდა მომრიგებელ-მოსამართლის ფუნქცია, თუმცა სისხლის სამართლის საქმეები არ ეხებოდა. მამასახლისს ეკუთვნოდა სარგო გლეხების გაყრის დროს, საჩექმე (გასათხოვარი ქალისათვის დაწესებული გადასახადი გათხოვების შემთხვევაში) და საქვრივო (ქვრივის გათხოვებისათვის დაწესებული გადასახადი) გადასახადებიდან. გლეხის მიერ მიწის გაყიდვისას დაწესებული გადასახდელიც (თუმანზე ერი შაური) მამასახლისს გადაეცემოდა.

ქალაქის (თბილისის) მამასახლისები. XVII-XVIII სს.

• ამირა - ქალაქის მ. 1620-იანი წწ.
• ასლამაზა - ქალაქის მელიქი და მ. 1634-1673 წწ.
• ხოჯა ბეჰბუდა - ზარაფთუხუცესი, ქალაქის მ. 1646-1661 წწ., ქალაქის მელიქი 1661 წ.
• ანტონა - ქალაქის მელიქი და მ. 1667 წ.
• გიორგი - ქალაქის მ. 1672-1696 წწ.
• ზალია - ქალაქის მ. 1700 წ.
• ფარსადან - ქალაქის მ. 1711 წ.
• აშხარბეგ - ქალაქის მ. 1712 წ. მელიქი 1712-1735 წწ..
• ზურაბ, მელიქ გიორგის ძე - ქალაქის მ. 1713-1728 წწ.

გორის მამასახლისები. XVII-XVIII სს.

• დავით - გორის მ. 1636 წ.
• ალიბეგ - გორის მ. 1636-1640-იანი წწ. დასასრ. გორის მელიქი 1646 წ.
• დავით - გორის მ. დაახლ. 1665-1688 წწ.
• გოდერძი - გორის მ. 1669 წ.
• ზალინა ალიბეგისშვილი - გორის მ. 1672 წ.
• ზალია ანდრონიკასშვილი - გორის მ. 1675 წ.
• დავით ანდრონიკასშვილი - გორის მ. 1677-1681 წწ.
• გოზალა - ნაზირის მ., გორის მ. 1678 წ.
• ზურაბა ხითარაშვილი - გორის მ. 1689-1699 წწ.
• დავით - გორის მ. XVII ს. ბოლო მეოთხ.
• ზალია - გორის მ. 1732 წ.
• ზურაბ ამირაღაშვილი - გორის მ. 1738 წ.

წყაროები და ლიტერატურა

• მეფეთა ცხოვრება 1955: 11, 15, 16, 20, 21; ქისკ 1984: 33; პალ 2007: 129-130;
  
• ჯავახიშვილი 1982: 157;
  
• სურგულაძე 1952: 409-411;
  
• შანიძე 1971: 106, 110;
• ქსე (6), 1983, 394.

წყარო

ცენტრალური და ადგილობრივი სამოხელეო წყობა შუა საუკუნეების საქართველოში