პალესტინის ქართული მონასტრები

პალესტინის ქართული მონასტრები – ქართული კულტურის ძეგლები პალესტინაში. საქართველოსა და წმ. მიწას შორის ურთიერთობებს მრავალსაუკუნოვანი ისტორია აქვს. უძველესი ქართული წყაროების მიხედვით, ქართველ ებრაელთა ურთიერთობები ნაბუქოდონოსორის დროიდან იწყება, უფრო ზუსტად კი, მის მიერ იერუსალიმის აოხრების შემდეგ, როდესაც ებრაელთა პირველი ტალღა შემოვიდა ქართლში. შემდეგშიც ებრაელთა კიდევ რამდენიმე ნაკადი დასახლებულა საქართველოში (ძვ. წ. I და ახ. წ. I სს.), თუმცა ებრაული დიასპორის ქართლში არსებობის დამადასტურებელი ფაქტები ჯერჯერობით ახ. წ. პირველი სს-ით თარიღდება. საქართველოსა და წმ. მიწას შორის ურთიერთობები კიდევ უფრო მჭიდრო გახდა IV ს-ში, ჩვენს ქვეყანაში (იბერია, ლაზიკა) ქრისტიანობის სახელმწიფო რელიგიად აღიარების შემდეგ.

აქედან მოყოლებული, გამორჩეული ხდება ქართველთა დამოკიდებულება წმ. ქალაქ იერუსალიმისადმი. IV-V სს-ში ქართლის დედაქალაქ მცხეთასა და მის შემოგარენში დასტურდება ქრისტეს დროინდელი იერუსალიმის წმ. ადგილების ტოპონიმიკა (ელეონი, გეთსიმანია, ბეთანია, თაბორი და ა. შ.), რაც აუცილებელი იყო იმხანად ქართლში იერუსალიმური ღვთისმსახურების დასამკვიდრებლად. მცხეთაში, მაცხოვრის კვართის დაფელის უწმინდეს ადგილზე აგებული პირველი ქრისტიანული ტაძრის – ქვემო ეკლესიის (დღევანდელი სვეტიცხოველი) – სახელწოდებებიც: „წმიდაჲ წმიდათაჲ“, „წმიდაჲ სიონი“,„დედაჲ ყოველთა ეკლესიათაჲ, მოციქულთა სახელობისა“ იერუსალიმს უკავშირდება. ფაქტობრივ, ქრისტიანობის პირველი საუკუნეებიდანვე მცხეთა ქართველთათვის მეორე იერუსალიმად, მის ხატად იქცა.

IV ს-იდან მოყოლებული, ქართველები შეუდგნენ ქრისტიანული კულტურის გაცნობას და ახალდაარსებული ეკლესიისათვის საჭირო ლიტერატურის თარგმნასა და გავრცელებას. ამ მიზნით ქართული ეკლესიის მოღვაწეთა და ქართველ მეფეთა მცდელობით შეიქმნა სამწერლობო და მთარგმნელობითი ცენტრები, ქართული კულტურის მნიშვნელოვანი კერები როგორც საქართველოში, ასევე მის ფარგლებს გარეთაც. ახალგაქრისტიანებული ქვეყნის მოსახლეობისათვის განსაკუთრებული იყო ისტორიული პალესტინის წმ. ადგილების მოხილვისა და მოლოცვის სურვილი. როგორც ჩანს, IV ს. II ნახ-იდან წმ. მიწაზე პირველი ქართველები გამოჩნდნენ. მათგან მხოლოდ ორი ცნობილი მოღვაწის სახელი შემოგვრჩა – ევაგრე პონტოელისა და უფლისწულ ბაკურისა. მაგრამ, ბუნებრივია, ამ პერიოდში წმ. მიწაზე, ალბათ, უკვე იქნებოდნენ ქართველი პილიგრიმებიც. ამის დასტური უნდა იყოს ნაზარეთის ხარების ახალი კათოლიკური ეკლესიის ადგილას არსებული და V ს-ის I ნახ-მდე დანგრეული ძველი ეკლესიის შელესილობაზე აღმოჩენილი სამი ქართული გრაფიტო, რომელთაგან ერთ-ერთზე, სავარაუდოდ, დაქარაგმებული სიტყვა „გიორგი“ უნდა იყოს შემორჩენილი (ზ. ალექსიძე).

V-VI სს-ში წმ. მიწაზე ქართველთა ექსპანსია საკმაოდ ძლიერი იყო. ქართული წარწერებიც ამ ტერიტორიაზე უფრო მეტად ამ დროით თარიღდება. თავდაპირველად მმართველები მკვიდრდებოდნენ ცნობილ სავანეებში, ქმნიდნენ საკრებულოებს, აშენებდნენ ჩამოსულ ქართველთათვის სასტუმრო სახლებს. იერუსალიმის პირველი მომლოცველები იყვნენ ქართველი მეფეები, სამეფო სახლისა და არისტოკრატიის წარმომადგენლები. ქართველები ღვთისმსახურებას მშობლიურ ენასე აღავლენდნენ არა მარტო ქართლში (იბერია), არამედ პალესტინაშიც, წმ. საბასა და წმ. თეოდოსის ლავრებში, რასაც მოწმობს როგორც წმ. საბა განწმენდილის ანდერძი (532), ასევე წმ. თეოდოსის (VI ს.) ბიოგრაფიც.

V-VI სს-ში წმ. მიწაზე ქართველთა მოძრაობის გეოგრაფია თანდათან გაფართოვდა. ქართველები ჩანან არა მარტო იერუსალიმსა და მის შემოგარენში, არამედ პალესტინის უდაბნოებშიც იმ დროისათვის უკვე დაფუძნებულ მონასტრებსა და ლავრებში, ასევე მათ მიერ აგებულ საკუთრივ ქართულ მონასტრებში. წმ. მიწაზე საქართველოდან ჩასულ მომლოცველთა რაოდენობა იმდენად დიდი იყო, რომ, პეტრე იბერის ქართ. „ცხორების“ თანახმად, იგი არა მარტო მონასტრებსა და ეკლესიებს აშენებდა, არამედ საჭიროდ თვლიდა სასტუმრო სახლების აგებასაც წმ. ქალაქში.

ქართველთა მოღვაწეობა წმინდა მიწაზე

ძალზე მწირია ცნობები ამ პერიოდში წმ. მიწაზე მოღვაწე ქართველთა და თვით პეტრე იბერის მოღვაწეობის შესახებ; ასევე რთული პრობლემაა მის მიერ აშენებული ეკლესია-მონასტრების მოძიება და იდენტიფიკაცია.

მწირია როგორც უძველესი ქართული, ასევე უცხოენოვანი წყაროების ცნობები ქართველთა აღმშენებლობითი საქმიანობის შესახებაც, რასაც ობიექტური საფუძველი აქვს – ბევრი რამ გაქრა და განადგურდა ჟამთა სიავის, სპარსელთა შემოსევისა (VI ს.) თუ არაბთა ბატონობის შედეგად (VII–XI სს). ამასთანავე, თითქმის XVII ს-მდე წმ. მიწაზე მოგზაურ ქართველებს, როგორც ჩანს, წესად არ ჰქონიათ სამოგზაურო შთაბეჭდილებების ჩაწერა (ელ. მეტრეველი). ადრე საუკუნეებში წმ. მიწაზე ქართველთა მოღვაწეობისა თუ პილიგრიმობის შესახებ ცნობები გაბნეულია ქართველ მოღვაწეთა და წმინდანთა „ცხორებებში“, ასევე ხელნაწერთა ანდერძ-მინაწერებსა და აღაპებში. ასეთი ჩანაწერები კი, ძირითადად, XI ს-იდან დასტურდება. ასე რომ, არაბობამდელი პერიოდის ქართული თუ არაქართული ძეგლების მიგნება, მათი რაობის დადგენა საკმაოდ რთული პრობლემაა თანამედროვე მეცნიერებისთვის, თუმცა აქა-იქ შემთხვევით გაბნეული და დღემდე შემორჩენილი წყაროების, განსაკუთრებით კი არქეოლოგიური გათხრების მეშვეობით მაინც ხერხდება წმ. მიწაზე ქართული კოლონიის მრავალსაუკუნოვანი ისტორიის აღდგენა.

1939 იერუსალიმში ძველი სასაფლაოს გათხრისას აღმოჩნდა პეტრე იბერის მიერ წმ. ქალაქში დავითის კოშკთან აგებული იბერთა მონასტრის იბერი წინამძღვრის (როგორც ეს ბერძნულ ტექსტშია აღნიშნული), სამეულის, საფლავის ქვა (VI ს. წარწერა ბერძნულენოვანია, რადგანაც წინამძღვარი, მონასტრიდან მოცილებით, საერთო ქრისტიანულ სასაფლაოზეა დაკრძალული და არა იბერთა მონასტერში.

1952 ბეთლემის მახლობლად, სოფელ ბირ-ელ-კატში, იტალიელმა არქეოლოგმა ვ. კორბომ აღმოაჩინა პეტრე იბერის ერთ-ერთი ქართული მონასტრის ნანგრევები. ამ ნანგრევებში გადარჩენილი ოთხი ქართული მოზაიკური წარწერის მიხედვით (V–VI სს.), მონასტერი პეტრე იბერის მიერ წმ. თეოდორე ტირონის (IV ს.) სახელზე ყოფილა აგებული. აქვე ჩამოთვლილი არიან პეტრე იბერის წინაპრებიც. ამ წარწერათაგან ერთ-ერთში მოიხსენებიან ასევე მამა ანტონი და იოსია. მამა ანტონი, საფიქრებელია, იერუსალიმის ეკლესიის ის მღვდელი და წინამძღვარი ანტონ ქართველია, რომელიც, სვიმონ მესვეტის დედის – მართას „ცხორების“ მიხედვით, VI ს-ში იერუსალიმიდან შავ მთაზე მისულა.

2002 იერუსალიმის მახლობლად, არაბულ სოფ. უმლეიზუნში ისრაელელმა არქეოლოგმა ჯ. სელიგმანმა შემთხვევით აღმოაჩინა ქართ. მონასტრის ნანგრევები ულამაზესი კრიპტითა და ქართული ასომთავრული წარწერით (თავდაპირველად ჯ. ზელიგმანს მონასტერი ბიზანტიური ეგონა და ამის შესახებ სტატიაც კი გამოაქვეყნა). წარწერა მონასტრის წინამძღვრის იოჰანე ფურტაველ ეპისკოპოსის საფლავის ქვაზეა ამოკვეთილი და V–VI სს-ით თარიღდება. საფიქრებელია, ეს მონასტერიც პეტრე იბერის იერუსალიმის მახლობლად უდაბნოში მოღვაწეობასთან იყოს დაკავშირებული.

V-VI ს-იდან ქართველები რომ საკმაოდ იყვნენ წმ. მიწაზე, ამას ადასტურებს არა მარტო პეტრე იბერის „ცხორების“ ქართულ-სირიული ვერსიები, არამედ წმ. ჯერის მონასტრის დღეისათვის განადგურებული კედლის მხატვრობის მნიშვნელოვანი ნაწილიც, რომელიც ცნობილი მეცნიერისა და მოგზაურის ტ. გაბაშვილის (XVIII ს.) აღწერილობით არის შემონახული.

V-VI სს-ში პალესტინის უდაბნოებში ქართველთა მოღვაწეობას ადასტურებს ასევე წმ. გერასიმე იორდანელისა და მისი მონასტრის შესახებ შემონახული რამდენიმე ბიზანტიური წყარო, რომელთა მიხედვითაც იუდეისა და იორდანეს უდაბნოში მოღვაწე ბერებს შორის ჯვაროსნებამდე და ჯვაროსანთა შემდეგაც იყვნენ ქართველი–იბერიელი ბერები, მესვეტეებიც კი, გამორჩეული თავისი რწმენითა და ღმრთისმსახურებით. აქვეა ცნობები იმ ქართველი ბერების შესახებაც, რომლებიც კალამონში ცხოვრობდნენ. შემონახულია ასევე ცნობები კალამონის მონასტრის კედლებზე ქართული წარწერების არსებობის შესახებ, ჯვაროსნებამდე პერიოდშიც კი.

VII ს. სომეხი პილიგრიმისაგან ვიგებთ ასევე, რომ აღდგომის ეკლესიის კარიბჭესთან არსებობდა გოგარენთა (ქართველთა) და წმ. იოანეს ქართველთა მონასტერი.

არაბთა ბატონობამდე (V-VII სს) ქართველთა კოლონიის სიძლიერეზე მეტყველებს ისიც, რომ ქართველები ღვთისმსახურებას ქართულად აღავლენდნენ და ისიც, რომ VI ს-ში საბაწმიდის მონასტრის ერთ-ერთი მამასახლისი მარტვილი ქართველი იყო.

ქართველთა მიმოსვლა წმ. მიწაზე არ შეწყვეტილა თვით არაბთა ბატონობის ჟამსაც. IX ს-იდან შემორჩენილია ორი ცნობა, რომელთა მიხედვითაც 808-ში ოთხი ქართველი ბერი ცხოვრობდა ზეთისხილის მთაზე, ხოლო ქართველი განდეგილი – გეთსიმანიაში.

არაბთა ბატონობის პერიოდში წმ. მიწაზე ქართველთა მოღვაწეობის შესასწავლად განსაკუთრებული მნიშენელობა ენიჭება გრიგოლ ხანძთელისა (IX ს.) და ილარიონ ქართველის (X ს.) „ცხორებებს“, საბაწმიდაში მოღვაწეობდნენ გრიგოლის მოწაფეები არსენი და მაკარი. ამ უკანასკნელმა 864 გადაწერა სინური მრავალთავი – ერთ-ერთი უძველესი ქართული თარიღიანი კოდექსი (ამჟამად დაცულია სინას მთის ქართულ კოლექციაში). გრიგოლმა თავისი ეკლესიისა და მონასტრის წესი განაწესა სწორედ საბაწმიდის მონასტრის ტიპიკონის საფუძველზე, რომელიც მისმა მოწაფეებმა გამოუგზავნეს მას წმ. მიწიდან.

ილარიონ ქართველის „ცხორებაში“ შემონახულია წმ. მიწაზე მოგზაურობის მოკლე აღწერა, რომელიც, ფაქტობრივად ერთადერთია შემორჩენილი ქართულ წყაროებში: „ილარიონმა წაიყვანა ძმაჲ ერთი და წარემართა წმიდად ქალაქად იჱრუსალლაემდ“.

VIII-IX სს-ში საბაწმიდაში მოღვაწეობდნენ ასევე სეით თარგმანი, უძველესი ჰაგიოგრაფიული კრებულის მთარგმნელ-შემდგენელი, და ჰიმნოგრაფი ბასილ საბაწმიდელი.

X ს-ში პალავრაში მოღვაწეთაგან ცნობილი არიან: სეიმონ მგალობელი – ერთ-ერთი ძველი იადგარის გადამწერი (ხელნაწერი სინას მთის ქართ. კოლექციაშია დაცული), თეოდორე და პავლე პალავრელები. აქვე 968 იოანე საფარელმა გადაწერა „იოვანე ოქროპირის ცხოვრება“.

IX-X სს-ში პალესტინაში არაბთა მიერ შევიწროებული ქართველები ნაწილობრივ აიყარნენ ხარიტონის ლავრიდან და სინას მთაზე გადაინაცვლეს.

V-X ს.ს-ში ქართველები აქტიურად იყვნენ ჩაბმული პალესტინის მონასტრებისა და ლავრების ინტერნაციონალურ საკრებულოთა მწიგნობრულ საქმიანობაში, ამ პერიოდში პალესტინაში ჩასული და სხვადასხვა მონასტრებში გაბნეული ქართველები ინტენსიურ მთარგმნელობით და მწიგნობრულ საქმიანობას ეწეოდნენ. ქართულად ითარგმნა წმინდა მიწაზე გავრცელებული საღვთისმსახურო წიგნები: ლექციონარები, მრავალთავები, იადგარები, ჟამის წირვები უძველესი ნიმუშები ასკეტიკური და აპოკრიფული ლიტერატურისა და სხვ, ამ თარგმანთა დიდი ნაწილის ორიგინალებს ჩვენამდე არ მოუღწევია. რის გამოც ქართულ თარგმანებს განსაკუთრებული, პირველწყაროს მნიშვნელობა ენიჭება როგორც ადრებიზანტიური მწერლობის, ასევე ქრისტიანული აღმოსავლეთის კულტურისა და მწერლობის ადრეული ეტაპის შესწავლისათვის.

ქართველმა მწიგნობრებმა და მგალობლებმა დიდი სამუშაო ჩაატარეს ადრებიზანტიური ჰიმნოგრაფიისა და გალობის პალესტინური (საბაწმიდური) სკოლის მიღწევების ქართულად გადმოსაღებად, ამიტომ ადრებიზანტიური, ანუ (პალესტინური) ჰიმნოგრაფიის შესწავლა ქართული მასალის გაუთვალისწინებლად შეუძლებელია.

X ს-თვის ქართულ ენაზე შექმნილი, იყო უმდიდრესი ორიგინალური და ნათარგმნი ჰიმნოგრაფია, საისტორიო მწერლობა, ლიტურგიკული მწერლობის ძეგლები. ნათარგმნი იყო ბიბლია, ითარგმნებოდა და იწერებოდა სამონასტრო ტიპიკონები, იქმნებოდა ეროვნული კალენდრები, საკუთარი წელთაღრიცხვა.

ამასთან დაკავშირებით უნდა აღინიშნოს იერუსალიმის მიდამოებში აღმოჩენილი V-VI სს. რამდენიმე ბერძნული წარწერა. მეცნიერები დიდი ხანია ცდილობდნენ ამ წარწერებში დადასტურებული წელთაღრიცხვის დადგენას სხვადასხვა სისტემების გამოყენებით, მაგრამ უშედეგოდ, ათიოდე წლის წინ, ისრაელელი არქეოლოგი ლეა დი სეგნი მივიდა იმ დასკვნამდე, რომ ხსენებულ წარწერებში შესაძლებელია ქართული წელთაღრიცხვა იყოს გამოყენებული – ლაპარაკია ქორონიკონზე. ეს სისტემა საქართველოში პირველად VIII ს-ის 80-იანი წლების დასაწყისიდან დასტურდება, წმ. მიწაზე კი, ჩანს, გაცილებით ადრე გამოიყენებოდა. ეს ფაქტი ერთხელ კიდევ ადასტურებს ქართველთა მჭიდრო კონტაქტებს წმ. მიწაზე მცხოვრებ სხვა ეროვნებათა წარმომადგენლებთან და, ბუნებრივია, მეტყველებს ქართული თემის სიძლიერეზე ამ პერიოდში. ასევე მნიშვნელოვანია 2002 უმლეიზონში აღმოჩენილ ქართულ წარწერაში (V-VI სს.) ეთნონიმ „ქართველის“ დადასტურება. ეს არის ამ ტერმინის უძველესი დამოწმება (ქართ. წყაროებში იგი მხოლოდ VII ს-იდან არის (ცნობილი).

X ს-იდან, როდესაც დაიწეო იერუსალიმური საღვთისმსახურო პრაქტიკის კონსტანტინოპოლურით შეცვა, გოლგოთაზე მოღვაწე ქართველებმა (XI ს. I ნახ-ში) შექმნეს იერუსალიმური პრაქტიკიდან კონსტანტინოპოლურზე გადასასვლელად საჭირო „შუალედური ხიდი“ – ქართული ლიტურგიკული წიგნების კომპლექტები, რომლებშიც უკვე არსებითი ცვლილებები იყო შეტანილი. ამ ცვლილებათა საფუძველზე ნელ-ნელა, ლოგიკურად და გააზრებულად ხდება ქართული ღვთისმსახურების იერუსალიმური პრაქტიკიდან კონსტანტინოპოლურზე გადასვლა.

XI ს-ის 20-30-იან წლებში წმ. მიწაზე იწყება ქართველთა უმნიშვნელოვანესი კულტურულ-მწიგნობრული და სასულიერო ცენტრის – წმ. ჯვრის მონასტრის მშენებლობა წმინდა ქალაქის მახლობელ უდაბნოში (დღევანდელი დას. იერუსალიმი). მონასტრის მშენებლობაში მონაწილეობას იღებდნენ არა მარტო წმინდა მიწაზე მცხოვრები ქართველები, არამედ სამეფო ოჯახი, მთელი საქართველო და ათონის მთის ქართული კოლონიის მოღვაწენი.

დაარსებისთანავე წმ. ჯერის მონასტერი მთელი ქართული კოლონიის წინამძღოლი გახდა. მისი წინამძღვარი ინიშნებოდა საქართველოდან და საუკუნეების მანძილზე (XVIII ს-მდე) იგი შუამავალი იყო საქართველოსა და იერუსალიმის პატრიარქს შორის.

XIII ს-დან იწყება მძიმე პერიოდი საქართველოს ცხოვრებაში. მონღოლების, ირანელების, თურქ-ოსმალების განუწყვეტელმა შემოსევებმა ქვეყანა და მისი ეკლესია ძალზე დაასუსტა. თუმცა ამის შემდეგაც ქართველები კვლავ დიდი პატივით სარგებლობდნენ იერუსალიმში, XIV-XV სს-შიც კი მათ ხელთ ეპყრათ ქრისტეს საფლავის კლიტე. ისინი ასევე ეწეოდნენ ფართო სამონასტრო აღმშენებლობით საქმიანობას, XIX ს-მდე ქართველები 40-ზე მეტ სავანე-მონასტერში მოღვაწეობდნენ. ამის შემდეგ მათი არსებობა წმინდა მიწაზე არ დასტურდება.

ეკლესია-მონასტრები, რომლებიც ერთ დროს ეკუთვნოდათ ქართველებს

1. წმ. იაკობ სპარსის (წმ. იაკობ დაჭრილის) მონასტერი იერუსალიმში. დავითის კოკის მახლობლად (V-VI სს.).
2. წმ. თეოდორეს მონასტერი ბირ-ელ-კატში, იერუსალიმის მახლობლად (V-VI სს.).
3. ახალმიკვლეული ქართული მონასტერი უმლეისუნში. იერუსალიმის მახლობლად (V-VI სს.).
4. წმ. ჯვრის მონასტერი იერუსალიმში (V-VII სს. XI-XVII სს.). ამჟამად ეკუთვნის იერუსალიმის ბერძნული მართლმადიდებელი ეკლესიის საპატრიარქოს. მდებარეობს ე.წ. ახალ იერუსალიმში.
5. წმ. იაკობის მონასტერი იერუსალიმში (XI-XII სს.). ამჟამად ეკუთვნის იერუსალიმის სომხურ საპატრიარქოს და წარმოადგენს სომეხთა საკათედრო ტაძარს. მდებარეობს ძველი იერუსალიმის სომეხთა უბანში.
6. წმ. სიმეონის (იგივე კატამონის) მონასტერი (XI-XVI სს.). ამჟამად ეკუთვნის იერუსალიმის ბერძნული მართლმადიდებელი ეკლესიის საპატრიარქოს; მდებარეობს ე.წ. ახალ იერუსალიმში.
7. წმ. იოანე მახარებლის მონასტერი ძველი იერუსალიმის ქრისტიანთა უბანში (XIII-XVI სს.); ამჟამად ეკუთვნის რომის კათოლიკური ეკლესიის ფრანცისკელთა ორდენს და ცნობილია. როგორც სალვატორეს (მხსნელის) მონასტერი. მდებარეობს ძველი იერუსალიმის ქრისტიანთა უბანში.
8. ცთუნების მთის მონასტერი (XIII–XIV სს. ამჟამად ეკუთვნის იერუსალიმის ბერძნული მართლმადიდებელი ეკლესიის საპატრიარქოს; მდებარეობს იერიქონის მახლობლად.
9. პრეტორიუმის მონასტერი (XIV ს.) ამჟამად ეკუთვნის იერუსალიმის ბერძნული მართლმადიდებელი ეკლესიის საპატრიარქოს: მდებარეობს ვია დოლოროსაზე, ძველი იერუსალიმის მუსლიმთა უბანში.
10. წმ. თეკლას მონასტერი (XII-XVII სს.). ამჟამად ეკუთვნის იერუსალიმის ბერძნული მართლმადიდებელი ეკლესიის საპატრიარქოს; მდებარეობს ძველი იერუსალიმის ქრისტიანთა უბანში.
11. წმ. გიორგის მონასტერი (XIII– XV II სს.). ამჟამად ეკუთვნის იერუსალიმის ბერძნული მართლმადიდებელი ეკლესიის საპატრიარქოს; მდებარეობს ძველი იერუსალიმის ებრაელთა უბანში.
12. წმ. ეკატერინეს მონასტერი (XIII-XVII სს.). ამჟამად ეკუთვნის იერუსალიმის ბერძნული მართლმადიდებელი ეკლესიის საპატრიარქოს; მდებარეობს ძველი იერუსალიმის ქრისტიანთა უბანში.
13. წმ. დემეტრეს მონასტერი (XIIII–XVII სს.). ამჟამად ეკუთვნის იერუსალიმის ბერძნული მართლმადიდებელი ეკლესიის საპატრიარქოს; მდებარეობს ძველი იერუსალიმის ქრისტიანთა უბანში.
14. წმ. თევდორეს მონასტერი (XIII-XVII სს.) ამჟამად ეკუთვნის იერუსალიმის ბერძნული მართლმადიდებელი ეკლესიის საპატრიარქოს; მდებარეობს ძველი იერუსალიმის ქრისტიანთა უბანში.
15. წმ. ნიკოლოზის მონასტერი (XIII- XVII სს.) ამჟამად ეკუთვნის იერუსალიმის ბერძნული მართლმადიდებელი ეკლესიის საპატრიარქოს; მდებარეობს ძველი იერუსალიმის ქრისტიანთა უბანში.
16. წმ. ბასილის მონასტერი (XIV–XVII სს). ამჟამად ეკუთვნის იერუსალიმის ბერძნული მართლმადიდებელი ეკლესიის საპატრიარქოს; მდებარეობს ძველი იერუსალიმის ქრისტიანთა უბანში.
17. წმ. ანგელოზთა მონასტერი (XV–XVII სს). ამჟამად ეკუთვნის იერუსალიმის ბერძნული მართლმადიდებელი ეკლესიის საპატრიარქოს; მდებარეობს ძველი იერუსალიმის სომეხთა უბანში.
18. წმ. ნიკოლოზის მონასტერი, იერუსალიმის წმ. ჯვრის მონასტრის მეტოქი (XVII-XVIII სს). მდებარეობდა წმ. ჯვრის მონასტრის მახლობლად.
19. წმ. ანას (საიდნაჲს) მონასტერი (XVII-XVIII სს.). ამჟამად ეკუთვნის იერუსალიმის ბერძნული მართლმადიდებელი ეკლესიის საპატრიარქოს; მდებარეობს ძველი იერუსალიმის ქრისტიანთა უბანში.
20. წმ. აბრაამის მონასტერი (XVII–XVIII ს.ს.). ამჟამად ეკუთვნის იერუსალიმის ბერძნული მართლმადიდებელი ეკლესიის საპატრიარქოს; მდებარეობს ძველი იერუსალიმის ქრისტიანთა უბანში. წმ. საფლავის ეკლესიის ეზოში.

თ. მგალობლიშვილი

ქართული და სხვაენოვანი წერილობითი წყაროების მიხედვით ცნობილი წმ. მიწის ის ეკლესია-მონასტრები, რომელთა ადგილმდებარეობა დასაზუსტებელია

1. მაიუმის საეპისკოპოსო ეკლესია (V ს);
2. წმ. იოანე ნათლისმცემლის მონასტერი (=დერტავი) (XI-XIII სს.);
3. დერთუფას მონასტერი (XI-XII სს.);
4. კაპათას მონასტერი (XI-XIIIსს.);
5. დევთუბნის მონასტერი (XII-XIV სს);
6. წმ. იოანე ნათლისმცემლის მონასტერი (XV ს).