ელისო

I

მშვენიერს დაცემულს მინდორზედ, ვლადიკავკაზის მახლობლად, მოჩანდა ალყადშემორტყმული ურმები, გაჭედილი სახლის ავეჯეულობით. ამ ალყის შუა აქა-იქ გაჩაღებულს ცეცხლებზედ ჩუხჩუხებდა ქვაბები, რომლებსაც მისხდომოდნენ მოხუცებული დედაკაცები და საჭმელს ამზადებდნენ. იქვე მიმსხდარიყვნენ დანარჩენი მოხუცი ხალხი და გაჩუმებულნი ყალიონს სწევდნენ. იმათი მხნე და გმირული, თუმცა დაღონებული, სახე ცეცხლის შუქზედ რაღაცა საოცნებო სურათს წარმოადგენდა. ყმაწვილი ხალხიც, ჯგუფ-ჯგუფად შეკრებილი, თუმცა სცდილობდა ერთმანეთის გამხნევებას, გამხიარულებას, მაგრამ იმათი დაფიქრებული სახე ისევ ისე გაუღიმებლად რჩებოდა.

აქ იყო რაღაცა იდუმალი სიჩუმე, რაღაც იდუმალი სევდა, რომელიც ნებაუნებლივ სიტყვას აწყვეტინებს და ხმას აკმენდინებს კაცს.

ხანდისხან ისეთი წუთებიც შეჰხვდებოდათ, რომ თვით სუნთქვაც შეუწყდებოდათ და ასე, სამარის მსგავს სიჩუმეში, რჩებოდნენ რამოდენიმე ხანს.

საღამო იყო ჩინებული, თბილი, ერთი იმისთანა საღამოთაგანი, რომელსაც კაცი ნეტარებაში შეჰყავს და სიამოვნების ნექტარს აღუძრავს ყოველის ძარღვის ხვეულში.

როგორც ბუნებით მხნე, ისე მხიარული ჩეჩნები დღეს გაჩუმებულიყვნენ ისე, როგორც ქარიშხლის წინათ ჰაერი, რომელიც ემზადება ამ სიმშვიდიდგან ერთბაშად გრგვინვად გარდაქცევას.

რას გაეჩუმებინა ეს სიცოცხლით სავსე ხალხი? რას გაეწყვიტა მათთვის პირში სიტყვა? რომელ უბედურებას დაემორჩილებინა ისინი, ვინც ისე სიცილით და უზრუნველად სიკვდილს წინ ეგებებოდა ამ რამდენისამე წლის წინათ?

აქამდის კიდევ აქა-იქ მოისმოდა თითო-ოროლა სიტყვა, ეხლა ისიც შესწყდა და ჩამოვარდა სრული სიჩუმე... ამ საიდუმლოებით სავსე სიჩუმეში, რომელიც მკვდართა სამფლობელოს მოგაგონებდათ, ერთბაშად გამოისმა ჭიანურის წყნარი ხმა და მას მოჰყვა წყნარივე ზუზუნი. მაგრამ, ღმერთო ჩემო, რა ხმა იყო ის! მე არ შემიძლიან გადმოგცეთ! აშკარადა სჩანდა, რომ ეს ხმა სწყდებოდა გულის საძირკველიდგან, რომელიც ენთებოდა, სდუღდა, სწვავდა მთქმელს და გამგონს!.. იფანტებოდა შორს, შორს მინდორზედ, სადაც მსუბუქს ნიავს მიჰქონდა ყოველ ხესთან, ყოველ ბუჩქთან, ყოველ ბალახთან და, რა მიეკარებოდა, თითქოს იქამდინ ძლიერად აგრძნობინებდა თავის ძალას, რომ მთლად აათრთოლებდა. ჩქარა ზუზუნი ერთის კაცისა გადაიქცა საერთო ზუზუნად, რადგანაც იმას ხმა მოსცეს სხვებმა; და მთელი ეს ადგილი მოიფინა მტანჯველ სევდიან გოდებით და გმინვით. ეს ხმა, უსიტყვოდ აღმომხდარი იმათ პირიდგან, ისეთ წარმოუთქმელ სატანჯველს გამოსთქვამდა, რომ სიტყვებზედ ერთი-ათად მეტს გაგრძნობინებდათ, მეტად გივსებდათ სევდით და ნაღველით გულს, ნებაუნებლივ თანაგაგრძნობინებდათ იმათ უბედურებისათვის. თქვენა გტანჯავდათ, გაწუხებდათ ეს ხმა, მაგრამ ყური ვერ მოგეშორებინათ.

ეს იყო უკანასკნელი გამოსალმება სულითმობრძავის შვილისა, რომელიც სამუდამოთ ეთხოვებოდა თავის საყვარელს მშობელს, რომელთან ალერსს უსპობს შეუბრალებელი და შეუწყალებელი უსამართლო ძალა! ეს იყო გოდება სანატრელთან დაშორებულისა, რომელიცა ჰგრძნობდა, რომ უიმისოდ ვეღარ იხარებს, ვეღარ იცოცხლებს!..

ეს გმინვა, ეს ოხვრა, ეს გოდება მით უფრო მწარედ გეჩვენებოდათ, რომ ეს არ იყო მარტო ერთი კაცის წუხილი თავის უბედურებაზედ, ეს არ იყო ტირილი მარტო ერთის პირისა თავის დაკლებულზედ, - აქ გამოითქმოდა საერთო ვაება, საერთო წუხილი, საერთო ტანჯვა; აქა სცემდა საერთო ძარღვი, და ერთის გმინვაში გამოითქმოდა გრძნობა და მდგომარეობა მთელის ხალხისა.

ეს მამულის მოსიყვარულე, იმისთვის თავგანწირული ჩეჩნები, ესალმებოდნენ თავის სამშობლოს, რომლის შესარჩენად და ასაღორძინებლად მამას შვილი არ შეუწყალებია, ცოლს - ქმარი და იმდენის ბრძოლის და მსხვერპლის შემდეგ ისინი უნდა მოშორებულიყვნენ იმას! - ღმერთო! სადა ხარ?.. - იძახდა იმათი ცისკენ მიპყრობილი თვალები, მაგრამ მაშინვე დედამიწას დაეშვებოდა პასუხმიუღებელი.

ყოველი ბუჩქი, ყოველი ადგილი, ყოველი კუნჭული ამ ადგილებისა იმათ მოაგონებდა თავიანთ მამაცურს სივაჟკაცეს, რომელზედაც სისხლი დაენთხია რომელსამე გულის გამგლელს მახლობელს. ყველა ადგილებთან მიკარება, ყოველი ნაბიჯის გადადგმა იმათ აგონებდა მწუხარე სურათებს, ეს უვლიდა გულში გახურებულს შანთებად და უსიტყვოდ მარტო გმინვას წარმოათქმევინებდა. არის ხოლმე ისეთი წამი, როდესაც სიტყვას ადგილი აღარა აქვს კაცის მწუხარებაში.

ვისაც ეს ხმა არ გაუგონია, იმას არ უგრძვნია, არ გაუგია გოდება ნამდვილად შეწუხებულის გულისა, იმას არ წარმოუდგენია, რა მწვავი ხმის აღმოხდენა შეუძლიან ნამდვილს მგლოვიარე გულს და რამდენად მეტს გაგრძნობინებდათ ეს ხმა ათასგვარად შეხამებულს სიტყვებზედ.

ყველას თვალები სევდიანათ გასცქეროდა თავიანთ ნასოფლარს, გალაშკის ქედებს, სადაც როდესღაც ისე ამაყად იბრძოდნენ ეს წამებულნი და სადაც იმდენი სიტკბოებით სავსე წუთები გამოეცადნათ.

მაგრამ რა მიზეზი იყო იმათი გადასახლებისა, რა დაეშავებინათ ისეთი, რომ ეს სატანჯველი მიეყენებინათ, ასე უკაცურად დაესაჯათ?

იმის მეტი არაფერი, რომ იმ დროს ჩეჩნის მმართველებმა ისურვეს გაუმაძღარი თვალების გაძღომა და მოიწადინეს ჩეჩნელთ მდიდარი მიწების ხელში ჩაგდება; ამისათვის ძველ მემამულეთ მოშორება დაინახეს საჭიროდ და კიდეც მოიშორეს.

II

ამ გადასახლებულთ საერთო გოდებას მოჰშორებოდა ერთი ყმაწვილი ქალი, წარმოუთქმელის სილამაზისა, გასულიყო წყლის პირად და იქ დამჯდარიყო მარტოკა. იმისი ნაზი, მშვენიერებით სავსე, მაგრამ გაცრეცილი სახე დაყრდნობილიყო ხელებზედ და ჟუჟუნა თვალები სევდიანათ მისჩერებოდა ერთს ადგილს. ის წასულიყო ღრმა ფიქრში, რომელიც მით უფრო მძიმე ასატანი იყო, რომ იმის თვალებს ცრემლი არ მიჰკარებოდა და გულის ცეცხლს კი მეტად ჩაეწითლებინა ისინი.

იმას თითქოს საკმაოდ არ დაენახა საერთო გოდება და მწუხარება, რომელიც ამხანაგებთან ყოველთვის მეტის სიმსუბუქით აიტანება, და განგებ გაცალკევებულიყო, რათა მომეტებულად დაჰკვირვებოდა თავის მდგომარეობას და მომეტებულად ეგრძნო თავისი მწუხარება, თავისი უბედურება.

ეს გახლდათ შამილის განთქმულის ნაიბის ქალი ელისო, რომლის მამაც ანზორა ჩერბიჟ, ეხლა მოხუცებული, მოტეხილი, როდესღაც გულადობის მაგალითი იყო.

ანზორა მოხუცებული, დავრდომილი, რომელმაც მთელი ყმაწვილკაცობა გაატარა მამულის დასაცველად ბრძოლაში, რომელმაც შესწირა სამი შვილი სამშობლოს თავისუფლებას, აწ თავის მარტო ერთი ქალით-ღა ესალმებოდა თავის ქვეყანას.

შუბლშეჭმუხვნილი ანზორა დაღვრემილი სახით და მფეთქავის გულით იდგა თავიანთ ურემთან და ხანჯალზედ ხელგავლებული ყურს უგდებდა მკვნესარს სიმღერას.

იმას რამდენჯერმე გადაუარა შუბლზედ ცივმა ოფლმა, რამდენჯერმე გადაიწმინდა ეს ოფლი მთრთოლარე ხელით, მაგრამ მჭუნვარება მაინც ვერ მოიშორა თავიდგან და აღძრული მოგონებანი წარსულის ცხოვრებიდგან მწარედ უდაღავდა გულს.

იმას თვალწინ ეხატებოდა წარსული ყმაწვილკაცობა, მკვირცხლად დაცემა აქა-იქ რუსის ჯარზედ. მოაგონდა იმათი ჯოგების გამორეკა, მოაგონდა დიაც რუსებისგან წამოღებული და ნადავლი, ჩეჩნის ქალების გახარება ამ შემთხვევით; მოაგონდა ის დღეები, როდესაც ქარსავით ხან აქ გაჩნდებოდა, ხან იქ, როდესაც მთელს ჩეჩენში ლექსს ლექსზედ გამოსთქვამდნენ, ქებას ქებაზე შეასხამდნენ იმას.

ბოლოს წარმოუდგა თვალწინ თავისი ცოლი მშვენიერ ყმაწვილ ქალად, რომელიც თვალსა და წარბში შესცქეროდა, რომ იმის სურვილისამებრ მოქცეულიყო; წარმოუდგა თავისი შვილები, რომელთაგანაც შენახვას და დამარხვას მოელოდა, მაგრამ რომელნიც მამულის დაცვის დროს იმის თვალწინ იქმნენ განგმირულნი მტრის შეუბრალებლის ხელით, და მოხუცმა კიდევ ძალზედ გადაისვა ხელი შუბლზედ და მწარის ამოოხვრით შესძახა:

- ლაი ლაჰა, ილ ალაჰ!..

იმან მიიხედ-მოიხედა, თითქოს მწუხარე თვალები გასართობს, ანუ სანუგეშო საგანს ეძებდა, და დაუძახა ერთს პატარა ბიჭს, რომელიც იქვე გარბოდა.

- კორა, ელისო არ გინახავს?

- ჰაი, ჰაი, რომ ვნახე, - უპასუხა ბიჭმა: - ის ა-იქ წყაროსთანა ზის, მე იქ ვიყავ, პირი დავიბანე... მარტოკა არის, ისეთი დაღონებულია, ისეთი რომ... - ბიჭმა აღარ გაათავა და გაიქცა.

- დაღონებული, დაღონებული! - მწუხარებით წარმოსთქვა ჩეჩნელმა: - დაღონებული იქნება, მა რა...

ამ სიტყვებზედ ის უმეტესად დაფიქრდა, ჩაჰკიდა თავი და ცოტაოდენ დუმილის შემდეგ მწარედ წარმოსთქვა:

- იმას უყვარს, უყვარს და მე კი მინდა გადავავიწყო, მე კი მინდა გავაშორო!..

ანზორა გაბრუნდა წყაროსაკენ და გასწია წყნარის სიარულით.

ელისო, რომელიც წყაროსთან იჯდა, ეძლეოდა თავის მწუხარებას, მით უფრო მეტს, რომ ის მამულთან ერთად სტოვებდა თავის საყვარელ ვაჟიასაც.

ელისოს გაგიჟებით უყვარდა მოხევე ვაჟია, რომელსაც დაუახლოვდა იმის მეცხვარეობის დროს.

განთქმული გულადობით ვაჟია, მშვენივრად შეყრილი და კაი შეძლების მქონე, არავისგან დაირიდებოდა საქმროდ, მაგრამ რადგანაც ვაჟია ქრისტიანი იყო, და ელისო კი მაჰმადიანი, ამისათვის ქალმა კარგად იცოდა, რომ ნათესაობა არ დასთანხმდებოდა იმათს შეუღლებაზედ.

ელისოს არამც თუ ვაჟიაზედ გათხოვების ნებას მისცემდნენ, არამედ ლაპარაკსაც კი ვერავისთან ჰბედავდა ამ საგანზედ. ის ვერავის გაუშლიდა თავის გულს, ვერ ჩაახედებდა იმის მოძრაობაში, რადგანაც დარწმუნებული იყო, რომ თანამგრძნობელს ვერ იპოვიდა თავის მოძმეთა შორის!

უწინდელს დროში რომ მომხდარიყო ამგვარი შემთხვევა და მაჰმადიანს „მთიელი“ ქრისტიანი შეჰყვარებოდა, მაშინდელის იქაურის ჩვეულებით, სარწმუნოება დამაბრკოლებელ მიზეზად ვერ შეიქმნებოდა იმათ შეერთებისათვის; მაგრამ ეხლა, როდესაც ქართველები, ე. ი. ქრისტიანები „გიაურებს“, ანუ რუსებს წინ მიუძღოდნენ და გზებს უჩვენებდნენ, როდესაც ისინი გიაურებთან ერთად ებრძოდნენ დამოყვრებულს მეზობლებს, - ეხლა სულ სხვა იყო. „ქრისტიანების“ შემწეობით დაიმორჩილეს „მშიშარა გიაურებმა“ ისინი და ამას შემდეგ რაღა ერთობა შეიძლებოდა ამათ შორის!

ასე ფიქრობდა, ასე ამბობდა ყოველი ჩეჩნელი და, რასაკვირკელია, ამის შემდეგ იმათ და მეზობელ ქართველებს შორის ყოველი კავშირი უნდა მოსპობილიყო და ოდესმე დამეგობრებული ორი ტომი, ეხლა მოსისხლე მტრებად უნდა გადაქცეულიყვნენ.

ნაიბი ანზორა იყო ჭკვიანი და მოაზრებული, როგორც მომეტებული წილი მთის ხალხი, თუმცა ცოტათი უფრო სხვარიგად უყურებდა ქართველების და ჩეჩნელთ წინააღმდეგობას და იძახოდა: ჩვენგან დაშორებული ქართველები ვინც არიან, ისინი სტყუვდებიან სსვადასხვა დაპირებით, მთის ქართველები კი ძალად გამოჰყავთ ჩვენზედ, - მაგრამ ასე იყო თუ ისე, „გიაურების“ გამარჯავებას მაინც ქართველებს მიაწერდა და ნებაუნებლივ გულით უნდოდა დაჰშორებოდა იმათ.

მაგრამ დახე იღბალს!.. თითქოს განგებ, მეტს სატანჯავად, იმის მარტო ერთს ქალს მოხევე ვაჟია შეჰყვარებოდა!

იმან, მართალია, ზედმიწევნით არ იცოდა ეს, მაგრამ ეჭვი კი დიდი ჰქონდა.

მერე რა დროს მოხდა ეს საქმე? როდესაც ის ჰშორდებოდა თავის მამულს, როდესაც უკანასკნელი მშვიდობა უთხრა თავის სახლს და მთრთოლარე ხელით, ფერმიხდილმა და გულდაწყვეტილმა, ცეცხლი წაუკიდა! ამ დროს, ამ მწუხარებისა და ტანჯვის დროს, იმის ქალის, მარტო ერთი ნუგეშის, გული დაესაკუთრა ქართველს, რომელსაც ნებაუნებლივ უნდა დაეშორებინა მშობლისათვის!..

იმან იცოდა, რომ ელისო, როგორც ჩეჩნის ქალი, მალე არ დამშვიდდებოდა, მალე ვერ დაიმორჩილებდა თავის გულს, რადგანაც ჩეჩნელი ძნელად შეიყვარებს, მაგრამ, თუ ერთხელ შეიყვარა, იმან არ იცის ნახევრად სიყვარული - ის ამ გრძნობას ეძლევა სულით და გულით.

ის თუმცა ასე ჰფიქრობდა, დარწმუნებული იყო თავის გარდაწყვეტილებაზე, მაგრამ მაინც დროს ელოდა, რომ იქნება აღძრული გრძნობა როგორმე გულიდგან გადავარდნოდა იმის ქალს, მაგრამ დაღვრემილის სახით უყურებდა ელისოს დღითი-დღე მეტად დაღონებას, და თუმცა ეს ყველა უსიტყვოდ და უჩივლელად ჰხდებოდა, მაგრამ მით უფრო მეტის ძალით და მეტის სიჩქარით უმოკლებდა მას დღეს.

ანზორა დღემდის მაგრობდა და არც ერთხელ არ გაუგებინებია თავის ქალისათვის, რომ ის ამჩნევს ამ მწუხარებას, მაგრამ დღეს, როდესაც უკანასკნელად ჰხედავდა თავის სამშობლოს მთის წვერებს, როდესაც, როგორც ავაზაკები, ტყვეები ჩააბარეს უგულოს და გაუთლელს სალდათებს, გულმა მოითხოვა თანამგრძნობელი. მარტოობას ვეღარ გაუძლო და სწორედ ამ მიზეზით გასწია თავის ქალისაკენ.

ელისო ისე გართული იყო „გულის საყვარელზედ“ ფიქრით, რომ მამის მისვლაც კი ვერ შეამჩნივა.

- ელისო! - მისვლის უმალ, მხარზედ ხელის დადებით, უთხრა მამამ.

ქალი შეჰკრთა და წამოსადგომად წამოიწივა.

- იჯექ, იჯექ! - არ აუშვა ანზორამ და თითონაც გვერდით მოუჯდა.

ისინი კარგა ხანს გაჩუმებულნი იყვნენ: ელისო დაღონებულის თვალით გასცქეროდა ტრიალს მინდორს, რომლის იქიდგანაც სივრცეში იკარგებოდა ტყიანი მთის წვერები, მამა კი იმას დაჰკვირვებოდა, თითქოს უნდოდა იმის გულიდგან ამოეკითხნა ყოველი იმის სულის მოძრაობა.

ბოლოს ამოიღო ნაკუწების ქისა, გაფშვნიტა თამბაქო ხელის გულზედ, გააკეთა ყალიონი და დაუწყო კვესება; აბედი დანოტივებულიყო, თუ ცუდად იდო ტალზედ, არ ეკიდებოდა, და ამისთვის ანზორამ რამდენჯერმე გადმოიღო, გაუძენძა ნაპირები და ისევ ხელახლად შეუდგა კვესებას. ბოლოს, როცა იყო, გაედო აბედს კვესისაგან გადმოცვივნილი ნაბერწკლები და ანზორამ მოუკიდა ყალიონს. ის სწევდა კარგა ხანს, შეუწყვეტლივ და ძალზედ, თითქოს ბოლით უნდოდა გაებრუებინა გულის მოძრაობა, მოეკლა იმისი გრძნობა და გაექარვებინა მწარე ნაღველი, რომელიც გარს შემოჰხვევოდა.

კარგა ხნის სიჩუმის შემდეგ, იმან დაღონებით წამოიძახა:

- მოგიკვდა მამა! რად ნაღვლობ აგრე?

- მე არა ვნაღვლობ, - უპასუხა ქალმა და მიაპყრა სევდიანი თვალები.

- ვხედავ, ვხედავ, - თავის ქნევით და წარმოუთქმელის მწუხარებით უპასუხა მამამ და მერმე დაუმატა: - სწუხარ, იტანჯები და მე ბედშავს კი ვეღარ მიშველია!

- ჩემთვის ნუ სწუხარ, მამაისი! - უპასუხა ქალმა და დაუწყო ნაზად ალერსი.

- ხომ სწუხარ, ხომ იტანჯები?

- რად მოგატყუო, მართალი ხარ. - მაშ, რატომ არ მეუბნები, რად მიმალავ?

- შენ კი ცოტას სწუხარ?.. ნეტავი შემეძლოს შენი მწუხარებაც მე მომეხვია თავზედ, - უთხრა ელისომ და მოეხვია ანზორას.

- მე! - მწარის ჩაცინებით წამოიძახა ანზორამ. - მე... ჩემი დღენი განვვლე, სამარეში ფეხი ჩავდგი, ბევრი გადამხედია თავზედ, მაგრამ შენ კი ეხლა შესდიხარ ცხოვრებაში... ვინ იცის, რა იღბალი მოგელის... ე, ჰე, ჰე!.. ღმერთი დიდია, - გაათავა ოხვრით მოხუცმა.

- შენ იყავ მშვიდობით, მოსვენებით და მე სხვა არა მინდა-რა.

მოხუცმა შეჰხედა თვალებში, მაგრამ არ უპასუხა და მცირე სიჩუმის შემდეგ დაიწყო:

- რატომ არ მიხვალ შენ ტოლ-სწორებთან, რადა მარტოვდები?

- რა მინდა, რა გავაკეთო?

- რა გააკეთო!.. განა ისინი კი არ იტანჯებიან?.. განა იმათ გულში კი არ ბრუნავს ჯოჯოხეთის ცეცხლი?.. ბრუნავს, მაგრამ მეზობლებთან ჭირიც ლხინია!.. აგერ ისინი ჭიანურს უკრავენ, ლხინობენ... ხანდისხან სტირიან კიდეც, შენც იტირე, ტირილი გულს გიპოვის.

- ბედნიერები! იმათ ტირილი მაინც შეუძლიანთ! - დაღონებით წამოიძახა ელისომ.

ანზორამ თანაგრძნობით შეჰხედა ქალს და წარბებშეჭმუხვნით წამოიძახა:

- დიაცთა უნდა იტირონ - მამაცთა შური იძიონ! - და ამ სიტყვებთან გაივლო ხანჯალს ხელი.

ანზორას ჩაცვივნული, სიცოცხლეგამქრალი თვალები თითქოს ერთბაშად აენთო და რამოდენიმე ხანს ისე ელვარებდა, რომ კაცს უნებურად თავს მოახრევინებდა. ბოლოს თანდათან დამშვიდდა, შეჰხედა თავის ქალს და ტუჩები აუთრთოლდა.

- ელისო! - წარმოსთქვა იმან ბოლოს და ხმაში კანკალი დაეტყო: - რა გაწუხებს აგრე, რა გლევს?

- არ ვიცი.

- შენ კიდევ სხვა ნაღველი გაქვს და მიმალავ.

- მე არაფერს გიმალავ.

- შენი აგრე ყოფნა გულს მიწამლავს, უდროოდ სიცოცხლეს მართმევს.

- მე ხომ არ ვჩივი, სხვა რა-ღა გინდა?

- ღმერთო! - წამოიძახა მოხუცმა, - შენი მოსვენება!

- მე მოსვენებული ვარ.

- არა ხარ, არა! და ეგ არის ჩემი უბედურება!

- მაშ როგორ მოვიქცე, რა ვქნა?

- მითხარ ყოველისფერი, გაუშალე შენს მშობელს შენი გული. ხომ იცი, რომ იმას მზე და მთვარე შენზედ ამოსდის; ჩემი გული უდროოდ დადნა, დაიწვა... თუ შენც აღარ გებრალები?!

- მამავ, მამავ!.. რას მეუბნები?.. მითხარ, რითი დაგიმტკიცო სიყვარული, მითხარ თუ ჩემი სიცოცხლე გამოგადგება რადმე და ნახავ, რამოდენად უყვარხარ შენს ქალს... ოღონდ კი მითხარ და...

ამ სიტყვებით ის მოეხვია მოხუცს და დაუწყო ლოშნა.

დიდის ხნის შეგუბებულს ცრემლებს ანზორას სიტყვები-ღა აკლდა, რომ გზა მისცემოდა და ელისოს თვალებს გადმოსდენოდა მდუღარე ნაკადული.

- ვიცი, ვიცი, რომ გიყვარვარ და ეგა მკლავს უმეტესად! გიყვარვარ და არ მეუბნები, რა გტანჯავს; გიყვარვარ და ვერაფრით მიშველია შენთვის!.. იქნება ჩემის მიზეზით ეძლეოდე მაგ სატანჯველს?

- შენთვის ტანჯვაც სიხარულია!

- მაშ რაზედ-ღა ჰკვდები, რაზედ-ღა სდნები?

- არ ვიცი, არა. - და უფრო მეტად მოეხვია ქალი.

- იქნება გიყვარს ვინმე? - სიფრთხილით გაუტარა სიტყვა, ცოტა სიჩუმის შემდეგ.

- მე ეგ არ მითქვამს, - უპასუხა ქალმა.

მაგრამ ამ სიტყვებზედ ელისოს მთრთოლარე ხელები უფრო ათრთოლდნენ და გულმა ისე ძალზედ ცემა დაუწყო, რომ ანზორას აშკარად ესმოდა იმისი მოძრაობა. ის მიეკრა მამას, რომელიც თითქოს საფრად ამოერჩივა და, თუმცა თავის გრძნობის გამოთქმა ვერ გაებედა, მაგრამ უნდოდა კი, რომ ანზორა თითონ მიმხვდარიყო.

- შენ ეგ არ გითქვამს. მაგრამ ეგ აგრეა! - თავის ქნევით წარმოსთქვა ანზორამ: - რა ვუყოთ!.. ეგ არის წესი... დრომ დაჰკრა, ბარტყი უნდა გავაფრინო!.. გაუხსენ შენი გული შენს მამას, შეატყობინე იმას, ვინ ართმევს შენს თავს, და გეფიცები ჩემ წინაპართ საფლავს, ჩემი გული წინ აღარ გადაეღობება შენს სურვილს. ვინ არის, ვინ გიყვარს?

ამ სიტყვებზე მამა მთლად სმენად გარდაიქცა და გულის ძგერით ნატრულობდა - მოხევის სახელი არ გაეგონა.

- მამავ, მამავ! რად გინდა ყველაფერი მათქმევინო? რად გინდა ჩააღწიო ჩემის გულის საძირკველამდის? გეფიცები რომ, ვინც უნდა მიყვარდეს, ჩემს გრძნობას გულში მოვიკლავ, გულში დავიმარხავ და შენ კი თავს არ დაგანებებ!

გახარებული მამა მოეხვია თავის ქალს, იგრძნო, რომ თავის ნაშობს უყვარდა, სიკვდილის ჟამს თვალებს დაუხუჭავდა, სხვა რაღა უნდოდა? მაგრამ პირველის სიამოვნების შემდეგ იმან მოიშორა ქალი და უთხრა:

- დაიცა, ნუ სჩქარობ, უბრალოდ ნუ ჰფიცულობ!.. როგორც ბალახს უნდა დილის ნამი, ისე ქალს გათხოვება... ყველას თავისი დრო აქვს... მითხარ, ვინ გიყვარს?

- რად გინდა, ვინც უნდა იყოს!

- ვაჟია? - გულის კანკალით მოელოდა პასუხს მამა, რომელსაც კიდევ რაღაცა იმედი ჰქონდა, რომ ელისო რომელსამე ჩეჩენს დაასახელებდა.

ქალი პასუხის მაგივრად გადაეხვია თავის მშობელს, რომელსაც სიტყვა გააწყვეტინა პირში ამ შემთხვევამ.

- კიდეც მაგისთვის არ მეუბნებოდი? - ძლივს წარმოსთქვა იმან.

- რა გინდა, მამავ? რას დასდევ, ვინც უნდა იყოს?.. მე შემოგფიცე და არ მოგშორდები.

- ყოველი დღე კი ოხვრით და მწუხარებით გაატარო?

- ვეცდები - დავივიწყო...

- ვერ დაივიწყებ, ვერა! - პირზედ ხელების დაფარებით უთხრა მამამ.

- ვაჟია ქრისტიანია და მე ჩეჩნელი - უნდა დავივიწყო.

- უნდა, თუ კი შესძლებ.

- გითხარ, რომ შევსძლებ-მეთქი.

- ელისო! ყური დამიგდე... მე მყვანდა ჩემი ჯოგი და მთელს ჩეჩნის მინდორზედ დამიდიოდა უშიშრად; მოვიდნენ გიაურები და წამართვეს... მე მყვანდა ჩემი ცხორი და ჩემს სახლს წინ სტუმარს არ გაუვლია, რომ არ მომეპატიჟა, საკლავი არ დამეკლა, - გიაურები დამეცნენ და წამართვეს... მე მქონდა სახლი და ის თავშესაფარი იყო ყველა შეწუხებულისა, ყველა გაჭირვებულისა, - მოვიდნენ გიაურები და დამიწვეს... ყველა ეს ქართველებისაგან მოხდა, ისინი მოუძღვებოდნენ ბელადად გიაურებს, ისინი უჩვენებდნენ გზას, ისინი გვეომებოდნენ... შემრჩა სამი ვაჟი, შენ და ჩემი იარაღი. მე გავიქეცი მთებში, იქიდგან მინდოდა გადამეხადა ამ უსამართლობისთვის, მაგრამ, რა ღმერთი კაცზედ ერთხელ ხელს აიღებს, ტყუილი-ღაა იმისი ცდა!.. აქაც გიაურები ქრისტიანების შემწეობით მოვიდნენ და სამივე შვილი რიგ-რიგად თვალწინ დამიხოცეს... მაღალო ღმერთო! რა დღე იყო ის დღე... მე როგორ-ღა გადავრჩი ამის მნახველი!.. ერთი ეს-ღა მქონდა სანუგეშო, რომ ვაჟკაცნი ვაჟკაცად დაიხოცნენ: სამთავ მკერდი ჰქონდათ გახვრეტილი, ჩემს შვილებს ზურგი არ ეჩვენებინათ მტრისთვის...

აქ მოხუცს შეჩერება დასჭირდა. ძალზედ ამოიხვნეშა ანზორამ გადისვა შუბლზედ ხელი და კარგა ხანი მოუნდა, სანამ ლაპარაკის გაგრძელებას მოახერხებდა.

- შვიდჯერ იერიშით მოსულნი გიაურები, შვიდჯერვე გავაბრუნეთ უკან და აქაც თუ ქრისტიანები (ქართველები) არ ყოფილიყვნენ, გიაურები ვერ აიღებდნენ ჩვენს სოფელს!.. ერთი მე, მე-ღა გადავრჩი ჩვენის სახლიდგან და ისიც იმისთვის, რომ ყოველგვარი ჯოჯოხეთის ცეცხლი დაბრუნებულიყო ჩემს გულში!.. დავბერდი, მოვუძლურდი და, როდესაც მოსვენება მეჭირვება, მომვლელს ვეღარ ვპოულობ, ვშორდები ჩემის მამა-პაპის საფლავს, ვშორდები ჩემის შვილების ძვლებს, რომელთაც ჩემი ძვლები ვეღარ შეეხება!.. ძნელია, ძნელი ჩემი ცხოვრება! მოძმეთა ცრემლიც კი აღარ ეღირსება უპატრონო ცხედარს... ეხლა მარტო შენ-ღა უნდა იყო ჩემს ნუგეშად, მარტო შენგან-ღა მოველი თვალების დახუჭვას, მაგრამ... თუ ვაჟია მართალის გულით გიყვარს, თუ ვერ დასთმობ იმას, მითხარ და... მაგ უკანასკნელს ნუგეშსაც... დავთმობ...

- არა, მამა, მე არ მოგშორდები, ასჯერ მომეტებულადაც რომ მიყვარდეს, მე არ მოგშორდები!.. დრო გაივლის... დამავიწყდება... განა დამავიწყდება, მამავ?..

მამამ მიიკრა გულში ქალი და მთრთოლარეს ტუჩებით დაუწყო ლოშნა, მერმე მიაპყრო ზეცას თვალები, დაწყნარდა, მაგრამ გულმხურვალედ წარმოსთქვა:

- გმადლობ შენ, ღმერთო, რომ ამ უკანასკნელს ნუგეშს მაინც არ მართმევ!

ანზორამ ვერ მოასწრო ამ სიტყვების გათავება, როდესაც ერთი მოწიფული ბიჭი, კოხტად თოფგადაგდებული მხარზედ და გვერდზედ თუშურ ქუდმოგდებული, - თავს წამოადგა.

- მარშიოღულ! - შემოსძახა იმან მოსვლის უმალ.

ელისო ფეხზედ წამოვარდა ამ ხმაზედ, მთლად გაწითლდა და თავდახრილს ხმა ვეღარ ამოეღო.

- გაგიმარჯოს, - უპასუსა ანზორამ ფეხზე წამოდგომით. - სტუმარი ღვთისაა, წავიდეთ ბინაზე, რაც ღმერთმა მოგვცა, იმით ვახსენოთ იმის სახელი.

- ჩეჩნელნი პურადნი არიან, იმათი გულუხვობა შორს არის განთქმული, მაგრამ პური არ მშიან...

- მგზავრი ყოველთვის მზად უნდა იყოს პურის საჭმელად, ვინ იცის, მეორე წუთს ექნება-ღა პურის საჭმელი დრო!

- ჰაი, ჰაი, რომ აგრეა, მაგრამ გზას მივეშურები... აქ იმად მოვბრუნდი, განთქმული ანზორა ჩერბიჟის სოფლელები თუ იქნებოდნენ, იმის ამბავს ვკითხავდი.

- ანზორა ჩერბიჟ?.. ანზორა ჩერბიჟ მე ვარ, მაგრამ შენ ვინა ხარ, ვერა გცნობ, ბნელა.

- ანზორ! - დაიძახა უცნობმა და წინ მოიწია.

- ვაჟია! - წამოიძახა გაკვირვებულმა მოხუცმა.

- ღმერთო! ელისოც აქ არის? - მცირე სიჩუმის შემდეგ წარმოსთქვა ვაჟიამ: - რა ამბავია? გამგზავრებულხართ? ხატობას თუ მიხვალთ? - დააცქერდა ელისოს.

- ქალაუ! ჩემის მხრის ქალები ხატში ლხინით და თამაშით მიდიან, შენ რაისთვის-ღა მოგიწყენია?

- ჩემის მხრის ქალებმაც ლხინის დროს ლხინი ვიცით და გლოვის დროს - გლოვა, - უპასუხა გულჩათუთქულმა ელისომ.

ამ სიტყვებზედ შეკრთა ვაჟია, რომელიც საზამთროდ ბინის დასაჭერად მიდიოდა ანზორას სოფელში და რომელმაც ამათი გადასახლების ამბავი არ იცოდა; ის ემზადებოდა ამავე ზამთარს ელისო ეთხოვა. ვაჟიამ წყნარად მოავლო თვალი იქაურობას და გადასწყვიტა, რომ იმათი სამზადისი ხატობაში წასვლას არ მიემზგავსებოდა.

- ანზორ, რა ამბავია? - იკითხა იმან შეშინებულის ხმით.

- სტამბოლს მივდივართ, - ყრუდ, მაგრამ გარკვევით წარმოსთქვა იმან.

ეს სიტყვები ისე მოულოდნელი და წარმოუდგენელი იყო ვაჟიასათვის, რომ სიტყვაგამშრალს კარგა ხანი მოუნდა, სანამ ხმის ამოღებას მოახერხებდა.

- სად მიხვალთ? როგორ სთქვი? - ბოლოს წაულუღლუღა იმან.

- სტამბოლს, - მოკლედ მოუჭრა მოხუცმა.

- სტამბოლს? - გაიმეორა ვაჟიამ დაფანტვით და ჯერ კიდევ აზრები ვერ მოეკრიფა: - სტამბოლს?.. ეგ საით იქმნების? მეხუმრები, ანზორ, განა?.. ოო, ელისო! შენ მაინც მითხარ მართალი.

- ანზორ მართალს ამბობს, სტამბოლს მივდივართ.

- ელისო, რას ამბობ?.. იფიქრე კარგად... მერე მე რაღა პასუხს მაძლევთ?

- შენ?.. - ჰკითხა მოხუცმა და სიტყვა ვეღარ გაათავა.

- ჰო, მე, მე!.. მაგრამ რაიღა დამალვისაა!.. ელისო მიყვარს, ელისოსთვის დნების ვაჟიას გული! შენ კი ამბობ სტამბოლს მივდივართო!

- ჩემი ქალი გიყვარს, მაგრამ...

- მიყვარს, ღვთის მადლმა, და ისე მიყვარს, როგორც თევზს წყალი, როგორც ფრინველს ჰაერი!.. ოო! ანზორ! მე უმაგისოდ ვერ გავძლებ... რაისთვის მირღვევ ბედნიერებას, რად მართმევ სიცოცხლეს?!

მოხუცი მთლად კანკალებდა და პასუხი ვერ მიეცა.

იმას თვალწინ ედგა ოცის წლის ყმაწვილი კაცი და თექვსმეტის წლის ელისო, ისინი ითხოვდნენ ბედნიერებას, იმათ უფლება ჰქონდათ ამ ბედნიერებაზედ. რა საბუთი, რა უფლება ჰქონდა მოხუცს იმათ საწინააღმდეგოდ?..

- ელისო, გესმის? უპასუხე შენ თავად, უპასუხე!

- ელისო! მითხარ, მითხარ, თორემ ნაღველი მისივდების, გული მელევის!..

თუმცა მამაც და ვაჟიაც ორნივ იწვევდნენ ელისოს სალაპარაკოდ, მაგრამ ის ისე გაქვავებულს სურათსავით იდგა, თითქოს მოლაპარაკეთა სიტყვები იმას არ შეეხებოდა.

ორნი მკითხველი გულისძგერით მოელოდნენ ელისოს პასუხს, თუმცა ორივეს სხვადასხვა პასუხის გაგონება უნდოდათ.

ელისო ჩუმად იდგა და ხმაამოუღებელს ეტყობოდა, რომ გულში ორს მოპირდაპირე გრძნობას წარმოუთქმელი ბრძოლა ჰქონდა. ერთკენ იდგა მამა და შვილის მოვალეობა იმის წინაშე, მეორეთკენ - სატრფო და იმისი დათმობა. ამ ერთის წუთის წინ ელისოსთვის გარდაწყვეტილი იყო, რომ გრძნობაზედ მოვალეობას უნდა გაემარჯვა, მაგრამ, რა თვალი შეჰკრა ვაჟიას, რა უხილავმა ძალამ გაირბინა იმის სხეულში, რა ვაჟიას ხმა გაიგონა, - ის მაშინვე გადაიქცა იმად, რადაც უნდა ყოფილიყო - დედაკაცად, და თუ ჯერ სიყვარულის გრძნობას სრულიად არ დაემორჩილა იმისი გული, გამარჯვება მოვალეობისთვისაც არ დაეთმო მას.

- ელისო! გაიმეორე ისა, რასაც წეღან მეუბნებოდი... თუ ვეღარ გაგიბედნია, რა ეს კაცი დაინახე?

- მამავ! - ძლივს გამოსთქვა ელისომ და გაჩუმდა ისევ.

- რაღასა გკითხამ! - გულდაწყვეტით წამოიძახა მოხუცმა: - დღე საით დაიმალება?! მომატყუე განა? - წყენით დაუმატა ანზორამ და მუხლები ჩაეკეცა. ისე დარჩა რამოდენიმე ხანი და სხვებიც გაჩუმებულნი იდგნენ. მშობლის უბედურებას დაემონებინა, თავი მოეხრევინა ყმაწვილურის გატაცებისათვის.

მოხუცის გული ილეოდა, ილეოდა ვაჟიას და ელისოს გულიც იმის ცქერით. ბოლოს მოხუცმა აიღო თავი და უნუგეშოდ მოათვალიერა იქ მყოფნი; მთრთოლარე თითები თითქოს ხელმოსაკიდს საშველს საგანს ეძებდნენ. ბოლოს დაიფარა თვალებზედ ხელი და წარმოუთქმელის მწუხარებით სთქვა:

- მაშ ყველაფერი გათავდა ჩემთვის, ყველაფერი... სრულიად მარტოდ, მარტოდ უნდა ვიარო?.. არც შემბრალებელი, არც დამტირებელი! არც სამშობლოს მიწა-წყალი!.. ყველაფერი წამართვეს, ყველაფერი...

- შენ, შენ, ვაჟიაუ, გეხვეწები! შენა გთხოვ, გემუდარები!.. გესმის, ანზორა ჩერბიჟი გეხვეწება, ანზორა ჩერბიჟი, რომელიც თავის დღეში კაცს არ შეჰხვეწნია... შენ ვაჟკაცი ხარ, გაიგებ ჩემი ხვეწნის ძალას... გაიგებ მოხუცის გულს... ნუ წამართმევ ამ სიბერის დროს მაგ მარტოდ ერთს ნუგეშს!.. შენ რა გიჭირს, ბედნიერო! შენ სახლი გაქვს, კარი, მამული, შენი მიწა-წყალი!.. შენი ძმები გყავს, ნათესაობა, შენ ყმაწვილი ხარ და კიდევ ბევრი ბედნიერება მოგელის - კიდევ ბევრს იპოვი თვალჟუჟუნა ქალებს, რომელნიც შენ გაგახარებენ, და მე?.. აბა შემომხედე... მე მოვხუცდი, ცალი ფეხი სამარემდი მიმიღწევია, ყველაფრით ცარიელი დავრჩენილვარ და ეს ქალიც რომ წამართო, რაღა მრჩება?..

ამ სიტყვებზედ მოხუცს სული შესტაცა მღელვარებამ, იმან დაიწყო ნაწყვეტ-ნაწყვეტად ქშენა, რადგანაც სული ვეღარ ამოექცივა და უსიტყვოდ, ხელების მოძრაობით-ღა ანიშნებდა თავის სატანჯველს. აშკარად გამოხატოდა პირისახეზედ იმ აღგზნებულის საკირის ძალა, რომელიც ანზორას გულში ენთებოდა.

ვაჟია გულკეთილი იყო და ამის მაგალითი არა ერთხელ ენახათ. მაგრამ ელისოს დათმობა იმისთვის შეუძლებელი იყო, რადგანაც თავისი არსებობაც ვერ წარმოედგინა უიმქალოდ.

ელისოს შეენანა თავისი მამა, ამ სურათმა მეტად მოულბო გული, ვაჟიას აღარ დააცალა პასუხი და აშკარად მღელვარებით და ხმის კანკალით, რომელიც წამდაუწუმ უწყდებოდა, წარმოსთქვა:

- ვაჟიაუ! იყოს თავდები ზევით ღმერთი და ქვეშ დედამიწა, რომ ელისოს შენს გარეთ არავინ ჰყვარებია, არ უყვარს და არ ეყვარება!.. თავის დღეში შენს გარეშე სხვა კაცს იმის ქმრის სახელი არ ერქმევა.

ამ სიტყვებზედ მამამ მწარედ დაიკვნესა. ვაჟიამ სიხარულით წინ წამოიწია.

- მაგრამ... მაგრამ ელისო თავის მამას თავს არ დაანებებს!

ამ სიტყვების შემდეგ მოძრაობა შეიცვალა:

მოხუცი მთრთოლარე ხელებით ეპოტინებოდა ქალს, რომ იმისი სახე მიეზიდა თავის გახურებულს და გამშრალს ტუჩებთან, მაშინ როდესაც ვაჟია ზარდაცემულსავით იდგა და გაბრუებულს არ ესმოდა, რა ხდებოდა იმის ირგვლივ.

იმას თვალები თითქოს ენთებოდა და ზედ წითელი რაღაც გადაჰბლანდოდა, რომელიც წამდაუწუმ გაწითლებულს ცეცხლსავით ჰფეთქავდა; თავზედ თითქოს რკინის თალები შემოეჭირათ და მათ სისხლის და აზრის მოძრაობა შეეყენებინათ.

მე ასე მგონია, რომ ვაჟია სწორედ იმ მდგომარეობაში იყო, რომელიც სიგიჟის წინაშე წუთებს მოასწავებს.

ბოლოს იმან ძალზედ ამოიქშინა, თითქოს ამითი უნდოდა განთავისუფლებულიყო მძიმე ტვირთისაგან; გაიქნია რამდენჯერმე თავი, მოიკრა გულზედ ხელი და „ოხ-მე“-ს წამოძახებით საკინძე წელამდის ჩაიტანა.

ანზორა წამოდგა და ქალზედ დაყრდომილი ცახცახით გაბრუნდა. მერმე შედგა, მოუბრუნდა ვაჟიას და უთხრა:

- მშვიდობით, ვაჟიაუ!.. ღმერთმა კეთილი მოგცეს, იღბალს შეგახვედროს, - და ამ სიტყვებით გაბრუნდა, რადგანაც მეტი ვეღარა მოახერხა-რა.

- მოიცა, ანზორ! - წამოიძახა მოხევემ ერთბაშად და ხელებგაწვდილმა რამდენიმე ნაბიჯი წარსდგა წინ.

ანზორა შედგა.

- შენ ამბობ, რომ ელისო გიყვარს, მაგისთვის კეთილი გინდა... მერმე მე კი არ მიყვარს, მე არ მინდა კეთილი?.. ღთის მადლმა, მე შენზედ მეტად მიყვარს! მე შენზედ მეტად გავიტანჯები უმაგისოდ!.. თუ ეგ არ მეყოლების, რაღამ უნდა მაცოცხლოს?

- ელისო! წაჰყევ, თუ გინდა! - უთხრა მამამ.

- მამავ! მე გითხარ თავს არ დაგანებებ-მეთქი, რაღად მაწვალებ?..

- ვაჟიავ! ხომ გაიგონე, რომ ჩემი ქალი ჩემთან რჩება?

- და ის კი ვეღარ გაიგონე, რომ მე უყვარვარ? - მიატანა ვაჟიამ: - მე უყვარვარ და შენთან კი რჩება! ვერ გაიგონე, რომ ჩემის მეტი ქმარი არ უნდა?.. რაისთვის უმწარებ სიცოცხლეს?.. იმად, რომ მარტო შენ ისიამოვნო?.. აჰუ!.. შენ ჩემზედ ცოტა გყვარებია! მე ჩემის სიხარულისთვის მაგას ვერ გავტანჯავდი. ვერა, ღთის მადლმა!