თეირი
თეირი / თეირი-ხან-ი (ბალყ.-ყარაჩ. Тейри, Тейри-хан) – ბალყარულ-ყარაჩულ ღვთაებათა პანთეონის უზენაესი ღმერთი – სამყაროსა და ყოველი სულდგმულის შემოქმედი. ბალყარელებმა და ყარაჩელებმა, თურქული მოდგმის სხვა ხალხებისაგან განსხვავებით, დიდი რელიგიების ზეგავლენის მიუხედავად, მნიშვნელოვანი ტრანსფორმაციის გარეშე შემოინახეს თეირთან (თენგრთან) დაკავშირებული უძველესი რელიგიური პლასტი და სასიმღერო ეპოსი (ი. შამანოვი). თეირის ნება-სურვილზეა დამოკიდებული პანთეონის სხვა ღვთაებათა და სულთა ქმედებანი. თეირის სახელითა და დაფიცებით იწყება კეთილდღეობის სურვებაც და წყევლაც. მისი სახელი გვხვდება რიტუალებსა, საწესო თუ საკულტო ხასიათის სიმღერებსა, შელოცვებსა, ანდაზებსა და ანდაზურ თქმებში, ადამიანთა სახელებში.
თეირის სადიდებლებში მისი კოსმოგონიური ფუნქციის იდეა დომინირებს. მის ნებასურვილზეა დამოკიდებული სამყაროსა და ქვეყნიერების, ბუნებისა და ყოველი სულდგმულის ბედი. მოგვიანებით თეირის სახელს უკავშირდება ზოგადად ღმერთის შესახებ არსებული ნებისმიერი წარმოდგენა, რაც დიდწილად თვით პროტოტიპის პოლიფუნქციურობით იყო განპირობებული (მაგალითად, ქიუნ თეირი – მზის ღმერთი, აი თეირისი – მთვარის ღმერთი, ჯერ თეირისი – მიწის ღმერთი, ოთ თეირისი – ცეცხლის ღმერთი და სხვ.).
თეირის სახელობის სალოცავებში – „თეირის სახლებში“ (Тейрини юйю) (მაგალითად, თეირი-დარიღინი, თეირი-ყალა, თეირინი ჩუუანა-დარიღინი და სხვ.), რომლებიც, ხალხის რწმენით, უზენაესის ნებით აშენდა, აღინიშნებოდა საერთო სახალხო დღეობა – თეირი-თოი (Тейри-той), თანხლებული მსხვერპლშეწირვით, უზენაესისათვის მიძღვნილი ჰიმნებით, მასობრივი ცეკვა-სიმღერითა და სხვადასხვა სახის თამაშობებით. ძველთურქული რელიგიის მსგავსად, ბალყარულ-ყარაჩულ ჰიმნში თეირი წარმოდგენილია, როგორც ყველგან მსუფევი და ყოვლისშემძლე ღმერთი:
- თეირი, თეირი!
- შენ მზის სხივისგან შობილო,
- მიწისა და წყლის ბატონო,
- მზის სხივის დარად, ყოვლისთვის
- ნათლის მომფენო!
- აი, თეთრი კრავები (შენ),
- თეირი, თეირი!
- შენ შემოგწირავ მათ,
- შენ შემოგწირავ მათ!
- თეირი, თეირი!
- წყლის წვეთისგან – სისხლი,
- სისხლისგან – სული შექმენი შენ,
- მარადჟამ გვიწყალობე შენი ნათელი,
- შენი ცეცხლის ნათელი,
- შენ ხარ ცეცხლშიც და წყალშიც,
- შენ ხარ მარჯვნივაც და მარცხნივაც,
- თეირი, თეირი!
- შენ ერთადერთი პატრონი ხარ მზისა,
- უთვალავი სიმდიდრის პატრონი ხარ,
- უშენოდ ჩვენ ვერ ვიცოცხლებთ,
- მზეო, მზეო, მზეო (ჩვენო)!
ლიტერატურა
- Клапрот Г.-Ю. Описание поездок по Кавказу и Грузию в 1807 и 1808 годах. Нальчик, 2008;
- Шаманов И. М. Древнетюркское верховное божество Тенгри (Тейри) в Карачае и Балкарии // Проблемы археологии и этнографии Карачаево-Черкесии. Черкесск, 1982;
- Малкондуев Х. Мифология балкарцев и карачаевцев // Фольклор народов Карачаево=Черкесии. Черкесск, 1988;
- Джуртубаев М. Ч. Древние верования балкарцев и карачаевцев. Нальчик, 1991;
- Каракетов М. Д. Миф и функционирование религиозного культа в заговорно-заклинательном ритуале карачаевцев и балкарцев. М., 1999;
- Карачаево-балкарские мифы. Составитель М. Джуртубаев. Нальчик, 2007;
- Каракетов М. Д. Традиционные верования // Карачаевцы. Балкарцы. М., 2014.
