ორტა ოიუნუ
ორტა ოიუნუ – (თურქულად სამოედნო წარმოდგენა), თურქული ხალხური თეატრი (ცნობილია, აგრეთვე, სახელწოდებით „მეიდან ოიუნუ“ და „ზუხური კოლუ“). რომელმაც XX საუკუნის შუახანამდე იარსება. წარმოდგენის ეს სახეობა კარგა ხნის განმავლობაში კონკურენციას უწევდა დასავლური ყაიდის თეატრს, რომლის დანერგვა ოსმანური იმპერიის დასავლური ზეგავლენის პერიოდში, ტანზიმატის ეპოქაში ხდებოდა.
„ორტა-ოიუნუ“, პერსონაჟებისა და სიუჟეტების თვალსაზრისით, ახლოს იდგა „ყარაგიოზთან“. წარმოდგენები იმართებოდა ღია ცის ქვეშ. მოქმედებაში ერთვებოდნენ შირმების უკან მიმალული პერსონაჟები. ქალების როლებს ასრულებდნენ მამაკაცები. ისინი იცვლიდნენ ხმას, პლასტიკას, მანერებს. ბევრი მათგანი უზადოდ ასრულებდა ქალების როლებს, ამაში მათ კიდევ უფრო ეხმარებოდა თავსაბურავი და განსაკუთრებით კი – ჩადრი.
„ორტა-ოიუნუ“-ს მთავარი მოქმედი პირები კომიკური პერსონაჟები – პიშეკიარი და კავუკლუ იყვნენ. ისინი რაღაცით ჩამოჰგავდნენ ყარაგიოზსა და ჰაჯივათს.
პიშეკიარი შეყვარებული მამაკაცია, კავუკლუ კი – ქალი, ეშმაკობითა და ცბიერებით აღსავსე. იგი სარგებლობს პიშეკიარის გულუბრყვილობით და მრავალმხრივ იყენებს მას.
„ორტა-ოიუნუ“-ში განსაკუთრებული ადგილი ეგრეთ წოდებულ იმიტატორებს ეკავათ. მათ პირდაპირი კავშირი ჰქონდათ მოქმედებასთან, თუმცა კი, მათი გამოსვლა შემზადებული იყო რაიმე მოქმედებით ან რეპლიკით.
იმიტატორები ტონით, გამოთქმითა და ჟესტით რომელიმე ეთნოსის წარმომადგენლებს ბაძავდნენ, რომელთაც კარგად იცნობდნენ ოტომანთა იმპერიაში – ალბანელებს, ქურთებს, სპარსელებს, არაბებს, სომხებს, ებრაელებს, ბერძნებს, ბულგარელებსა და სხვ.
იმიტაციაში კარგად დახელოვნებულებს მაყურებელში დიდი წარმატება ჰქონდა.
„ორტა-ოიუნუ“-ს ყველაზე სახელგანთქმულ დასებად მიიჩნეოდა ჰამდი და ქუჩუკ-იზმაილა.
„ორტა-ოიუნუ“-ს დასი, ჩვეულებრივ, შედგებოდა 15-20 მსახიობისაგან, მაგრამ ზოგჯერ მათი რიცხვი 30-35-საც კი აღწევდა. იმ შემთხვევაში, თუკი შემკვეთი ითხოვდა წარმოდგენის მასშტაბურობას, ან კი მაყურებელთა დიდი რაოდენობა თავისთავად მოქმედ პირთა რაოდენობის გაზრდას ითხოვდა.
მსახიობები, წარმოდგენას თამაშობდნენ სწორ ადგილას, ე. წ. მეიდანზე. ხშირად, სათამაშო ადგილის მონიშვნის მიზნით, მეიდანი გამოყოფილი იყო ზონარით. შირმების უკან მდგომი მსახიობები მოქმედებაში საჭიროებისდა მიხედვით ერთვებოდნენ.
წარმოდგენას ერთგვარი პროლოგი ახლდა ხუმარას სახით. იგი, წარმოდგენის დაწყებამდე, სხვადასხვა ანეკდოტური ამბის თხრობითა და ფოკუსებით ამზადებდა მაყურებელს მომავალი სანახაობისათვის.
ამის შემდეგ, სცენაზე ჩნდება პიშეკიარი, მომცრო ჯოხით ხელში, რომელსაც, მისი მტკიცებით, მაგიური თვისებები აქვს.
გაისმოდა მუსიკის ხმები. მოქმედებაში ერთვებოდა კავუკლუ, რომელიც თავისი ჩაცმულობით და საქციელით კიდევ უფრო ამხიარულებდა მაყურებელს.
„ორტა-ოიუნუ“-ს რეპერტუარი დამოკიდებული იყო მაყურებლის სოციალურ და თვით სქესობრივ შემადგენლობაზეც კი. მაღალი საზოგადოების წარმომადგენელთათვის მეტყველება უფრო ლიტერატურული და დახვეწილი ხდებოდა და ხუმრობის დროსაც „მაღალ სტილს“ მიმართავდნენ. დაბალი ფენის მაყურებელთა წინაშე, სპექტაკლი უფრო „დემოკრატიული“ ხდებოდა, მეტყველება სასაუბრო ენას უახლოვდებოდა, ხოლო ხუმრობანი მრავლად შეიცავდა უხამსობებს, უცენზურო სიტყვებიანად.
თუკი მაყურებელთა ძირითადი ნაწილი ქალები იყვნენ, მაშინნმსახიობები ცდილობდნენ ხუმრობანიც კი გულისამაჩუყებელი, სენტიმენტალური გაეხადათ.
„ორტა-ოიუნუ“-ს რეპერტუარში იყო 20-30 პიესა, რომლებიც ჟანრულად იყოფოდა სამ ნაწილად: რომანტიკული, საყოფაცხოვრებო და სახუმარო. თუმცა, ხშირად ეს სამივე სახეობა ერთად იყო წარმოდგენილი.
მიუხედავად იმისა, რომ თურქეთის მმართველი წრეები არ სწყალობდნენ თეატრს და არც რელიგიის მსახურნი გამოხატავდნენ მის მიმართ კეთილგანწყობას, შუასაუკუნეების თურქულმა თეატრმა შეძლო ყველა წინააღმდეგობა გადაელახა და ნამდვილი ხალხური სანახაობა გამხდარიყო. ჟანრულ მრავალფეროვნებასთან ერთად, საგულისხმოა ის გარემოება, რომ ამ პერიოდის თურქეთში განსაკუთრებული ადგილი დაიკავა თოჯინურმა თეატრმა. ეს შემთხვევითი არ იყო. ქალებს მაჰმადიანური რელიგია თეატრში მოღვაწეობას უკრძალავდა, ხოლო მამაკაცებისთვის სასცენო საქმიანობა სათაკილოდ იყო მიჩნეული. თოჯინურმა თეატრმა მთლიანად დააკმაყოფილა მაყურებლის მოთხოვნილება.
ცხადია, თურქული თეატრის განვითარებაში ხალხურმა მთქმელებმა და სამოედნო-საბაზრო თეატრების დამაარსებლებმა თავიანთი წვლილი შეიტანეს. მომდევნო საუკუნეებში, ყოველივეს შერწყმის შედეგად, თურქულ თეატრში შესაძლებელი გახდა ევროპული თეატრალური კულტურის დანერგვა. დრომ ხალხური ხელოვნების მიმზიდველობა ვერ წაშალა და თანამედროვე თურქეთში კვლავაც მოქმედებს „ყარაგიოზის“ ჩრდილების თოჯინური თეატრი და თუმცა ეპიზოდურად, მაგრამ მაინც შემორჩენილია მედაჰებისა და ორტა-ოიუნუს ხელოვნება. ამ თვალსაზრისით თურქული თეატრი სამაგალითოა მთელ ახლო აღმოსავლეთში.
გულიკო მამულაშვილი
