არქაიზმი
არქაიზმი (ბერძნ. < archaios– ძველი), მოძველებული სიტყვა ან გამოთქმა, გრამატიკული ფორმა ან კონსტრუქცია, რომელიც გამოსულია თანამედროვე ენის აქტიური სიტყვა ხმარებიდან. არქაიზმი შემორჩენილია მხოლოდ პასიურ ლექსიკაში. თუმცა მეტ-ნაკლებად მაინც გასაგებია სათანადო ენობრივი კოლექტივისათვის. გამოიყოფა ლექსიკური და გრამატიკული არქაიზმები. ლექსიკური არქაიზმი შეიძლება იყოს საკუთარიც (ჭამადი, მეზუერე, ჰრქუა, მოსთულა, მიერითგან, რამეთუ) და ნასესხებიც (არშინი, უსალთუნი, ვერსი). გრამატიკული არქაიზმია: სახელობითი ბრუნვის –ი ფუძმეხმოენიან სახელებთან (დაი, მზეი), მითხრობითი ბრუნვის -მან (ცამან), -ში და -ზე თანდებულთა სრული ფორმები (ცათა შინა, ქუეყანასა ზედა), მოქმმედებითი ბრუნვის უთანდებულო ფორმა გამოსვლითის ფუნქციით („გველსა ხვრელით ამოიყვანს“), -ის დაბოლოება ვნებითის III პირის აწმყოში (თბების), ზმნისწინთა ძვ. ფორმები (აღვიდა, განერიდა, შთავარდა, წარიღო). ზოგჯერ ეს ზსმნისწინები მნიშვნელობათა გასამიჯნავად იხმარება თანამედროეე ქართულში. შდრ.: აღდგომა – ადგომა, განგება – გაგება, წარმატება – წამატება; სინტაქსურ არქაიზმს ქმნის გაუფორმებელი სახელური ფუძის ხმარება სახელობითი და მოთხრობითი ბრუნეების ფუნქციით ანთროპონიმებში (აბრაამ შვა ისააკ), სახელობითში დასმული ობიექტის მრავლობითობის აღნიშვნა ზმნაში (განახვნა ბჭენი), ნაწევრის ხმარება სახელთან (კაცი იგი, კაცსა მას), მსაზღერელ-სასღვრულის შებრუნებული წყობა (ძლიერნი ამა ქვეყნისანი) და სხვ.
მხატვრულ ლიტერატურაში არქაიზმი სტილისტიკურ ხერხად გამოიყენება, კერძოდ, ისტორიულ რომანებსა და ლირიკაში ემსახურება გარკვეული ეპოქის კოლორიტის ან ამაღლებული განწყობილების გადმოცემას: „არ განერება (მოშორდება, მოსცილდება) ხატი ძლიერი იმ წმიდა ადგილი!“ (ე. ბარნ.); „საქართველოის ყოვლის მპყრობელმან ვისურევ, დავით“ (ა. კალანდაძე). პუბლიცისტიკასა და ორატორულ მეტყველებაში არქაიზმი გამოიყენება საზეიმო სტილის, აგრეთვე კომიკური ეფექტების. უარყოფითი დამოკიდებულების (ირონიის, სარკაზმის, სატირის) გამოსახატავადაც. ზოგ გრამატიკულ არქაიზმს თანამედროვე ენაში ტერმინოლოგიის საწარმოებლად იყენებენ. მაგ. ნარიანი მრავლობითი იხმარება ბიოლოგიურ ტერმინთა საწარმოებლად (ბაიასებრნი, ტუჩოსანნი, ჩანოოსანნი), თანიანი ნათესაობითის ფორმები კი – სხვადასხვა (გეოგრაფიულ-პოლიტიკური საზოგადოებრივი გაერთიანებების) სახელწოდებებში (ერთა ლიგა, ქალთა სკოლა, მხატვართა კაეშირი).
ამა თუ იმ მიზეზით არქაული ფორმა შეიძლება კვლავ გაცოცხლდეს თანამედროვე ენაში.
მ. აფრიდონიძე
ლიტერატურა
- გიგინეიშვილი ი. არქაიზმების საკითხისათვის. – კრ: „ქართული სიტყეის კულტურის საკითხები“. წგ II. თბ. 1997.
