საჭმელი, ჭამადი, საჭამადი, საზრდელი

ადამიანთა საკვები პროდუქტის ზოგადი სახელი. საქართველოში და კავკასიის სხვა ხალხებში შემუშავდა სამჯერადი კვების რეჟიმი, გარდა ზოგიერთი გამონაკლისისა, როცა სამუშაოს სპეციფიკა საჭიროს ხდის დღიური რაციონის გაზრდას და კვებაც ოთხჯერადი ხდება (თიბვის, მკის მუშა). ძველ ქართულ წყაროებში ქართველთა კვების რეჟიმი სამჯერადაა წარმოდგენილი: დილას სადილება, დილეული, სადილი, „საშუალო დღისაი“ - სამხრება, სამხრის ყოფა, სამხრობა და საღამოს - ვახშმობა. საბას მიხედვითაც სადილია „დილის საჭმელი“, „შუადღე ჭამადი არს სამხარი“, ვახშამია „მწუხრის საჭმელი“ და იქვე მიუთითებს, რომ „გლეხურია“. მეორეგან „მიმწუხრი ჭამადს“ სერობას უწოდებს. დილის საჭმელს, საბას მიხედვით, საუზმეც ეწოდება. თუ ვინმემ ვახშმის შემდეგ „ჭამადი მიიღო“ მას „სერის კუდი“ ეწოდება. როგორც საბას განმარტებიდან ჩანს, ამ ჯერის (იჯრა, ჯერი - ერთი საჯერო ჭამადი,) ჭამა ჩვეულებრივი მოვლენა არ იყო, „რამეთუ არიან კაცნი მუცელთ მაძოვებელნი, რომელნი ჭამენ ოთხ-ხუთთა ჯერთა“. ფშაველ-ხევსურნი და გუდამაყრელნი ყველაზე ნოყიერად დილას მიირთმევდნენ - ცხელ ხინკალს, ხორცს, ყველს; სამხარზე მონარჩენით და მშრალ საჭმელზე (ყველი, პური) გადადიოდნენ. ვახშამიც შედარებით მსუბუქი იყო - კეცეული, რძე ან უბრალო შეჭამანდი. მთიულები სამხარს უფრო ნოყიერად ამზადებდნენ: წვნიანი, ხორცი. დილას პურყველით სადილობდნენ, ვახშმად ხინკალი, ფაფა ან სხვა რამ. მთიულები გაზაფხულამდე სადილ-ვახშმით კმაყოფილდებოდნენ. გაზაფხულიდან სამხარსაც ჩართავდნენ თავიანთ კვებაში. ძირითადად ყოველდღიური სუფრის კერძები დამოკიდებული იყო შეძლებასა და დროზე. ჭამდნენ რაც გააჩნდათ. XIX ს. სადილ-სამხრის „გლეხური“ სუფრა, ხშირად პურით, ყველითა და ხახვით მთავრდებოდა. XIX ს. დასაწყისში სპეციალურ სამედიცინო ლიტერატურაში ორგანიზმისათვის ყველაზე სასარგებლოდ მიჩნეული იყო საჭმლის განაწილება დღის განმავლობაში სამ ჯერზე. დღეისათვის სამჯერადი კვება წარმოადგენს დადგენილ აუცილებლობას. აქედან ორგანიზმს დღიური რაციონის უდიდესი ნაწილი სჭირდება დღის პირველ ნახევარში, ხოლო საღამოს - დასვენების პერიოდში, ადამიანის ყველაზე ნაკლებ ენერგიას ხარჯავს და ულუფაც ამის მიხედვით ჭირდება. ქართველ მთიელთა დღის რაციონი, რომელიც დროთა განმავლობაში შემუშავდა სეზონურად და დღის სხვადასხვა მონაკვეთში შრომის სიმძიმისა და ზემოთ ჩამოთვლილი ფაქტორების გათვალისწინებით, დღევანდელ ნორმებს შეესატყვისება, რაც უდავოდ, საკვები პროდუქტის შერჩევისა და ათვისების დიდ უნარზე, მისი შრომით ცხოვრებაში რაციონალურად გამოყენებაზე მიუთითებს.
ლიტ.: სულხან-საბა ორბელიანი, სიტყვის კონა, 1928. გ. გოცირიძე, კვების ხალხური კულტურა და სუფრის ტრადიციები საქ-ში, 2007.
ე. ნ.