აჭარული დიალექტი

აჭარული დიალექტი – ქართული ენის დიალექტი. გავრცელებულია აჭარაში და ისტორიული აჭარის იმ ტერიტორიაზე, რომელიც ამჟამად თურქეთის საზღვრებშია მოქცეული, აგრეთვე გურიის რამდენიმე სოფელში (სოტი, ჩხაკოურა, ქვაბღა). XX ს. ბოლოს სტიქიური მოვლენების გამო მოხდა მთიანი აჭარის მკვიდრთა მიგრაცია საქართველოს სხვადასხვა კუთხეში.

აჭარული დიალექტი იყოფა ზემო- და ქვემოაჭარულ კილოკავებად. არის ტენდენცია ქვემოაჭარულიდან ქობულეთური კილოკავის გამოცალკევებისა. კილოკავები ძირითადად ხეობათა მეტყველების მიხედვით ნაწევრდება თქმებად და ქცევებად. აჭარული დიალექტის თავისებურებანი განაპირობა ჯერ ზანური ენის, შემდეგ მესხურ-კლარჯული და გურული დიალექტების გარემოცვამ, ბოლოს თურქული ენის ზეგაელენამ.

აჭარული დიალექტის ფონეტიკურ ინვენტარში დასტურდება ნახევარხმოვნები და გრძელი ხმოენები რომლებიც ფონეტიკურ ცვლილებათა შედეგად მიიღება და შესაბამის ფონემათა ვარიანტებს წარმოადგენს. ქვემოაჭარულისათვის ნიშანდობლივია სუსტი რ ბგერა (ლაზურის მსგავსი), რომელიც შეიძლება უკვალოდ დაიკარგოს (თანხმოვნებს შორის, თავკიდურში თანხმოვნის წინ) ან შეერწყას მეზობელ ხმოვანს და შესძინოს საკომპენსაციო სიგრძე:

ხმოვანკომპლექსთა ცვლის პროცესები აჭარულ დიალექტში ხასიათდება ერთხმოვნობისაკენ მიდრეკილებით, რაც საბოლოოდ გრძელი ხმოვნებისა და დიფთონგების შექმნის შესაძლებლობაში აისახება. სიტყვის თავკიდურში ხშირად აქვს ადგილი ასიმილაციის გზით მიღებელ იდენტურ ხმოვანთა შერწყმას: აჭარული დიალექტისთვის დამახასიათებელია რეგრესული დისტანციური ასიმილაცია I და II ობიექტური პირის ფორმებში (დიგიწერა, შიგიჭამა, გიგეიკეთა). სიტყვის თავკიდურშიც და ბოლოკიდურშიც შესაძლებელია პოზიციურად შეპირობებული დიფთონგიზაცია:

ზმნის მორფოლოგიიდან აჭარულისთვის ნიშანდობლივია II სუბიექტური და III ობიექტური პირის ნიშნად არასისტემატური ხმარება პოზიციურად შეპირობებული ჰ-, ს-, შ-, ჭ-, ხ-, ღ და კონტამინირებული ჰს-, ჰშ-, ჰხ ვარიანტებისა: შეჰპაიჯა, სთესევდა, ვშჭამდით, მიჰსცა, გაჰშჭრა. ქობულეთურ მეტყველებაში პირის ნიშნის ხ- და ღ- ვარიანტის მომდევნოდ იკარგება ჰომორგანული ფუძისეული ყ და გ თანხმოენები: ხოლია < ხყოლია, ხავს < ხყავს, მიხავს < მიხყავს, ღონია < ღგონია.

ზემოაჭარულში სუბიექტის მრავლობითობის აღსანიშნავად ჩნდება ენ (< ნ) ფორმანტი. ინოვაციას წარმოადგენს ამ ფორმანტის გავრცელება პრეფიქსიანი ვნებითის ანალოგიით სხვა ტიპის ზმნებზე: დევჟლიტენით ჩვენ, ჰკითხენით თქვენ მას ის, ვიცხოვრენით ჩვენ, გავრიგდნეთ ჩვენ.

მეტად მნიშვჩელოვანია აჭარულის მონაცემები ზმნაში ობიექტური პირის რიცხვის აღნიშვნის სისტემის შესწავლის თვალსაზრისით: ობიექტური II პირის რიცხვი პირდაპირი წყობის ზმნებში არ აღინიშნება („მე თქვენ თავიდან ვერ მოგიხმარე“), მაგრამ სისტემატურად აღინიშნება მიცემითბრუნვიანი აქტიური პირის მრავლობითობა დრო-კილოთა III სერიის ინვერსიულ ფორმებში და ე. წ. ინვერსიულ ზმნებში, რისთვისაც გამოიყენება სუფიქსები: -ან, -ენ, -ნ, -ეს. მათი განაწილება მწკრივთა მიხედვით შეესაბამება ძვ. ქართულის სისტემას: -ან – აწმყო, I თურმეობითი (ყავან, მუკლავან მათ იგი), -ენ – ნამყო დროები (ქონდენ, გუჭირდენ), -ნ – კავშირებითები (გიყვარდენ, წიეყვანენ), -ეს – II თურმეობითი (წივყვანეს მათ იგი).

კირნათ-მარადიდულისათვის სპეციფიკურია I ობიექტური პირის მრავლობითობის გამოხატვა სუფიქსაციის გზით (სუფიქსებით: -ან, -ენ, -ეს, -თ): მიმყავან „მიგვყავს”, დემენატრენ „მოგვენატრა“, მექნეს „გვექნა“, დიმიწერეთ „დაგიწერე“.

-ავ და - -ამ თემის ნიშნები აჭარულში გახმოვანებას იცვლიან. თქმათა მიხედეით დასტურდება პარალელური ფორმები: მალევდა || მალვიდა, დადგემდეს || დადგმიდეს.

ყურადღებას იქცევს ზმნისართთა გაფორმება -აჲ დაბოლოებით: დუკითხავაჲ, ძვილაჲ, ავლაჲ. ამ ტიპის ზმნისართები მეტწილად ვითარებითი ბრუნვის ფორმისაგან მომდინარეა. ადგილის ზმნისართები აქ-, იქ- დაირთავენ -ში, -ზე თანდებულებს: იქში, მაგზე (> მაქზე).

აჭარულის თავისებურებაა სინტაქსურ კონსტრუქციებში ნაცვალსახელის მან ფორმის გამოყენება სახელობითის ფუნქციით („ქურდი მან იყო“; „იგზე ავლაჲ მან მოკლეს“). ქვემოაჭარულის ზოგ უბანში გარდამავალი და მედიოაქტიური ზმნა ერგატიული კონსტრუქციით იხმარება დრო-კილოთა I სერიაშიც, რასაც ჭანურის გავლენით ხსნიან: „გოგომ დანა ატარებდა“; „ქალებმა ცალკე იცეკვებდენ“.

აჭარულის ლექსიკა გამოირჩევა ნაწარმოებ სიტყვათა სიუხვითა და ორიგინალობით, შინამრეწველობის ამსახეელი ლექსიკური მასალის მრავალფეროვნებით. სიტყვაწარმოებით საშუალებათაგან ყურადღებას იქცევს ოდნაობითი ხარისხის მაწარმოებელი და–ო (დამცრო), წარმომავლობის -არ სუფიქსი (ჩხუტუნარი, ქედქედარი); - ურ სუფიქსი ქალის სადაურობის აღნიშვნის ფუნქციით (ბათუმურაჲ); -ფხე – ქალის გვარსახელური წარმომავლობის მაწარმოებელი (ინაიფხე „ინაიშვილის ქალი”). ჭარბადაა წარმოდგენილი არქაული სიტყეები (გარგანი, კელობს, ნამსხმანი), დიალექტური ინოვაციები (ბაძაგნარი, დაკიეანება, დანაძირება), ზანიზმები (დუდი, მოჭვა, კუჩხე) და თურქული ნასესხობანი (ტაძა, ემია, დოლაბი).

ნ. სურმავა

ლიტერატურა

ნოღაიდელი ჯ. ნარკვევები და ჩანაწერები, II, ბათუმი, 1972; ნიჟარაძე შ. აჭარული დიალექტი, ბათუმი, 1975; სურმავა ნ, პირთა მრავლობითობის აღნიშვნის საკითხისათვის აჭარულში. – «დიალექტოლიოგიური კრებული», თბ., 1988; ჯორბენაძე ბ. ქართული დიალექტოლოგია, თბ., 1989.