საქართველოს დამფუძნებელი კრება

(სტენოგრაფიული ანგარიში)

1919 წელი, ორშაბათი, ივლისის 28. ტფილისი. სასახლე.

თავმჯდომარეობს დამფუძნებელ კრების თავმჯდომარის უფროსი ამხანაგი

ალექსანდრე ლომთათიძე.

მდივნობს დამფუძნებელ კრების მდივნის ამხანაგი

ქრისტინე შარაშიძის ასული.

პრეზიდიუმში არიან:

სიმონ მდივანი,

ექვთიმე თაყაიშვილი,

კონსტანტინე ჯაფარიძე.

სხდომა იწყება დღის 11 საათზე.

თავმჯდომარე. სხდომა გახსნილი გახლავთ. გთხოვთ წაიკითხოთ დღიური წესრიგი.

მდივანი. (კითხულობს).

დღიური წესრიგი:

1. საბოლოო ტექსტი - ქუთაისისა და ტფილისის საადგილ-მამულო (ყოფილი სათავადაზნაურო) ბანკების წესდების შეცვლის დეკრეტისა.

2. საბოლოო ტექსტი - ტფილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტისათვის ახალი შტატების დამტკიცების დეკრეტისა.

3. საბოლოო ტექსტი - დასახლების საქმის მოსაწყობად 5.000.000 მან. გადადების დეკრეტისა.

4. საბოლოო ტექსტი - 150.000 მან. გადადებისა ინგლისის მისიის სასარგებლოდ ნატანებ-ბათომის რკინის გზის უბნის საექსპლოატაციოთ გადმოცემისათვის.

5. საბოლოო ტექსტი - საქართველოს წითელი ჯვრის საზოგადოების სასარგებლოდ რესპუბლიკის რკინის გზის სამგზავრო ბილეთების დაბაჟვის დეკრეტისა.

6. საბოლოო ტექსტი - შინაგან საქმეთა მინისტრის განკარგულებაში 100.000 მან. კრედიტის გადადების დეკრეტისა სოხუმის ოლქში გადამდებ სნეულებასთან საბრძოლველად.

7. საბოლოო ტექსტი - 857.996 მან. გადადების დეკრეტისა 1919 წ. სოხუმ-ახალსენაკის და გუდაუთ-პილენკოვის გზატკეცილთა ხიდების ასაგებად და შესაკეთებლად.

8. საბოლოო ტექსტი - შავი ქვის საფუთო გადასახადის გადიდების დეკრეტისა.

9. საბოლოო ტექსტი - ჭიათურის შავი ქვის მრეწველთა საბჭოსათვის ნახევარი მილიონი მან. სესხად მიცემის დეკრეტისა.

10. დეკრეტი - ადგილობრივ თვითმმართველობათა სასარგებლოდ დაწესებულ საფუთო გადასახადის შესახებ მომქმედ კანონმდებლობათა შეცვლისა და შევსებისა.

11. დეკრეტი - ტფილისის საოსტატო ინსტიტუტის გაუქმებისა და სახელმწიფო უნივერსიტეტთან პედაგოგიური ინსტიტუტის დაარსებისა.

12. დეკრეტი - სახელმწიფო ხაზინიდან 290.089 მან. და 25 კ. გაღებისა რკინის გზაზე პარტახტიან ტიფთან ბრძოლის დროს გაწეულ ხარჯების დასაფარავად.

13. დეკრეტი - გაზეთ «საქართველოს რესპუბლიკის“ საჭიროებისათვის 37.650 მან. გადადებისა.

14. დეკრეტი - ტფილისის სატეხნიკო სასწავლებლის საშუალო საპოლიტეხნიკო სასწავლებლად გადაკეთებისა.

15. დეკრეტი - დამფუძნებელი კრების კანცელარიასთან სტამბის დაარსებისა.

16. დეკრეტი - 1917 წ. აგვისტოს 5-ს დადგენილების მოქმედების განგრძობისა ბინებზე და სხვა სადგომებზე უმაღლესი ფასების განსაზღვრის შესახებ.

17. ეროვნულ-დემოკრატიულ ფრაქციის შეკითხვა მთავრობისადმი-სოხუმის ოლქის მდგომარეობისა და ამბების შესახებ.

18. ეროვნულ-დემოკრატიულ ფრაქციის წინადადება ლეჩხუმის მაზრაში დამფუძნებელი კრების კომისიის გაგზავნის შესახებ.

19. სოციალ-დემოკრატიულ ფრაქციის მთავრობისადმი შეკითხვა - ჭიათურის მომრიგებელ მოსამართლის მიერ ჭიათურის მუშათა დეპუტატების საბჭოს წევრის ხარატიშვილის სასჯელის გადაწყვეტის შესახებ.

თავმჯდომარე. სურს თუ არა ვისმეს სიტყვა დღიური წესრიგის შესახებ?

სიტყვა ეკუთვნის ბარათაშვილს.

იესე ბარათაშვილი. ჩვენ მივიღეთ გუშინ დღიური წესრიგი და იმაში არ იყო მოხსენებული მე-19 და 17 საკითხები სოხუმის შესახებ და სოციალ-დემოკრატიულ ფრაქციის შეკითხვის შესახებ. რასაკვირველია, რეგლამენტის ძალით, ბატონ თავმჯდომარეს შეუძლიან მოაქციოს ეს საკითხები დღიურ წესრიგში, მაგრამ რადგანაც გუშინ არ ვიცოდით, რომ სწორედ ეს საკითხები იქნება დღეს, ჩვენ ვცნობთ, რომ ეს საკითხები ძალიან რთულია და მომზადება უნდა, ამისთვის ჩვენ ვთხოულობთ ხვალისათვის იქმნეს გადადებული ეს ორი საკითხი.

თავმჯდომარე. უნდა მოგახსენოთ, რომ პრეზიდიუმს, დაწყების წინ, უფლება აქვს შეიტანოს ესა თუ ის საკითხი დღიურ წესრიგში ისე, რომ ფორმალურად არაფერი არ არის დარღვეული. წინადადების შესახებ სურს თუ არა ვისმეს სიტყვა?

გიორგი ფაღავა. სოციალ-დემოკრატიულ ფრაქციას არაფერი აქვს წინააღმდეგ, რომ გადიდვას მე-19 და 17 მუხლები დღიურ წესრიგისა.

თავმჯდომარე. მაშასადამე, შეკითხვა მოხსნილია. მეორე საკითხიც მოხსნილი გახლავთ. დანარჩენი მაშასადამე მტკიცდება. პირველი საკითხი - საბოლოო ტექსტი ქუთაისის და თბილისის საადგილ მამულო ბანკების წესდების შეცვლის დეკრეტისა. სიტყვა ეკუთვნის მომხსენებელს სოლოღაშვილის ასულს.

სოლოღაშვილი. (კითხულობს დეკრეტს მუხლობრივ, დეკრეტი მიღებულია).

თავმჯდომარე. მიღებულია. შემდეგი საკითხის შესახებ სიტყვა ეკუთვნის ჭავჭანიძეს.

ივანე ჭავჭანიძე. (ს.-დ.) მოქალაქენო! ამ ომის და რევოლიუციის დროს ფინანსიური მდგომარეობა ყველა ქალაქებისა, ისე როგორც მთელ სახელმწიფოებისა, ძალიან აირ-დაირია. ქალაქების და ერობების საბიუჯეტო უფლება ჯერ კანონმდებლობის გზით არ არის გატარებული დღეს; ქალაქებს არ შეუძლიათ გადაჭრით სთქვან, - რომელი წყარო არის მათთვის მუდმივი საიმედო წყარო, რა შემოსავლიდან შეუძლიანთ მათ დააკმაყოფილონ თავიანთი მოთხოვნილებანი. ასეთ პირობებში, რა თქმა უნდა, ქალაქებს და საერთოდ თვითმმართველობების ორგანოებს უხდებათ ძებნა ახალ წყაროებისა. ქალაქებს: თბილის, ფოთს, ბათომს ძველ რეჟიმის დროსაც ჰქონდათ მიღებული უფლება ზოგიერთ საქონელზე, როგორც შემოსულზე ისე გასულზე, დაედოთ საფუთო გადასახადი. რა თქმა უნდა ეს საფუთო გადასახადი, როგორც ერთგვარი არა პირდაპირი გადასახადი, არ არის დემოკრატიული, მაგრამ ზოგიერთ შემთხვევებში ვერც ასეთ გზას უხვევს გვერდს ქალაქის თვითმმართველობა და იძულებული ხდება არა დემოკრატიულ გადასახადიც შემოიღოს, როგორც დროებითი ზომა: მოგეხსენებათ, რომ საფუთო გადასახადი, რა თქმა უნდა, აძვირებს ცხოვრებას, მაგრამ თუ მივიღეთ მხედველობაში, რომ გადასახადი ხალხის ინტერესებს ემსახურება, ხალხის საჭიროებაზე იხარჯება, მაშინ სწორედ ეს უარყოფითი მხარე, რომელიც აქვს ამ საფუთო გადასახადს, შეიძლება ცოტად თუ ბევრად შემსუბუქებულ იქმნეს. ეხლანდელ მეტად მძიმე განსაკუთრებულ ფინანსიურ მდგომარეობაში საფუთო გადასახადი უნდა გახდეს თვითმმართველობისთვის შემოსავლის წყაროთ; საფუთო გადასახადი უნდა დაწესდეს ყველა საქონელზე, როგორც შემოტანილზე, ისე გატანილზე, გარდა მცირედი გამონაკლისისა. წარმოდგენილ დეკრეტის ერთ მუხლში აღნიშნულია თუ როგორ ხასიათის ბარგი და ტვირთი იქნება თავისუფალი საფუთო გადასახადიდან, მაგალითად ტვირთი, რომელიც გაივლის სადგურზე ტრანზიტით, გადასახადი არ დაედება. არ იქნება დაბეგვრილი ფოსტით გადაგზავნილი ბარგი, ბარგი, რომელიც დანიშნულია სახელმწიფო დაწესებულებებისთვის, ქალაქებისთვის, დაზარალებულ ადგილებისთვის და სხვა. ადგილობრივ თვითმმართველობის კომისია შუამდგომლობს, რომ ეგ დეკრეტი მიღებულ იქნეს, რომ ამ გზით მიეცეს ქალაქებს და ერობებს საშუალება თავისი ფინანსთა მდგომარეობა გააუმჯობესონ.

თავმჯდომარე. ზოგადი მსჯელობისათვის სიტყვა ეკუთვნის ბატონ შენგელაიას.

ლეო შენგელაია. (ს.-რ.) მოქალაქენო! როგორც მოგეხსენებათ ქალაქის თვითმმართველობათა და ერობათა საბიუჯეტო უფლებები ჩვენში ჯერ-ჯერობით სრულებით გამორკვეული არ არის. ამასთან მთელი ჩვენი რესპუბლიკა, განიცდის საშინელ ფინანსიურ კრიზისს. ამ მიზეზების გამო ჩვენი ქალაქის თვით- მმართველობანი და ერობები მეტად ცუდ მდგომარეობაში ჩავარდნენ. ამ ორგანოებს აწევთ აუარებელი კულტურული და ადმინისტრატიული მოვალეობანი. მშრომელთა ფართო მასები მათგან მოელიან სხნას და იმავე დროს ეს ორგანოები უძლურნი არიან რაიმე გააკეთონ, ინიციატივა გამოიჩინონ, რომ შეებრძოლონ ნორმალურ პირობებს, რომელიც ჩვენ მივიღეთ, როგორც შედეგი, როგორც მემკვიდრეობა მსოფლიო ომისა და რევოლიუციისა. ამ უილაჯობის მთავარი მიზეზი არის უსახსრობა, ფინანსების უქონლობა, დღემდის ქალაქის თვითმმართველობა და ერობა იკვებებოდნენ იმ მოწყალებით, რომელსაც მთავრობა აძლევდა მათ დახმარების სახით, მაგრამ, ვინაიდან თვით მთავრობას არაფერი ჰქონდა, ბოლოს და ბოლოს შეიქმნა ისეთი მდგომარეობა, რომლის შესახებ შეიძლება ითქვას შემდეგი ქართული ანდაზა: „ბუს არ ჰქონდა ყვავს გაჰქონდაო“. ამიტომ სავსებით ბუნებრივი არის, რომ ქალაქის თვითმმართველობა და ერობა სცდილობენ გამონახონ შემოსავლის საკუთარი წყაროები. აქ უნდა აღინიშნოს ერთი გარემოება: ჩვენში, როგორც მოგეხსენებათ, ერობა არ ყოფილა, არ გვყავს საერობო მომზადებული მოღვაწეები და არც გვაქვს საერობო ტრადიციები. ჩვენ მოღვაწეებს ძველ ერობებიდან - არავითარი მემკვიდრეობა არ მიუღიათ და ყველაფერი თვით უნდა შექმნან, და ყველა ამისთვის სრულებით თანხა არ აქვთ. ამიტომ, როგორც მოგახსენეთ ქალაქის თვითმმართველობანი და ერობანი უკვე ცდილობენ გამონახონ საკუთარი შემოსავლის წყარო, მარა ვიდრე არ მოხდება მთელ ჩვენ ეკონომიურ ცხოვრების მდგომარეობის გაუმჯობესობა, ჩვენ ერობებს შეუძლიანთ მიმართონ მხოლოდ პალიატივს და სწორედ ასეთ პალიატივს წარმოადგენს ის დეკრეტი, რომელიც შემოტანილია. დამფუძნებელ კრებას შეუძლიან დააწესოს ყველა ტვირთზე გადასახადი ჩვენი აზრით ეს ფორმა გადასახადისა მიუღებელი არის. ტვირთზე გადასახადის დაწესება ამტკიცებს იმას, რომ გადასახადის აკრეფაში არავითარი სისტემა არ არსებობს ჩვენში. რას წარმოადგენს ეს ტვირთი, როდესაც სხვა და სხვა საგნებს ფუფუნებისას ან შემოსავლის კვალობაზე ვაწესებთ გადასახადს, ამაში ერთგვარი პრინციპი არის, ეს გასაგები არის, მაგრამ როდესაც ტვირთზე წესდება გადასახადი, ამაში არავითარი პრინციპი არ არის. დეკრეტის ძალით ჩვენ უნდა დავბეგროთ პირველ მოთხოვნილების საგნები, რაც დღევანდელ პირობებში ყოვლად მიუღებელი არის. შეუძლებელია, რომ ჩვენ მივიღოთ და დავბეგროთ პირველ მოთხოვნილების საგნებს, ეს გამოიწვევს ფართო მასაში უკმაყოფილებას. ჩვენ ვფიქრობთ, რომ ასეთი ზომა, ვერაფერს გააუმჯობესებს, პირიქით ამ ზომამ შეიძლება მოგვიტანოს უდიდესი ზიანი, იმიტომ, რომ ფართო მასას ეს გადასახადი შეაძულებს დემოკრატიულ ორგანოებს. - ჩვენ გვახსოვს მთავრობამ დააწესა ღალა, ეს იყო უდიდესი შეცდომა. ამ ღალის დაწესებამ სამსახური გაუწია არა ჩვენ ფინანსთა მდგომარეობას, არამედ ბოლშევიკებს. ჩვენ ვიცით უფრო დიდი მაგალითები: საფრანგეთის რევოლიუციის დროს, გადასახადის გადიდებამ საფრანგეთის გლეხობა ააჯანყა რევოლიუციის წინააღმდეგ. რა თქმა უნდა ჩვენ ისე არ ვაზვიათებთ ამ ზომას, რომ თითქოს ეს ზომა რევოლიუციის წინააღმდეგ გლეხებს ააჯანყებს. მაგრამ, ჩვენ ვამბობთ, რომ ეს ზომა იმ პირობების რგოლში, რომელიც იწვევს ფართო მასაში უკმაყოფილებას, ერთგვარ უარყოფით როლს ითამაშებს, თქვენ ალბათ წაიკითხავდით სამტრედიის მცხოვრებლების მოხსენებას, რომელშიაც ერთი ჯგუფი მოითხოვს მთავრობისაგან, რომ სამტრედია დარჩეს დაბად და არა ქალაქად და იცით რით ასაბუთებს ამას? იმით, რომ ქალაქად გარდაქმნა იწვევს გადასახადებს და ამიტომ მცხოვრებლები უკმაყოფილონი არიანო. სამტრედიის მეშჩანები ჯერ ქალაქის გაუქმებას მოითხოვენ, მაგრამ არ ვიცით რას იზამენ. რას მოითხოვენ სხვა და სხვა კუთხის რეაქციონერები, როდესაც დემოკრატიულ ორგანოების წინააღმეგ მათ ახალ საბუთს მისცემენ, ამიტომ ჩვენ გვგონია, რომ ამ სახით ყოვლად შეუძლებელია მივიღოთ ეს გადასახადი. თუნდაც, რომ მივიღოთ ჩვენ არ გვაქვს არავითარი გარანტია, რომ დღევანდელ პირობებში ეს არ იქნება გამოყენებული ბოროტად, რადგანაც ჩვენ ვიცით, რომ დღევანდელ პირობებში ისეთი მდგომარეობა არის შექმნილი, იმდენად მძიმე არის ერობების და თვითმმართველობების მდგომარეობა, რომ ყოვლად შეუძლებელი არის, რომ ეს კანონი მართლაც ბოროტად არ გამოიყენონ. ჩვენ ვიცით, რომ სამწუხაროთ, ერობანი და თვითმმართველობანი იძულებული არიან აქა იქ სპეკულიაციას მიჰყონ ხელი. თვითმმართველობის კომისია დეკრეტს იმით ასაბუთებს, რომ ქალაქის თვითმმართველობანი და ერობანი მეტად მძიმე მდგომარეობაში არიან და იმავე დროს ეს დეკრეტი მოითხოვს, რომ ამ წყაროდან შემოსული თანხა მოახმარონ გზის გაკეთებას. მე მგონია, რომ ეს მიზანშეწონილი არ არის თუ ქალაქის თვითმმართველობას არავითარი თანხა არ აქვს და იმავე დროს ჩვენ ვაძლევთ ერთგვარ წყაროს, არ იქნება მიზანშეწონილი, რომ უთხრათ ამ თანხიდან შემოსული ფულით მაინც და მაინც გზები აკეთეო. თქვენ წარმოიდგინეთ ასეთი მაგალითი: ვსთქვათ ქალაქში მძვინვარებს შავი სახადი, როგორ მოიქცეს ამ შემთხვევაში ქალაქი? ნუ თუ თქვენ შეგიძლიანთ უთხრათ: თავი დაანებე ავადმყოფებს და იმავე დროს გზების გაკეთებას შეუდეგით. ეს ყოვლად მიუღებელია. მე ვიცი გამოვლენ აქ და იტყვიან: მდგომარეობა აუტანელი არის, მეტი გამოსავალი არ არისო. ახირებული ტრაფარეტია, ბატონებო! ჩვენ მიწები გავყიდეთ, მაშინაც გვეუბნებოდნენ სხვა გამოსავალი არ არისო. მოხდა სამინისტროების რეორგანიზაცია მაშინაც გვეუბნებოდნენ სხვა გამოსავალი არ არისო; გეკითხებით ნუ თუ მაშინ იქნება გამოსავალი, რომელიც აქამდის ვერ გამოგინახავთ, როდესაც მშრომელი გლეხი ჯოხით დაგვერევა? ეს დეკრეტი უფრო ზიანს მოგვიტანს, ვიდრე სარგებლობას და ამიტომ მიუღებელი არის.

თავმჯდომარე. სიტყვა ეკუთვნის ონიაშვილს.

დ. ონიაშვილი. (ს.-დ.) სოციალ-დემოკრატიული ფრაქცია მომხრე არის საფუთო გადასახადის შემოღებისა. მე მგონია, რომ ამ დეკრეტს მაინც და მაინც დიდი დასაბუთება არ სჭირია, რადგანაც ჩვენ ყველამ კარგად ვიცით, რომ ჯერ კიდევ ძველ წეს-წყობილების დროს ეს საფუთო გადასახადი არსებობდა და ამ გადასახადის შემოსავლით სარგებლობდნენ ისეთი ქალაქები, როგორც არის ბათომი, ფოთი და სხვა. შემდეგ, ამიერ-კავკასიის კომისარიატის დროს, როდესაც გაიმართა ქალაქის წარმომადგენელთა ყრილობა, და ამ ყრილობამ გამოსთქვა აზრი, რომ ეს საფუთო გადასახადი კი არ უნდა გაუქმდეს დღევანდელ პირობებში, არამედ უნდა მიეცეთ საშუალება ქალაქებს უფრო ფართოდ ისარგებლონ და გამოაქვეყნონ ეს უფლება და ამ უფლებით სარგებლობენ არა მარტო ჩვენში, არამედ დასავლეთ ევროპაშიაც, სადაც ცხოვრება უფრო კულტურულ ნიადაგზე დაყენებულია, საფუთო გადასახადი არის ერთი უდიდესი და ნორმალური წყარო ქალაქების შემოსავლისა; ის მოსაზრება, რომელიც წამოაყენა ორატორმა, რომ ქალაქები და ერობები საშინელ ნივთიერ მდგომარეობას განიცდიან და შეიძლება ამ საერთო სპეკულიაციის დროს ბოროტად ისარგებლონ ამ კანონით, მე მგონია, რომ ეს მოსაზრება არ არის შესაწყნარებელი. სწორედ ის მდგომარეობა, რომ იძულებულნი არიან ზოგიერთი ერობები ისეთ საქმეებს მიჰყონ ხელი, მაგალითად სასურსათო ოპერაციებს, რომლებითაც არსებითად არ შეადგენს ერობის პირდაპირ დანიშნულებას. სწორედ ეს მდგომარეობა გვაიძულებს ჩვენ, რომ შემოვიღოთ საფუთო გადასახადი. რაც შეეხება იმას, კანონში აღნიშნულ მუხლს, რომ საფუთო გადასახადი უნდა მოხმარდეს გზების გაკეთებასო, ჩემის აზრით ეს მუხლი აუცილებლად უნდა დარჩეს, იმიტომ, რომ მართლაც იყო მაშინ ის მდგომარეობა, რომელიც აშინებს დამფუძნებელ კრების წევრს შენგელაიას, რომ ბოროტად შეიძლება იქმნეს გამოყენებული ეს უფლება. შესაძლებელია, შეიქმნეს ასეთი მდგომარეობა, მაგალითად, შემოვიდა საფუთო გადასახადი და არ არის ფული მოხელეებისთვის ჯამაგირების დასარიგებლად, მაგალითად, მილიციის დასაკმაყოფილებლად. მაშინ ძალაუნებურად ერობებს და თვითმმართველობებს მოუხდებათ მუშების მოთხოვნილების დაკმაყოფილება. დაიბადება საჭიროება, რომ ეს მოთხოვნილება ამ საფუთო გადასახადებიდან დაკმაყოფილდეს და ეს კი საბიუჯეტო წესებში გამოიწვევს და შექმნის საშინელ არევ-დარევას. საფუთო გადასახადი არის ისეთი გადასახადი, რომელსაც ჰქონდა ძველი წყობილების დროსაც და დღესაც უნდა ჰქონდეს სპეციალური დანიშნულების ადგილი. მაგალითად, შეიძლება გზები გაფუჭდა - შესაძლებელია ეს საფუთო გადასახადი მოხმარდეს გზებს, მაშინ ჩვენი საჭიროება დაუკმაყოფილებული დარჩება, იმიტომ რომ ის საქონელი, რომელიც მიდის სოფლებში და ქალაქებში სხვა და სხვა გზებით, ეს საქონელი აფუჭებს გზებს და ეს გადასახადი ამ გზის გაკეთებას უნდა მოხმარდეს. წარმოიდგინეთ ასეთი შემთხვევა: არ არის ეს საფუთო გადასახადი, ქალაქის თვითმმართველობა ვერ სარგებლობს ამ საფუთო გადასახადით, მაშინ იბადება კითხვა, - როგორ უნდა მოიქცეს ერობა ან ქალაქის თვითმმართველობა? არსებითად, კანონის ძალით, როგორც ერობა, ისე ქალაქის თვითმმართველობა მოვალე არის გზები შეინახონ და გააკეთონ. თქვენ მშვენივრად იცით, რომ ამ გზების გაკეთებას დღეს ათასობით აღარ ჰყოფნის და როდესაც ჩვენ გვინდა განვსაზღვროთ წესი, რომ საფუთო გადასახადი უნდა მოხმარდეს გზის გაკეთებას. აი ეს უეჭველად მოხმარდება გზას და ეს დიდი შეღავათი არის ქალაქებისთვის და ერობებისთვის, რადგანაც, ვიმეორებ, ასე რომ არ იყოს მაშინ სხვა საშუალებას უნდა მივმართოთ, სხვა წყაროებიდან უნდა გავიღოთ ხარჯი და უნდა გაკეთდეს გზები.

აქ იყო ლაპარაკი შავ ჭირზე, აი, მაგალითად, შავი ჭირი მძვინვარებს. ნუ თუ მაშინ არ აქვს ქალაქის თვითმმართველობას და ერობას არავითარი უფლება ისარგებლოს ამ საფუთო გადასახადით? მე მოგახსენეთ, რომ ამის წინათ ჩვენ მივიღეთ ერთი დეკრეტი სასანიტარო გადასახადის დაწესებისა. ამ დეკრეტით უფლება ეძლევათ, როგორც ქალაქის თვითმმართველობას, ისე ერობას გააწეროს მცხოვრებლებს სასანიტარო გადასახადი და მოახმაროს ისეთ საჭიროებას, როგორიც არის სხვა და სხვა ეპიდემიასთან ბრძოლა. მაშასადამე, სწორეთ ასეთი დასკვნა არის, სწორედ არანორმალური მდგომარეობა, როგორც ერობებისა ისე ქალაქის თვითმმართველობების გვაიძულებს, რომ შემოვიღოთ საფუთო გადასახადი. იმის შიში რომ საფუთო გადასახადი დააძვირებს ცხოვრებას, ეს შიშიც გადამეტებული უნდა იყოს. დეკრეტში პირდაპირ ჩამოთვლილი არის ის საქმეები, რომლებზედაც თავის თავად გადასახადი წესდება. (შენგელაია: პურზე?) მაშასადამე, ის დეკრეტი, რომელიც შემოტანილი არის დამფუძნებელ კრებაში სოციალ-დემოკრატიულ ფრაქციის აზრით აუცილებლად მიღებული უნდა იყოს, რადგანაც საფუთო გადასახადი არსებობს ყველგან, არსებობდა ძველ წესწყობილების დროსაც და ჩვენის აზრით ამ დროს მიღება ამ დეკრეტისა არავითარ საშიშროებას არ წარმოადგენს, პირიქით ეს არის ერთგვარი დახმარება, მართლა, საშინელ მდგომარეობაში მყოფ ერობებისა და ქალაქის თვითმმართველობებისა.

რაც შეეხება იმას, რომ ჯერ-ჯერობით ჩვენს ერობებს და ქალაქის თვით- მმართველობებს ეს საბიუჯეტო უფლება არ აქვს გამოკვლეული კანონმდებლობის წესით, - ჩემის აზრით არ შეიძლება საბიუჯეტო უფლება შეიქმნას ერთბაშად. მაგალითად, ერთ მშვენიერ დღეს ავიღოთ ქაღალდი და შევთხზათ საბიუჯეტო უფლება. ჩემის აზრით საბიუჯეტო უფლება უნდა ჩამოყალიბდეს თანდათანობით. დღეს შემოვიღებთ საფუთო გადასახადის უფლებას, ხვალ სხვას და ასე თანდათანობით შეგვიძლიან შემდეგში მოუყაროთ თავი ყველა კანონებს და შევქმნათ მთლიანი საბიუჯეტო უფლებების სისტემა ერობებისთვის და თვითმმართველობებისთვის.

თავმჯდომარე. სიტყვა ეკუთვნის ჭავჭანიძეს.

ჭავჭანიძე. (მომხსენებელი). მოქალაქენო! დამფუძნებელ კრების წევრის შენგელაიას სიტყვამ დამარწმუნა არა იმაში, რაშიაც იგი სცდილობდა დაერწმუნებინა დამფუძნებელი კრება, არამედ სრულ წინააღმდეგში. ბ-ნი შენგელაია ფიქრობს, რომ ხალხი ჩვენ ჯოხებით დაგვერევა თუ საფუთო გადასახადს შემოვიღებთ. მაგრამ ერთი რამ უნდა ვკითხო: როდის დაგვერევა ჯოხებით დემოკრატია, მაშინ როდესაც ერობები და თვითმმართველობები ისე გაკოტრდებიან, რომ არ ექნებათ საშუალება მოაწყონ ადმინისტრაცია და დააკმაყოფილონ მცხოვრებთა უსაჭიროესი მოთხოვნილებანი, თუ მაშინ, როდესაც შემოვიღებთ მცირე საფუთო გადასახადს და ამ გზით მიღებულ ფულს ხალხის საჭიროებებს მოვახმართ? მე ვფიქრობ, რომ ჯოხებს სწორედ მაშინ ექნება ადგილი, როდესაც ერობები და თვითმმართველობები; უსახსრობის გამო დაკარგავენ უნარს მოაწყონ ადმინისტრაცია და გაუძღვეს სხვა საქმეებს. სწორედ ასეთი მდგომარეობა შეიქმნება, როდესაც ჩვენი ერობები და ქალაქის თვითმმართველობები უსახსროთ დარჩებიან. ბ-ნ შენგელაიას ლოღიკას, რომ გავყვეთ, მაშინ არამც თუ საფუთო გადასახადი არ უნდა შემოვიღოთ, არამედ უნდა გავაუქმოთ ყოველ გვარი გადასახადები. ბ. შენგელაიას აზრით მიწაზე ღალის შემოღებაც შეცდომა იყო, და ისიც დიდი შეცდომა, მაგრამ ღალა ხომ პირდაპირი გადასახადი არის? თუ თქვენ უარყობთ პირდაპირ გადასახადს, მაშინ უნდა უარყოთ ყოველგვარი გადასახადი. მაგრამ მაშინ რამ შეინახოს სახელმწიფო, ქალაქები, რამ შეინახოს თვითმმართველობათა ორგანოები? რა თქმა უნდა, უმჯობესია, რომ არავის არაფერი არ გადავახდევინოთ, მაგრამ ამ შემთხვევაში ვერ იარსებებს ვერც ერთი სახელმწიფო, ვერც ერთი დაწესებულება, ვერც ერთი თვითმმართველოების ორგანო. (შენგელაია: სოციალისტური სახელმწიფო?) მოგახსენებთ, ბ-ნო შენგელაია, რომ ჯერ ჩვენ სამწუხაროდ სოციალისტური სახელმწიფო არ გვაქვს. ხოლო როდესაც ეგ ბედნიერება გვეწვევა, მაშინ, ვნახავთ დაგვჭირდება თუ არა, რაიმე ბეგარის შემოღება. ბატონ შენგელაიას გამოლაშქრება საფუთო გადასახადის წინააღმდეგ პირდაპირ უაზრო არის. რა თქმა უნდა, უკეთესი იქნებოდა, რომ მარტო ფუფუნების საგნები იბეგრებოდეს მაგრამ საქმე იმაში არის, რომ რაც შესაძლებელია ნორმალურ პირობებში შეუძლებელი ხდება არა ნორმალურ პირობებში. დღეს არა თუ ფუფუნების საგანი არ არის, - ფუფუნების საგანი ათასში ერთხელ არ მოიპოვება, - პირველ მოთხოვნილების საგნებიც გაჭივრებით იშოვება. მე თავიდან განვაცხადე და ეხლაც ხაზს უსვამ იმას, რომ ეს გადასახადი ისევ ხალხს მოხმარდება. ბ-ნმა შენგელაიამ სამტრედიელ ვაჭრების პროტესტიც მოიგონა; მაგრამ მას კარგად მოეხსენება რის შემდეგ აღძრეს შუამდგომლობა სამტრედიელებმა, სწორედ მას შემდეგ, როცა დაიწყო ლაპარაკი ქალაქის მიწების ჩამორთმევაზე; დაინახეს თუ არა სამტრედიელმა მეშჩანებმა, რომ ქალაქებში შესაძლებელია მიწის ნორმა ნაკლები იქნეს, ვინემ ეგ არის სოფლებში, ასტეხეს განგაში და მოითხოვეს სამტრედიის ქალაქობის გაუქმება. ბ-ნ შენგელაიას ეგ გარემოება დიდ საბუთად მიაჩნია; მე კი არ მეგონა თუ ასეთ დიდ ანგარიშს უწევდა სოციალისტ-რევოლიუციონერი მემამულეების და მეშჩანების შეხედულებას და პროტესტს! (შენგელაია: დემაგოგია არის!) დემაგოგია არ გახლავთ, ეს სიმართლე გახლავთ. მოქალაქენო! წარმოდგენილი დეკრეტის მიზანია საშულება მისცეს საქალაქო და საერობო თვითმმართველობებს ოდნავ მაინც მოაწესრიგონ თავიანთი ფინანსიური მდგომარეობა და შესძლონ დააკმაყოფილონ მცხოვრებთა უსაჭიროესი მოთხოვნილებანი; ამისთვის ეს კანონი ჩემის აზრით სრულიად მისაღები არის.

თავმჯდომარე. დეკრეტი მიღებულია.

თავმჯდომარე. შემდეგი საკითხი გახლავთ დეკრეტი სახელმწიფო უნივერსიტეტთან პედაგოგიურ ინსტიტუტის დაარსებისა. მომხსენებელი გახლავთ კრების წევრი იმნაიშვილი.

იმნაიშვილი. სახელმწიფო უნივერსიტეტთან პედაგოგიური ინსტიტუტის დაარსება გამოწვეულია იმ გარემოებით, რომ ჩვენ არ გვყავს საკმაო რიცხვი მომზადებულ მასწავლებლებისა არც პირველდაწყებით, არც უმაღლეს დაწყებითი და არც საშუალო სკოლებისთვის. გარდა იმისა, რომ უმრავლესობას მასწავლებლებისას არა აქვს სათანადო მომზადება საერთო განათლების მხრივ, მათ სრულიად არა აქვთ თითქმის სპეციალური პედაგოგიური განათლება, ურომლისოდაც, დღეს განსაკუთრებით, პრაქტიკულად მომუშავე აღმზრდელს საშუალება არა აქვს დადგეს თავის დიდ მოწოდების სიმაღლეზე. და აი, პედაგოგიური ინსტიტუტის მიზანი იქნება შეავსოს ნაკლი ამ მხრივ და, რამდენადაც შესაძლებელი იქნება ეს - სავალდებულოდ გახადოს მომავალ მასწავლებლისათვის სამეცნიერო საერთო განათლებასთან ერთად მიიღოს სპეციალური განათლებაც. ამ მიზანს ერთნაირად აქამდის ემსახურებოდა ჩვენში სამასწავლებლო სემინარიები და თბილისის, ეგრედწოდებული „საოსტატო ინსტიტუტი“. პირველნი უშვებდენ მასწავლებლებს, პირველდაწყებითი სკოლებისათვის, მეორე ამზადებდა მათ უმაღლეს დაწყებითი სკოლებისათვის. მაგრამ სემინარიებიდან მომზადებული მასწავლებლების გამოშვება შეუძლებელი იყო, ვინაიდან იქ უფრო აქცევდნენ ყურადღებას საერთო განათლებას, და რომ პედაგოგიური სპეციალური პროფესიონალური განათლებაც შეეძინათ, ამისთვის სათანადო პირობები არ იყო, ვინაიდან თვით სემინარიაში მომზადებული მასწავლებელნი ცოტანი იყვნენ. ამ გარემოებამ ძალიან ცუდი გავლენა იქონია საერთოდ პირველდაწყებითი სწავლა-განათლებაზე, ვინაიდან ჩვენ სახალხო სკოლას ყოველთვის აკლდა მომზადებული პედაგოგიური ძალები. მეორეს მხრივ ასეთივე დიდი ნაკლებობა იყო პედაგოგიურად მომზადებულ ძალებისა უმაღლეს დაწყებითი სკოლებში, ვინაიდან საოსტატო ინსტიტუტს, საიდანაც უშვებდნენ ამ უმაღლეს დაწყებითი სკოლების მასწავლებლებს, შეძლება არ ჰქონდათ თავის მხრივ ძველი პროგრამის მეოხებით გამოეშვა სათანადოთ მომზადებული პედაგოგები. ახალი დებულების ძალით კი, რომელიც გამოცემული იყო დროებითი მთავრობის მიერ 1917 წ., იქ შეეძლო შესვლა მხოლოდ საშუალო სკოლა დამთავრებულებს, - და ვინაიდან საშუალო სწავლა მიღებულნი ყოველთვის საშუალო სწავლიდან უმაღლეს სასწავლებელში მიდიოდენ, ისინი არ მოისურვებდნენ და არც მოუსურვებიათ ამ საოსტატო ინსტიტუტში შესვლა და იქ უმაღლეს დაწყებითი სკოლაში სამასწავლებლოდ მომზადება. ამნაირად ეს საოსტატო ინსტიტუტი, თავის-თავად გაუქმდა და დაკარგა თავისი მნიშვნელობა და ამ ბოლო ხანს იქ მხოლოდ ორიოდე მოსწავლე სწავლობდა. ასეთივე უნუგეშო მდგომარეობაში არიან საშუალო სკოლებიც. თავის-თავად ცხადია, ჩვენ გაეროვნებულ სკოლისთვის ყველა მასწავლებლები, რომელნიც ეხლა ჩვენშია, არ გამოდგებიან. ასეც, რომ არ იყოს, საერთოდ იმათ აქვთ ის სპეციფიკური ნაკლი, რომელიც ახასიათებს საერთოდ ყველა დანარჩენ მასწავლებლებს, პედაგოგიურ პროფესიონალურ სწავლა-განათლების მხრივ. აი, ამ გარემოების გამო თავის-თავად ცხადია, ჩვენ უდიდესი ყურადღება უნდა მივაქციოთ მასწავლებლების მომზადებას, განსაკუთრებით იმ მხრივ, რომელიც შეეხება მათთვის ამ სპეციალურ პედაგოგიურ პროფესიონალურ განათლების მიღებას, ეს მით უფრო დღეს, ვინაიდან ჩვენ უნდა გავატაროთ ცხოვრებაში საშუალო სკოლის რეფორმა ერთის მხრივ და მერმე საყოველთაო სავალდებულო სწავლის შემოღება. და, აი, სწორედ პედაგოგიურ ინსტიტუტს მიზნად ექნება ამ საქმისთვის შექმნას შესაფერი ნიადაგი, რომ ჩვენ ბოლოს და ბოლოს მაინც, რამდენიმე ხნის განმავლობაში, გვყავდეს შესაფერი კადრი მომზადებულ მასწავლებლებისა. ამიტომ ჩვენ წინააღმდეგნი ვართ, რომ ეგრედწოდებული ტფილისის სამოსწავლო ინსტიტუტი დარჩეს ისევე დამოუკიდებელი, როგორც ის ეხლა არის. გარდა ამისა, რომ აქ ძალიან ნაკლებად მზადდება უმაღლეს დაწყებითი სასწავლებლების მასწავლებლები, აქ საშუალება არა აქვთ მოემზადონ საშუალო სკოლის მასწავლებლებმა, ვინაიდან, როგორც მოგახსენეთ, აქ არ შედიან საშუალო კურს დამთავრებულნი და მეორეს მხრივ თვით ეს საოსტატო ინსტიტუტი დღეს არ წარმოადგენს უმაღლეს სასწავლებელს, არამც თუ უმაღლეს სასწავლებელს, ის არ წარმოადგენს საშუალო სასწავლებელსაც ამ სიტყვის ნამდვილი მნიშვნელობით, რომ ჩვენ საშუალება მივცეთ აქ საშუალო სკოლის მასწავლებლებს მიიღონ შესაფერი მომზადება, მაშინ ჩვენ ის უნდა გადავაკეთოთ უმაღლეს სასწავლებლად, რაც ზედმეტ ფინანსიურ ტვირთათ დააწვება ჩვენ სახელმწიფოს. მეორე მხრით, რომ ეს გადავაკეთოთ უმაღლეს სასწავლებლად, ეს მიზანს არ მიახწევს, ვინაიდან ის ახალგაზდები, რომელნიც აპირებენ მასწავლებლობას, უნდა დაეწაფონ საერთო მეცნიერებასაც. ამ ინსტიტუტში ისინი ამას ვერ შესძლებენ, იმიტომ რომ მეცნიერება საერთოდ მჭიდროდ არის დაკავშირებული უნივერსიტეტთან. ამნაირად ჩვენ გვექნება ორი უმაღლესი სასწავლებელი, უნივერსიტეტთან ერთად სამოსავლო ინსტიტუტიც. თავის-თავად ცხადია ეს აუარებელ ხარჯებს გამოიწვევს ეს კი, რასაკვირველია, ჩვენ არ შეგვიძლია. მაშასადამე, არ შეიძლება არც მისი უმაღლეს სასწავლებლად გადაკეთება და არც მისი დამოუკიდებელი არსებობაც? ამიტომ, თავის-თავად ცხადია, ჩვენ უნდა გამოვნახოთ სხვა გზა. ეს გზა ის არის, რომ ეს საოსტატო ინსტიტუტი უნდა გადავცეთ უნივერსიტეტს; ან უკეთ, რომ ვსთქვათ, დავუქვემდებაროთ ის უნივერსიტეტის ორ ფაკულტეტს: საბუნებისმეტყველო-სამათემატიკოს და სიბრძნის მეტყველების ფაკულტეტს აი ამ მიზნით დეკრეტი მოითხოვს დაარსდეს „პედაგოგიური ინსტიტუტი“ სახელმწიფო უნივერსიტეტთან. მას ექნება 4 წლის კურსი, რომელიც ორი საფეხურისაგან იქნება შემდგარი: პირველ საფეხურზე მომზადდებიან უმაღლეს დაწყებითი სკოლების მასწავლებლები, როგორც მეცნიერულად, ისე სპეციალურ პედაგოგიურადაც. ორთავე საფეხურზე ერთად კი მომზადდებიან საშუალო სკოლების მასწავლებლები. ამ დეკრეტთან წარმოდგენილ დებულებაში ნაგულისხმევია, რომ ამ ინსტიტუტში, რომელიც გაიხსნება უნივერსიტეტთან, შეძლება ექნებათ ისწავლონ სუყველა სტუდენტებმა, რომელნიც მომავალში მასწავლებლობას მოისურვებენ. ეს მათთვის სავალდებულო იქნება. ამ დებულების ძალით, საშუალება ექნებათ პირველ საფეხურზე შესაფერი სპეციალური მომზადება მიიღონ იმათაც, ვისაც საუნივერსიტეტო ცენზი არა აქვთ, მაშასადამე, საშუალო სასწავლებელი არ დაუმთავრებიათ, არამედ დაუმთავრებიათ, მაგალითად, უმაღლესი დაწყებითი სკოლა; მათ საშუალება მიეცემათ ამ ინსტიტუტში ისწავლონ და ორი წლის მუშაობის შემდეგ, გამოვიდნენ სამასწავლებლო ასპარეზზედ უმაღლეს დაწყებითი სკოლებში. ორთავე საფეხური ერთად მოგვცემს პროფესიონალურად მომზადებულ პედაგოგებს საშუალო სკოლისთვის. ის მეცნიერება, რომელსაც ეწაფებიან საერთოდ უნივერსიტეტში, ინსტიტუტში პედაგოგიურ-დიდაქტიურ თვალსაზრისით იქნება დამუშავებული. ის საგნები, რომლებიც უნდა გაიარონ მასწავლებლებმა ამ სპეციალურ პედაგოგიურ ცოდნის მისაღებად, ეს საგნები გაივლება პარალელურად იმ მეცნიერებასთან, რომელსაც ისინი დაეწაფებიან საერთო მეცნიერულის მხრით. მაგრამ სასკოლო სამოსწავლო საგნებს პედაგოგიურ-დიდაქტიურად ინსტიტუტის მოსწავლენი დაამუშავებენ მას შემდეგ, როდესაც ამას წინ წაუძღვება მეცნიერული შესწავლა ამ საგნებისა და სათანადო გამოცდების ჩაბარება უნივერსიტეტში.

ინსტიტუტში მიიღებიან, როგორც მოგახსენეთ, უპირველეს ყოვლისა, სტუდენტები, რომელთაც სათანადო ცენზი უკვე აქვთ. იქ მიიღებენ იმათაც, ვისაც ეს ცენზი არა აქვთ, აგრეთვე იქ მიიღებენ ისეთებსაც, რომელთაც არავითარი ცენზი არა აქვთ, მაგრამ ცოდნა აქვთ დაახლოვებით ისეთი, რომელიც აქვთ უმაღლეს დაწყებით სკოლა დამთავრებულებს და შესაფერ გამოცდებს იქ სათანადო კომისიაში ჩააბარებენ. საერთოდ ამ ინსტიტუტის მუშაობა იქნება იმ ხასიათისა, რომ საერთოდ მეცნიერულად მომზადება ხელს არ შეუშლის განსაზღვრული საგნის პედაგოგიურად დამუშავებას. პირიქით ეს უკანასკნელი უფრო გააცხოველებს პირველს. ამნაირად შესაძლებელი არის, რომ ჩვენ რამდენიმე ხანში მივიღებთ ყველა მხრით მომზადებულ მასწავლებლებს. აქვე დართულ დებულებით უნივერსიტეტს ექნება უმაღლესი კონტროლი ამ ინსტიტუტზედ. ასე, რომ მეცადინეობა და მუშაობა, როგორც იმისთვის, ვისაც სურს სპეციალური განათლება მიიღოს, ისე იმისთვისაც ვისაც სურს საერთოდ მეცნიერება შეისწავლოს და შემდეგ პედაგოგი გახდეს, გაერთიანებული იქნება, რომ ამ მხრივ უფრო ნაყოფიერი დარჩეს მუშაობა და უფრო ადვილად იქნეს საერთო მიზანი მიღწეული.

თავჯდომარე. სიტყვა ეკუთვნის მეორე მომხსენებელს კრების წევრს ჭავჭანიძეს.

ჭავჭანიძე. საფინანსო-საბიუჯეტო კომისიამ განიხილა ეს დეკრეტი და მიიღო იმ სახით, როგორც წარმოადგინა განათლების კომისიამ. (დეკრეტი, დებულება და შტატები მუხლობრივ კენჭის ყრით მიღებულია და გადაეცემა სარედაქციო კომისიას).

თავმჯდომარე. შემდეგი საკითხი გახლავთ დეკრეტი 290.089 მან. და 25 კ. გაღებისა რკინის გზაზე პარტახტიან ტიფთან საბრძოლველად. მომხსენებელი გახლავთ კრების წევრი ირემაშვილი.

ირემაშვილი. დეკრეტი შეეხება სახელმწიფოს ხაზინიდან 290.089 მან. და 25 კ. გადადებას. როდესაც პარტახტიანი ტიფი გავრცელდა, გზათა სამინისტროს თავის განკარგულებაში არა ჰქონდა კრედიტი ამ პარტახტიან ტიფთან საბრძოლველად. ამისათვის გზათა სამმართველომ თავის საკუთარ თანხიდან დახარჯა პარტახტიან ტიფის წინააღმდეგ ზომების მიღების დროს 290.089 მან. და კ., რომელიც აღნიშნულია ამ დეკრეტში, სამი თვის განმავლობაში 13 თებერვლიდან 13 მაისამდე. ეს ხარჯი გაწეული იქნა იმ იმედით, რომ ის დაიფარებოდა იმ თანხიდან, რომელიც მთავრობამ გადადო განსაკუთრებულ რწმუნებულის ექიმ გოპაძის განკარგულებაში. მაგრამ, როდესაც შუამდგომლობა აღძრა გზათა სამინისტრომ, რომ ეს თანხა დაფარული იყოს ამ განსაკუთრებულ თანხიდან, ექიმმა გოპაძემ ვერ შესძლო დაეკმაყოფილებინა მათი მოთხოვნილება. ამის შემდეგ გზათა სამინისტრო დაადგა იმ აზრს, რომ სათანადო შუამდგომლობა აღეძრა მთავრობის წინაშე, რომ ეს თანხა დაფარულიყო კანონმდებლობითი გზით. საფინანსო-საბიუჯეტო კომისიამ განიხილა ეს დეკრეტი და საჭიროდ სცნო, რომ კანონმდებლობითი გზით დაფარული იყოს ეს ხარჯი. ეს ფული ამ ჟამათ ირიცხება უფროსზე და როდესაც კანონმდებლობითი გზით გავატარებთ ამ დეკრეტს, ამით დაიფარება ეს ხარჯები და კანონიერი სახით გატარდება. ამიტომ საფინანსო-საბიჯეტო კომისია შუამდგომლობს, რომ ეს დეკრეტი იყოს მიღებული ისე, როგორც არის წარმოდგენილი. (დეკრეტი მუხლობრივ კენჭის ყრით მიღებულია).

თავმჯდომარე. შემდეგი საკითხის მომხსენებელი გახლავთ კრების წევრი სოლოღაშვილის ასული.

ოლღა სოლოღაშვილის ასული. (ს.-დ.) თქვენ მოგეხსენებათ, რომ ყოველი სახელმწიფოს პოლიტიკური სიმტკიცე დამოკიდებულია მის ეკონომიურ მდგომარეობაზე. ეკონომიურად კი სახელმწიფო ძლიერია მაშინ, როდესაც მისი ბუნებრივი სიმდიდრე ფართოდ არის დამუშავებული და გამოყენებული. ჩვენ არა ერთხელ აღგვინიშნავს, რომ საქართველო განსაკუთრებულ კუთხეს წარმოადგენს ბუნებრივი სიმდიდრის მხრივ. მას იშვიათად თუ შეედრება სხვა რომელიმე ქვეყნის მხარე, მაგრამ, რაც შეეხება მის დამუშავებას და გამოყენებას ამ მხრივ მეტად ჩამორჩენილია და ჩვენი ვალია განსაკუთრებული ყურადღება მივაქციოთ ამ გარემოებას. განათლების სამინისტრომ, როგორც მოგეხსენებათ, ამის გამო მიიღო ზოგიერთი ზომები. ერთი ამ ზომათაგანი იყო მის მიერ წარმოდგენილი და დამფუძნებელ კრების მიერ მიღებული კანონ-პროექტი საზღვარგარეთ სპეციალურ სწავლის შესაძენად ახალგაზდების გაგზავნისა. მაგრამ ეს საკმარისი არ არის და შინაც უნდა ვიზრუნოთ, რომ გაიხსნას ისეთი სასწავლებლები, რომელნიც ერთის მხრივ მოგვცემენ პრაქტიკულად მომუშავეებს, და მეორეს მხრივ ისეთი სწავლით აღჭურვილ პირთ, რომელნიც სათანადოდ გაუძღვებიან არსებულ სასწავლებლებს და მოჰფენენ ჩვენ სახელმწიფოს ახალი საპროფესიო და სახელოსნო სასწავლებლებით. დასახულ მიზნის განსახორციელებლად განათლების სიმინისტრო ფიქრობს გადადგას შემდეგი ნაბიჯი: თბილისში არსებობს ტეხნიკური სასწავლებელი, აი, ამ დეკრეტით განათლების სამინისტროს სურს გადააკეთოს იგი საშუალო პოლიტეხნიკურ სასწავლებლად. ამ ტეხნიკურ სასწავლებელს აქვს თავისი მოკლე ისტორია. 1917 წლამდე იგი ითვლებოდა რკინის გზის 3 კლასიან სასწავლებლად. აქ კურს დამთავრებულნი ორი წლის განმავლობაში იღებდნენ გამოცდილებას რკინის გზაზე და შემდეგ იქვე ინიშნებოდნენ ტეხნიკოსებად. 1917 წ. ეს სასწავლებელი გადაკეთებულ იქმნა საშუალო სატეხნიკო 4 კლასიან სასწავლებლად.

პირველ კლასში მიიღებიან გიმნაზიის 4 კლას დამთავრებულნი ან და მისი თანაბარი ცოდნით აღჭურვილი პირნი. ჯერ-ჯერობით არსებობს მხოლოდ ორი პირველი კლასი; მომავალ სამოსწავლო წლიდან, ე. ი. ენკენისთვიდან უნდა გაიხსნას მესამე კლასი. განზრახული რეორგანიზაცია შეეხება სწორედ ამ კლასის გახსნას. ნაცვლად ერთი მექანიკურ განყოფილებისა, სამინისტროს სასურველად მიაჩნია დაარსდეს სამი სხვა და სხვა დარგის განყოფილება: ელექტრო-მექანიკური, საამშენებლო და სამთო-საქიმიო. პირველი ორი განყოფილების გახსნა ამ თავითვე შეიძლება, ხოლო რაც შეეხება უკანასკნელი სამთო-საქიმიო განყოფილების დაარსებას ეს ჯერ-ჯერობით მოუხერხებელია, რადგანაც სათანადო მასალების და ლაბარატორიების მოწყობა მეტად ძნელი და მოუხერხებელია დღევანდელ პირობებში. მაშასადამე, მომავალ სამოსწავლო წლიდან გაიხსნება ორი განყოფილება. თვითეული ეს განყოფილება სამი ნაწილისაგან შესდგება, ელექტრო-მექანიკური შესდგება: ელექტრო-ტეხნიკური, საქარხნო-სამრეწველო და სარკინისგზოსგან; საამშენებლო - გზათა-საამშენებლო, სახუროთმოძღვრო და ჰიდრო-სატეხნიკოსგან.

ამგვარად სულ მოკლე ხანში ნაცვლად მარტო რკინის გზის ტეხნიკოსებისა, რომელთაც იძლეოდა აქამდის სატეხნიკო სასწავლებელი, ჩვენ გვეყოლება 6 სხვა და სხვა მნიშვნელოვან დარგის სპეციალისტები. ამ რეორგანიზაციას, რასაკვირველია, დასჭირდება ხარჯები. შტატის გადიდების მხრივ მდგომარეობა ისეთია, რომ თითქმის არავითარი დამატებითი ხარჯი არ დაგვჭირდება. მაგრამ სამაგიეროდ საჭირო იქნება სახელოსნოების გადაკეთება, შეძენა სხვა და სხვა მასალებისა და იარაღისა. სამინისტროს გამოანგარიშებით ამას მოუნდება 200.800 მან. სწორედ ეს თანხა არის აღნიშნული ამ დეკრეტში რომლის გადადებასაც მოითხოვს განათლების სამინისტრო, ტეხნიკურ სასწავლებლის საშუალო პოლიტეხნიკურ სასწავლებლად გადაკეთებისათვის.

თავმჯდომარე. შემდეგი საკითხი. სიტყვა ეკუთვნის მდივანს.

სიმონ მდივანი. ოფიციალური ორგანო „საქართველოს რესპუბლიკის“ ხარჯის დასაფარავად შინაგან საქმეთა სამინისტრო ითხოვს 87.650 მანეთს. ეს ხარჯი გამოწვეულია იმით, რომ შემოსავალი გაზეთს არ ჰყოფნის და ყოველთვიური დეფიციტი აქვს 7.000 მანეთი თანახმად იმ დადგენილების, რომელიც იყო მიღებული 31 იანვარს 1918 წ. ყოველ ნახევარ წლის გასვლის შემდეგ სამინისტრო მოითხოვს დაფარვას იმ დეფიციტისა, რომელიც ამ თვის განმავლობაში შეიქმნა. 25 ივლისიდან 1 იანვრამდე 1919 წ. დეფიციტი უკვე დაფარული არის თანახმად იმ კანონისა, რომელიც მიღებული იყო. მაგრამ პირველ იანვრიდან 1 ივლისამდე დეფიციტი არ არის დაფარული და ამისთვის შინაგან საქმეთა მინისტრი აღძრავს შუამდგომლობას მთავრობის წინაშე, რომ ეს დეფიციტი დაფარული იყოს. მთავრობამ დაადასტურა ეს თხოვნა და შემოვიდა წინადადებით საბიუჯეტო კომისიაში, რომლის აზრს მოგახსენებთ, რომ ეს ფული უნდა იქნეს გაღებული ამ დეფიციტის დასაფარავად (კენჭის ყრით დეკრეტი მიღებულია).

თავმჯდომარე. შემდეგი საკითხის შესახებ მომხსენებელია ირემაშვილი.

ირემაშვილი. (განმარტავს დამფუძნებელი კრების საკუთარ სტამბის მოწყობის დეკრეტის შინაარს).

თავმჯდომარე. სიტყვა ეკუთვნის კრების წევრს ვადაჭკორიას.

სოლომონ ვადაჭკორია. (ს.-დ.) მთავრობის სხვა და სხვა დაწესებულებებს აქვს საკუთარი სტამბები. ზოგიერთი დაწესებულების სტამბები იმდენად დიდია, რომ ნახევრად უმუშევარნი არიან და ხშირად მანქანები გაჩერებულია ზიგიერთ დაწესებულების სტამბებში, მაგალითად სამხედრო სამინისტროში, მართალია დიდი სტამბები მუშაობენ, მაგრამ იყვნენ პატარა სტამბები, რომელნიც დღემდის არ მუშაობდნენ. საერთოდ მთავრობის სტამბების მდგომარეობა მეტად ცუდი იყო და თუ მას მართლაც სარგებლობა შედარებით არ მოჰქონდა ჯერ ერთი იმიტომ, რომ ეს სტამბები არ იყო ქართულ განყოფილებით მოწყობილი და მეორე აიხსნება იმით, რომ შტატები ამ სტამბებში დიდი იყო და სამუშაო არ ჰქონდათ იმდენი, რამდენიც საჭირო იყო. ამიტომ, როგორც მოგეხსენებათ, ისეთი მდგომარეობა შეიქნა, რომ სტამბებს სარგებლობა არ მოჰქონდათ. ერთი სარგებლობა, რომელიც მოიტანა მთავრობის სხვა და სხვა დაწესებულებების საკუთარ სტამბებმა იყო ის, რომ მართლაც მთავრობის დაწესებულებების საქმეებს ბეჭდავდა იაფათ. ეს საქმეები კერძო მესტამბეების ხელში, რომ ყოფილიყო თავის-თავად ცხადია ერთი ორად ძვირად დაუჯდებოდა მთავრობას. მაგრამ სახელმწიფო სტამბების მდგომარეობა ვერ არის კარგად მოწყობილი. ზოგიერთი მათგანი გაჩერებული არის, - ამ დროს წინადადების შემოტანა, რომ დამფუძნებელ კრებამ იქონიოს საკუთარი სტამბა სოციალ-დემოკრატიულ ფრაქციას ჰქონდა ამის შესახებ მსჯელობა და გამოსთქვა აზრი, რომ სტამბების საქმე მოგვარებული იქმნეს, გაერთიანებული იქნეს ეს სტამბები, მიემატოს ერთი-მეორეს, და დღეს თუ შვიდი რვა სტამბა არის, - დაარსდეს რამდენიმე სტამბა, მოეწყოს ერთი მართველობა, რომ უფრო შესაძლო გახდეს საქმის დაწესება და უფრო იაფათ წარმოება.

ამ დროს იქნა შემოტანილი წინადადება სტამბის დაარსების შესახებ. ამის საწინააღდეგო არაფერი აქვს სოციალ-დემოკრატიულ ფრაქციას და ამ დეკრეტში შეაქვს მხოლოდ შესწორება და შესწორება იმ მოსაზრებით, რომ მართლაც, როცა მოწესრიგდება მთავრობის სტამბების საქმე, გაერთიანდება ეს სტამბები მაშინ შესაძლებელი გახდება საჭიროდ არ დარჩეს დამფუძნებელ კრებისათვის საკუთარი სტამბის დაარსება. ამიტომ ამ პროექტში იქნება შეტანილი შესწორება, რაკი სტამბა არსებობს - მიეცეს თვიურად საჭირო თანხა ამ ხარჯის დასაფარავად. შესწორება უკვე პრეზიდიუმში შეტანილი არის ამისდამიხედვით. რაც შეეხება დანარჩენ ხარჯთ-აღრიცხვის საკითხს, დღეს საკითხი დარჩეს ისე, როგორც არის პროექტში შეტანილი.

თავმჯდომარე. სიტყვა ეკუთვნის მომხსენებელს.

ირემაშვილი. საბიუჯეტო კომისია მაინც თავის გადაწყვეტილებაზე სდგას და მოითხოვს იმას, რომ დაარსებული იყოს ისეთი სტამბა დამფუძნებელ კრების კანცელარიასთან, რადგანაც აი ამ ანგარიშების ბეჭდვაზე შემდეგში მას უფრო მრავალი ხარჯები დასჭირდება, აქ უკვე მოწყობილი სტამბა არის და ამგვარად ეს ხარჯები შემცირებული იქნება.

თავმჯდომარე. ამგვარად ორი პროექტი არის: ერთი პრეზიდიუმისა და საბიუჯეტო კომისიისა მეორე გახლავთ სოციალ-დემოკრატიის ფრაქციისა. რაკი განსხვავება არის მნიშვნელოვანი, პირველ პროექტით ნავარაუდევი არის სტამბა თავისი შტატებით და მეორე პროექტს კი არაფერი არა აქვს საწინააღმდეგო სტამბისა, მაგრამ იმისთვის განსაკუთრებული თანხის გადადებას სამერმისოდ სდებს, ამიტომ მე კენჭს უყრი ორთავ პროექტს, რომელია ამ პროექტისაგან მისაღები თქვენთვის. ვინ არის მომხრე სოციალ-დემოკრატიულ ფრაქციის პროექტისა? სოციალ-დემოკრატიული პროექტი მიღებული არის და გთხოვთ წაიკითხოთ სათაური და პირველი მუხლი.

მომხსენებელი. (კითხულობს მუხლობრივ. დეკრეტი საერთოდ მიღებულია ს.-დ. შესწორებით და გადაეცა სარედაქციო კომისიას).

თავმჯდომარე. შემდეგი კანონ-პროექტის შესახებ სიტყვა ეკუთვნის ბ. ჩიკავას.

ალ. ჩიკავა. (ს.-დ.) ბინებზე და სხვა სადგომებზე ამ ჟამად ძალაში არის დადგენილება დროებითი მთავრობის 1917 წ. 5 აგვისტოსი, შემდეგ ჩვენი მთავრობის მიერ მიღებული, ეს დადგენილება ეხება ბინების და სხვა სადგომების უმაღლეს ფასების დაწესებას. ეს დადგენილება შეიძლება ძალაში დარჩეს მხოლოდ პირველ აგვისტომდე, პირველ აგვისტოს კი ამ დადგენილებას ძალა ეკარგება, მაგრამ თუ ღია დავტოვეთ ბინების საკითხი შეიძლება იქნეს შეტანილი ერთნაირი არევ-დარევა, ამისთვის საჭირო არის ეხლა ამ კანონის მიღება ამ საკითხის შესახებ ან და დეკრეტის გატარება. კანონ-პროექტი იუსტიციის სამინისტროს, ამის შესახებ, უკვე შემუშავებული აქვს და ეს გადაცემული არის დამფუძნებელ კრების კომისიაში განსახილველად, მაგრამ ამ კანონ-პროექტის განხილვას და მიღებას ვერ მოვასწრობთ მიმდინარე სესიაში, ამიტომ თვითმმართველობის კომისია და ადგილობრივ მმართველობის კომისიამ შემოიტანა დეკრეტი 1917 წ. 5 აგვისტოსი და თხოულობს განსაზღვრას და გაგრძელებას.

ალ. ასათიანი. (ერ.-დემ.) მე ვფიქრობ, რომ კანონის ძალაში დატოვება მეტად სამძიმო იქნება ქალაქის მესაკუთრეთათვის. არავისთვის საიდუმლობას არ შეადგენს, რომ მესაკუთრეთა დიდი უმრავლესობისათვის ქალაქის ქონება შემოსავლის წყარო უკვე აღარ არის. ის შემოსავალი, რომელსაც სახლის პატრონი ღებულობს, უმრავლეს შემთხვევაში, ეს მათი შემოსავალი არ ჰყოფნის რემონტს და სახლის მიმდინარე აუცილებელ ხარჯებს. ზღაპრულად იზრდება სახლის დაცვა, სახლის შეკეთება და ყოველგვარი სხვა ხარჯები. ამავე დროს ჩვენ ისეთი პირობები გვაქვს დაწესებული ბინების დამქირავებლებისთვის, რომ ეს შემოსავალი სრულიად არ შეეფერება ამ ზღაპრულ ზრდას. მრავალ შემთხვევაში ეს კაპიტალი, ეს ქონება უკვე არამც თუ არავითარ მოგებას არ იძლევა, არამედ მრავალ შემთხვევაში ზარალსაც აჩვენებს თავის პატრონს (შენგელაია: მაშ სრულიად ჩამოვართვათ!) ფაქტიურად ასეც არის. ამიტომაც შემჩნეულია და მე მგონია ეს არავისთვის საიდუმლო არ არის, რომ სახლის მესაკუთრე უკვე ვერავითარ რემონტს ვერ აწარმოებს, როდესაც ამის ხარჯები ზღაპრულად იზრდება და შემოსავალი კი შედარებით უცვლელი არის. რასაკვირველია, სახლის მეპატრონენი სრულიად არ არიან დაინტერესებულნი, რომ თავის ქონება ასეთს მდგომარეობაში დასტოვონ, და მას საჭირო შეკეთება მოაკლონ. ასეთი ვითარება არის ქონების კაპიტალის ერთგვარი განადგურება. ვინაიდგან თუ სახლს მორიგი რემონტი და შეკეთება არა აქვს, ის ფუჭდება და მე მგონია, რომ სახელმწიფოებრივ თვალსაზრისით ასეთი უკიდურესი შელახვა მემაპტრონეს ინტერესებისა, ასეთი უკიდურესი შემცირება მათი შემოსავლისა, საზოგადოებრივ თვალსაზრისით, სასარგებლო არ არის. მე მესმის, რომ დაწესებული იყოს ისეთი ნორმები, რომ მეპატრონემ არ ისარგებლოს ბინების სიმცირით და შეუფერებლად არ ასწიოს ბინების ფასები. ეს ერთგვარი შეზღუდვა კიდევ შესაძლებელია, რომ მართლა საჭირო იყოს იმ არა ნორმალურ პირობებში, რომელშიაც ჩვენ ვიმყოფებით მსოფლიო ომსა და რევოლიუციის გამო. მაგრამ ასეთი უკიდურესი განსაზღვრა ასეთი მტკიცე ტაკსების დაწესება ამ სადგომებზე აი ასეთი მდგომარეობის დატოვება ქალაქის მესაკუთრეებისთვის, მე ვფიქრობ, ძლიერ საზიანოა. ასეთი მდგომარეობის გამართლება არ შეიძლება არაფრით, გარდა იმისა, რომ დამქირავებლებისთვის სასარგებლოა ძლიერ ცოტა ქირის გადახდა და არავითარ ქირას, რომ არ იხდიდეს უფრო სასურველი იქნება იყოს, დამქირავებლებისთვის, მაგრამ კაპიტალის განადგურება და მოსპობა, მე მგონია, არ უნდა შეადგენდეს ჩვენ მიზანს. ამიტომ ჩვენ ვერ მივემხრობით ისე შეუსწორებლად გაგრძელებას იმ კანონ-პროექტისა, რომელიც ასეთ პირობებში აყენებს ქალაქის მესაკუთრეს. მე ვფიქრობ ეს კანონ-პროექტი სასწრაფოთ მოითხოვს შესწორებას, ვინაიდან აუტანელია ქალაქის მესაკუთრეთა მდგომარეობა.

დავით ონიაშვილი. ჩვენი აზრით ამ დეკრეტის გარშემო დღეს დავა არ უნდა ყოფილიყო, რადგანაც არსებითი კამათი სრულიად არ უნდა იყოს ამ საკითხის გარშემო, ვინაიდან ეს დეკრეტი არსებითად არ შეეხება საგანს. საქმე შემდეგში არის: დროებითი მთავრობითი გამოცემულ დეკრეტს ვადა გადის 5 მარიამობისთვეს, მაშასადამე ამ მოკლე ხანში ახალი კანონის შასახებ ბინის დაქირავებისა სრულიად არ გვექნება. ჩვენი ცნობით ეს კანონ-პროექტი დღეს დამუშავებული, თითქმის დამთავრებული არის იუსტიციის სამინისტროში. - კანონი თავის-თავად ძალიან რთულია, აუარებელი მასალა აქვს თან დართული და ამ კანონის გარჩევას და მიღებას დამფუძნებელ კრებაში ესაჭიროება დიდი დრო და ხანგრძლივი კამათი. ის მოსაზრება, რომელიც მოიყვანა ასათიანმა შეიძლება მოყვანილი იყოს შემდეგ, როდესაც გვექნება არსებითი მსჯელობა, როდესაც გაიმართება ეგრედწოდებული გენერალური დებატები ამ კანონის გარშემო. დღეს, როდესაც ეს საკითხი სდგას ფორმალურად, როდესაც ვეძებთ გამოსავალს შექმნილ მდგომარეობიდან, მე მგონია ასეთ კამათს ადგილი არ უნდა ჰქონდეს, ამიტომ სოციალ-დემოკრატიულ ფრაქციის სახელით შემომაქვს წინადადება, - გავაგრძელოთ ვადა დეკრეტისა და არსებითად შემდეგში შევეხოთ იმ კანონს, რომელიც სათანადო კანონით შემოტანილი იქნება მომავალში.

თავმჯდომარე. საერთო მსჯელობისათვის სიტყვა არავის არ სურს. სიტყვა ეკუთვნის მომხსენებელს.

მომხსენებელი. დამფუძნებელი კრების წევრი ბატონი ასათიანი ბრძანებს, რომ დღეს, დღევანდელ პირობებში საჭირო არ არის ამ დეკრეტის მიღება, იმიტონ, რომ ამ დეკრეტის მიხედვით მესაკუთრეებს ინტერესი შეელახებათ. მაგრამ მასთანვე ბატონი ასათიანი დასძენს, რომ საჭიროა ერთნაირი ფასების დაწესება, რომ სპეკულიაცია არ იყვეს ამ საკითხის გარშემო. ერთნაირი წინააღმდეგობაა. თუ ჩვენ ამ დეკრეტს ეხლა არ მივიღებთ, ეს იმას ნიშნავს, რომ ჩვენ მესაკუთრეებს მივეცით თავისუფლება სპეკულიაცია აწარმოვონ, აწარმოვონ ბინების დაქირავების გარშემო. საერთოთ ბატონი ასათიანი თანახმა არის, რომ ერთნაირი ნორმა სახლების, ბინების დაქირავებისა არსებობდეს. მაშინ ჩემის აზრით მოსაზრება ბატონ ასათიანისა უნდა უარვყოთ დღეს-დღეობით, და სწორეთ მაშინ, როდესაც ამის შესახებ შემოვა დამფუძნებელ კრებაში კანონ-პროექტი, რომელიც ეხლა მოთავდება კომისიებში, მაშინ, რასაკვირველია, ამის შესახებ გაიმართება გენერალური მსჯელობა, და ეხლა კი მოსაზრება ბატონ ასათიანისა უნდა უარყოფილ იქნეს და ეს დეკრეტი დამფუძნებელ კრებამ დაადასტუროს. (დეკრეტი მუხლობრივ, კენჭის ყრით მიღებულია და გადაეცემა სარედაქციო კომისიას).

თავმჯდომარე. ეხლა შემდეგ საკითხათ არის ეროვნულ-დემოკრატიულ ფრაქციის წინადადება ლეჩხუმში საგანგებო კომისიის გაგზავნის შესახებ. სიტყვა ეკუთვნის ბატონ კედიას.

სპირიდონ კედია. ყველამ ვიცით და ვგრძნობთ, რომ სამართალი და ადმინისტრაცია საერთოდ ძალიან კოჭლობს საქართველოში. მაგრამ დღეს-დღეობით ლეჩხუმის მაზრაში ეს მდგომარეობა უფრო ცუდათ არის. ვერც ადმინისტრაცია და ვერც სამართალი ლეჩხუმის მაზრაში დღეს-დღეობით ვერ ებრძვის ბოროტ-მოქმედებას და მკვლელობას, რომელიც აქ პერიოდიულად სწარმოებს. მაგალითად, იყო შემდეგი შემთხვევა მკვლელობისა: გასულ აპრილში მოჰკლეს ახვლედიანები, სოფელ გვაჯარას მახლობლივ. მაისის თვეში მოჰკლეს 65 წლის მოხუცი ასათიანი. მოხდა აგრეთვე მკვლელობა ბატონ ბერუჩიშვილისა, რომელიც ლაილაში ვაჭრობდა ხოლმე და ჩაჩხიანისა. მერე ამ უკანასკნელ დროს მოჰკლეს სამი გელოვანი და ყოფილი მარშალი სანდრო დადეშქელიანი. რამდენადაც ჩვენ ვიცით ეს უკანასკნელი ცნობები მთავრობას არ უნდა ჰქონდეს მიღებული.

თუ დაუკვირდებით ადგილობრივ პირობებს მკვლელობისას, რომელზედაც მე მოგახსენებთ, ჩვენ იძულებული ვიქნებით ერთნაირი შერჩევა დავინახოთ აი ამ აქტების მოხდენაში. ამდენი მკვლელობის შემდეგ ჯერ-ჯერობით ამ მაზრაში არც ადმინისტრაციას და არც სამართალს მკვლელები ხელში არ ჩაუგდია. მაშასადამე, ბატონებო, მკვლელობა, ადამიანის სიცოცხლის გაქრობა თავისუფლად სწარმოებს და არ არის ზომები სახელმწიფოებრივი ორგანიზაციის მიერ მიღებული, რომ ასეთნაირი ბოროტ-მოქმედნი დაჭერილი იქმნენ და აკეთონ ასეთი ბოროტ-მოქმედება. ასეთი მდგომარეობა მე მგონია ავალებს დამფუძნებელ კრებას თავის მხრით ამ საქმეში ჩაერიოს, რადგანაც ვიმეორებ სამართალს და ადმინისტრაციას ბოროტ-მოქმედებასთან არც უბრძოლია და არც ებრძვის.

მეტად საინტერესოა ჩვენთვის გავეცნოთ იმ მდგომარეობას, რომელიც შექმნილია ლეჩხუმის მაზრაში ამ ტერორს, შორიდან მაინც, ორგანიზაციული ხასიათი აქვს. და სათანადო გამოკვლევის შემდეგ მთავრობას მოვთხოვოთ მიიღოს მკაცრი, ენერგიული ზომები ამისთანა ბოროტ-მოქმედების წინააღმდეგ. გასაკვირველია ის, რომ როდესაც მეტი მღელვარება იყო, ლეჩხუმის მაზრაში მეტი აფორიაქება იყო მასიური ხასიათისა, განსაკუთრებით ბოლშევიკების მოძრაობის დროს, მაშინ ლეჩხუმის მაზრაში, შედარებით სულ მცირე მკვლელობა მომხდარა, სულ ერთი-ორი, და ამ ბოლშევიკების მოძრაობის ლიკვიდაციის შემდეგ, მას შემდეგ, რაც ადგილობრივი მდგომარეობა ცოტად თუ ბევრად მოეწყო, ერობა მუშაობს, თითქოს სასამართლოც მოწყობილი არის, მას შემდეგ რაც ცხოვრება, საზოგადოდ პროვინციაში, დაახლოვებით ჩამდგარია ნორმალურ, უფლებრივი პირობებში, აი სწორედ ამის შემდეგ იზრდება ამ მაზრაში ასეთი მკვლელობები. ასეთი ფაქტის წინაშე ჩვენ ვფიქრობთ, რომ დამფუძნებელი კრება სახელმწიფოებრივი ინტერესის თვალსაზრისით და სამართლის და უფლებრივის განმტკიცების თვალსაზრისით, ჩაერევა ამ საქმეში და გამოიძიებს იმ ამბებს, რომელიც ხდება ლეჩხუმის მაზრაში, და გამოარკვევს თუ რა არის მიზეზი, რომ არც ადგილობრივი ადმინისტრაცია და არც ადგილობრივი სამართალი, ამ აშკარა ბოროტ-მოქმედების წინააღმდეგ არავითარ ზომებს არ იღებს. ჩვენ წინადადება შემოგვაქვს, რომ შედგენილი იყოს საგანგებო კომისია თვითეულ ფრაქციიდან თვითეულ კაცისაგან და ეს საგანგებო კომისია გაიგზავნოს იქ, ლეჩხუმის მაზრაში ამ მკვლელობის გამოსაკვლევად და შესაფერ ზომების მისაღებად.

თავმჯდომარე. სიტყვა ეკუთვნის შინაგან საქმეთა მინისტრის ამხანაგს ბატონ ჭიჭინაძეს.

პარმენ ჭიჭინაძე, შინაგან საქმეთა მინისტრის ამხანაგი. ის წინადადება, რომელიც შემოიტანა ბატონ კედიამ მისაღები იქნებოდა იმ შემთხვევაში, რომ ლეჩხუმის მაზრაში რაღაც ისეთი ამბები მომხდარიყო, რომელიც იქნებოდა უკვე დამტკიცებული უტყუარი ცნობებით. მაშინ, რასაკვირველია, მკვლელობის შესახებ უნდა გამონახულიყო ძირითადი მიზეზი და გაგზავნილი ყოფილიყო განსაკუთრებული კომისია, საპარლამენტო კომისია, რომლის მიღებაც მაშინ საჭირო იქნებოდა.

მაგრამ მე უნდა მოგახსენოთ, რომ ზოგიერთი ასეთი მკვლელობა, ეკუთვნის იმ ხანას, როდესაც სწორედ მორჩაძემ ჩაიდინა რამოდენიმე მკვლელობა. ეს ის მორჩაძეა, რომელიც რამდენი ხანია მოქმედობს სწორედ ლეჩხუმში. მორჩაძე მოქმედობდა ლეჩხუმში ბოლშევიკური გამოსვლის დროს და სამწუხაროდ დღესაც არ არის შეპყრობილი, თუმცა უკანასკნელი ცნობებით, რომელიც ჩვენ გვქონდა, მორჩაძე უნდა იყოს დაჭრილი და შეპყრობილი კი არ არის.

შესაძლებელია, რომ რამდენიმე მკვლელობა მან ჩაიდინა. ჩვენ უკვე გავგზავნეთ შეკითხვა ამის შესახებ, მაგრამ ცნობები არ მიგვიღია და, რომ ზომები იყო მიღებული ამის შესახებ, ეს თქვენც კარგად იცით, მას მთელი ქუთაისის მილიცია და აგრეთვე მთელი ლეჩხუმის მილიცია დაეძებს დასაჭერაღ. მაგრამ, საუბედუროთ, როდესაც ერთი კაცი ერთ სოფლიდან მეორე სოფელში გადადის, ერთ საზოგადოებიდან მეორე საზოგადოებაში, და ორ მაზრაში სეირნობს, ძალიან ძნელია მისი დაჭერა. ისიც უნდა ვსთქვათ, რომ ის ერთნაირ რაღაც თანაგრძნობას პოულობს; სასტიკი ზომების მიღება ამა თუ იმ საზოგადოების წინააღმდეგ, ეგზეკუციის ჩაყენება, როგორც მოგეხსენებათ, არა სასურველ შედეგებს იძლევა. და ამის შესახებ უკვე შეკითხვა იყო, ჩვენ მივიღეთ ზომები ამის წინააღმდეგ და ზომებს ღებულობს ქუთაისის მაზრის კომისარი მის შესაპყრობლად. მას აგენტები ჰყავს მიჩენილი, ისინი კიდევაც მოქმედობენ და ეს არის რამდენიმე დღის კითხვა. მორჩაძე მალე შეპყრობილი იქნება.

მე მგონია, რომ იმ შემთხვევაში, რომელსაც აწვებიან ეხლა, ალბად ასეთ რამეებს ადგილი აღარ ექნება. რომ ვიფიქროთ რაღაცა ბოროტ-მოქმედებას ჰქონდა ტერორისტული ხასიათი, ასეთი საბუთი არ არის. პირიქით, მთავრობა კატეგორიულად აცხადებს, რომ ამისთანა რამ, რომ მომხდარიყო, ჩვენ მივიღებდით ზომებს, მაგრამ ჩვენ ამის საბუთები სრულიად არ გვაქვს, ჩვენ უკვე გავგზავნეთ ამის შესახებ შეკითხვა და თანვე, რასაკვირველია, განკარგულება, რომ მომხდარიყო სასტიკი გამოძიება ამის შესახებ და ის, ვინც იქნებოდა ჩარეული ამ საქმეში, სასტიკ პასუხისგებაში მიცემულიყო.

ამიტომ ჯერ-ჯერობით, რასაკვირველია, ამგვარ საპარლამენტო კომისიის დაწესება ზედმეტად მიმაჩნია.

თუ ამისთანა საბუთი იქნება და გამოირკვევა, - მაშინ მოხსენდება და თქვენ თითონ დაინახავთ, რომ საჭიროა ამისთანა კომისიის დაარსება. ჯერ- ჯერობით კი ეს მე არ მიმაჩნია საჭიროდ.

თავმჯდომარე. სიტყვა ეკუთვნის ყიფიანს.

რუბენ ყიფიანი. (ს.-დ.) ეროვნულ-დემოკრატიულ ფრაქციის წინადადება გულისხმობს ერთის მხრით სვანეთში დამფუძნებელ კრების არჩევნების გადადებას (კედია: ეს არ არის ჩვენ შეკითხვაში და ფაქტიურად კი ვაცხადებთ ამასაც) მეორეს მხრივ ლეჩხუმის მაზრაში დამფუძნებელ კრების ყველა ფრაქციებისაგან შემდგარ კომისიის გაგზავნას, იქ არსებულ ანარქიის და ტერორის ბოლოს მოსაღებად. წინადადებაში ნათქვამია, რომ ტერორი სწარმოებს პარტიულ და პირადიულ ნიადაგზე, და რომ ეს, სხვათა-შორის, ეროვნულ-დემოკრატიულ პარტიას საშუალებას ართმევს სვანეთის არჩევნებში მონაწილეობა მიიღოს , რადგანაც მათი პარტიიდგან ვერავინ ვეღარ თანხმდება სვანეთში წასვლაზე. მე არ ვიცი რა პარტიულ ტერორზე არის აქ ლაპარაკი. ერთი ცხადია: ის ვინც თავის თუ სხვის ხელით ლეჩხუმის მაზრაში ტერორს აწარმოებდა, კარგა ხანია რაც ასეთებმა ეროვნულ-დემოკრატების პარტიაში თავი მოიყარეს, და როდესაც ეხლა ამ პარტიის ფრაქცია ტერორზე საკითხს აყენებს მე ეს ძალიან მიკვირს. ეს აი რას ჩამოგავს: რაჭაში სცხოვრობდა ერთი დარბაისელი მოხუცი თავადი - ასლან ერისთავი. 1905 წელში მასთან მოვიდა ერთი კაცნაკლავი, ცუდ საქმეების გამო ღირსება ახდილი აზნაური და ეუბნება: ბატონო, ხალხმა გამომგზავნა შემატყობინო, რომ ბოიკოტი გაქვს გამოცხადებულიო. რა არის, რატომ? რა არის ბოიკოტი?-ბოიკოტი ის არის, რომ შენთან აღარავინ მოვა, აღარავინ დაგელაპარაკება, აღარავინ შეგიშვებს თავის სახლში. - კაცო, რა დავაშავე? კაცი არ მომიკლავს, ღირსება არავის აუყრია ჩემთვის, ბოიკოტი ნამდვილად შენ გამოგიცხადეს, და ეხლა გინდა მე მომახვიო თავსო, უპასუხა ერისთავმა. ასეა ეროვნულ-დემოკრატების ფრაქციაც. თავისას თუ რასმეს ახვევენ სხვას თავზე, თორემ არავითარ სხვა პარტიულ ტერორს ლეჩხუმში ადგილი არა აქვს. პირიქით ეროვნულ-დემოკრატიულ ფრაქციაში არის ლეჩხუმელი დეპუტატი, რომელიც წინეთ ჩვენ პარტიაში იყო და რომელმაც ჩვენი პარტია რეაქციის და გაჭივრების დროს დასტოვა. ამ დეპუტატს წამოყვებოდა იმის ხსოვნა, რომ ტერორის და ძალადობის წინააღმდეგ ბრძოლაში ჩვენ საუკეთესო ამხანაგები დავკარგედ. პირველი მსხვერპლი იყო შამშე გელოვანი. იგი მარტო იმის მსხვერპლი გახდა, რომ გარდაფხაძეების ციხეს გარდაფხაძეების მოსაკლავათ გარს შემორტყმული ხალხი მოაშორა და შინისკენ გაისტუმრა. გელოვანის შემდეგ ასეთივე სახით ჩვენ ათამდე საუკეთესო ამხანაგები დაგვეღუპა. ამის უარყოფა ბატონ ასათიანს არ შეუძლიან. ეროვნულ-დემოკრატიულ პარტიიდან თუ მართლა არავინ თანხმდება არჩევნებისთვის სვანეთში წასვლას ესაც გასაკვირია. წინად ეს პარტია გულადობას ჩემულობდა. ლეჩხუმის მაზრაში აი, ერთი წლის წინად, როდესაც დიდი ტერორი და ანარქია იყო და როდესაც ჩვენ ერთის მხრივ წინ გვესვენა გულ-გახვრეტილი ლევან დადიშკელიანი და მეორეს მხრივ გუნდ-გუნდათ დავატარებდით ქუთაისის ქუჩებში ლეჩხუმის მაზრაში დაღუპულ მსხვერპლებს, სწორედ მაშინ ეროვნულ-დემოკრატიული პარტია ამტკიცებს: ლეჩხუმის მაზრაში არაფერი არ მომხდარა, ყველაფერი გაზვიადებულია, გაგვიშვით ჩვენო და ყველაფერს გავასწორებთო. იმათ, ვინც მაშინაც ანარქიის და ტერორის დროს ამტკიცებდა, რომ ლეჩხუმის მაზრაში არაფერი არ მომხდარაო, რა უფლება აქვთ დღეს ერთი ორი კაცის მკვლელობის შემდეგ მთელ ლეჩხუმის მაზრას ანარქია მიაწერონ და მოითხოვონ არჩევნების გადადება (კედია: ჩვენ მაგას უარვყობთ. აქ არ არის ნათქვამი!) წინადადებაში, სხვათა-შორის, ნათქვამი არის, რომ თქვენი ფრაქციის ქუთაისის კომიტეტიდან სვანეთში წასვლას ვერავინ ბედავს. (ხმაურობა) (კედია: ეს უნდა გესმოდეთ!) ვინც შარშანდელ ტერორში საშიშროებას არ ხედავდა, და თამამად მიდიოდა ლეჩხუმის მაზრაში, არ არის საბუთი, მას ეხლა ეშინოდეს ლეჩხუმის მაზრაში წასვლისა. სხვათა-შორის, მე უნდა მოგახსენოთ, რომ აქ ბატონმა კედიამ დაასახელა რამდენიმე მკვლელობა, რამდენიმე მოკლულების გვარები. მე უარვყოფ ლეჩხუმის მაზრაში პარტიული ტერორის არსებობას, მაგრამ პირადიულ ტერორს რამდენიმეჯერ ჰქონდა ადგილი. მე მოვიყვან ცნობებს იმის შესახებ თუ რა პიროვნებები იყვნენ დახოცილნი და დამფუძნებელი კრება გამოიტანს მსჯავრს იმის შესახებ, რომ ისეთი ხალხი, როგორიც დახოცილები იყვნენ არის თუ არა შესაძლებელი (კედია: აი, სწორედ ასეთ სიტყვაში არის ამის მიზეზი!) პირად, შურისძიების საგნათ გახდნენ. (ხმაურობა) რას იქნევთ თავს, ბ. კედია! თუ თქვენ მკვლელობა გაღელვებთ, რატომ არ ღელავდით მაშინ, როდესაც სხვა მკვლელობები ხდებოდა? ლევან დადიშკელიანის მოკვლამ არ აგაღელვათ? აქ დაასახლეს სხვათა-შორის მოკლული ახვლედიანები და გელოვანი. უნდა მოგახსენოთ, რომ ეს ახვლედიანები და ეს გელოვანიც ერთობ ცუდ ხასიათის ცხოვრებას ატარებდნენ ლეჩხუმის მაზრაში. რამდენიმე წლის წინად ახვლედიანები სოფელ ალპანაში მიუხტნენ გლეხს, თავის ძიძის შვილს და მოსტაცეს ორიოდე გროში, რომელიც ქალაქში მუშაობით აღებული გლეხმა სოფელში მოიტანა, ერთი ამ მკვლელთაგანი ძიძის შვილი იყო მოკლულისა. საერთოდ ჩვენში ყოველგან და ლეჩხუმის მაზრაში კერძოთ ეს ძიძის შვილობა ძალიან პატივცემულია. ძიძის შვილი არასოდეს არ ჰკლავს იმას, ვინც იმისმა დედამ გაზარდა. გაზრდილიც ძალიან პატივს სცემს იმ ოჯახს, სადაც გაიზარდა. როდესაც ახვლედიანებმა ეს ჩვეულება გადალეხეს და ძიძის შვილი მოჰკლეს, მისმა დედამ მკვლელი დაინახა და მიაძახა: შენ ხომ ჩემი ძუძუთი ხარ გაზრდილი და შვილი რათ მომიკალიო. მოჰკლეს დედაც. მკვლელებს დარჩათ თოფი. იმათი მონაწილეობა ამ მკვლელობაში უკვე გამორკვეული იყო, ისინი უკვე დაპატიმრებული იყვნენ მაგრამ გადატრიალების შემდეგ საერთო ანარქიაში იპატიეს თავი, დაუბრუნდნენ ლეჩხუმის მაზრას.

ასეთივე კაცი იყო გელოვანი: ის გაქცეული იყო ტფილისის ციხიდან, ქუთაისის ციხიდან, ის რამდენჯერმე დაპატიმრებული იყო და ეხლა თუ ვისმეს სურს დააყენოს საკითხი იმის შესახებ, რომ გელოვანი არ გაიქცეოდაო და ტყუილად არის მოკლულიო - ამის საბუთი არა აქვს: ვინც გაიქცა თბილისის ციხიდან, ვინც გარბოდა გზებზედ დაჭერის დროს ნუ თუ არ გაიქცეოდა ლეჩხუმში? რა არის აქ შეუძლებელი? უნდა მოგახსენოთ ისიც, რომ არც ერთი მოკლულთაგანი არ შრომობდა, არავითარი ქონება არ ჰქონდათ, მაგრამ ყველაზე უკეთესად ჩაცმულნი, დახურულნი იყვნენ, ყველაზე უკეთეს ცხოვრებას ატარებდნენ, ამიტომ ამას ყოველთვის ადგილობრივი ხალხი ცუდათ ხსნიდა, ყოველთვის ყოველივე დაკარგულს მათთან ეძებდნენ. ასეთ პირობებში შურისძიება და ტერორი არის თუ არა შესაძლებელი, ადვილი ასახსნელია დამფუძნებელ კრებისათვის. აქ, ახსენეს მოხუცი ასათიანიც. იმას ასეთი წარსული არ ჰქონია, მისი სიკვდილი ყველასთვის სამწუხარო არის, მაგრამ მის ცხოვრებაშიაც, როგორც მე ლეჩხუმის მაზრაში ამ ბოლოს დროს ყოფნის დროს გამაცნეს ჰქონდა ერთ წინდაუხედავ ნაბიჯს ადგილი. ეს წინდაუხედავობა გამოიხატა იმაში, რომ მან დაიწყო რაღაც ძველი, გარდაფხაძეების მამულის საქმეების წარმოება ერთის მხრივ, მეორეს მხრივ რაღაცა სადავო საქმეები ჰქონდა დეზერტირებთან. ამ ნიადაგზედაც მკვლელობა დღეს გასაკვირველი არ არის არსად და მით უმეტეს ლეჩხუმის მაზრაში. გამობრძანდეს აგერ მოკლულის შვილი, ეროვნულ-დემოკრატების ფრაქციის წევრი ა. ასათიანი და როცა აქ ლაპარაკი არის პარტიულ ტერორზე, აბა ბრძანოს: ვის, რომელ პარტიას უნდა მოეხდინა ტერორი ისეთ კაცის წინააღმდეგ, რომელსაც არც ერთ პარტიის წინაშე არავითარი დანაშაული არ მიუძღოდა? თუ ვინმე ემდურებოდა, ემდურებოდა იმ წინდაუხედავ ნაბიჯის გამო, რომელიც მე დავასახელე. მეორე, ისიც სამწუხარო არის რაც მოხდა, მაგრამ უმატებენ იმასაც რაც არ მომხდარა. მაგალითად აქ ამბობენ მოკლეს სამი გელოვანიო, მე ვამბობ: სამი გელოვანი კი არ მოკლეს, მოკლეს ერთი გელოვანი, რომელიც ციხიდან იყო გაქცეული და არაფერი გასაკვირველი არ არის, რომ ლეჩხუმის მაზრაშიაც გაიქცეოდა. არავითარ სხვა გელოვანების და დადიშკელიანების მკვლელობას ადგილი არ ჰქონია, ეს მხოლოდ ეროვნულ-დემოკრატების ჭორია.

გუშინ პირდაპირი მართულით ველაპარაკე ამის შესახებ ლეჩხუმში, და ვიმეორებ მკვლელობა დადიშკელიანის და გელოვანებისა ტყუილი არის. რაც, შეეხება სვანეთის არჩევნებს მე ვამბობ, რომ ლეჩხუმის მაზრაში მკვლელობას სვანეთის არჩევნებთან არავითარი კავშირი არა აქვს. (კედია: არჩევნებზე აქ არავინ ლაპარაკობს!) როგორ არ ლაპარაკობ იქ სწერია, მაჩვენე... (კედია: - გვაჩვენეთ სად სწერია!) სვანეთში დღეს პირიქით ისეთი სიწყნარე არის, რომ ამ ორი სამი წლის განმავლობაში არ ყოფილა. დამფუძნებელ კრების წევრებს, ამ უკანასკნელათ სვანეთში გაგზავნილთ ჰქონდათ სადავო საკითხებზე ხალხთან მოლაპარაკება, ეს სადავო საკითხები ხალხმა ყველა იმ სახით გადასჭრა, როგორც მოითხოვდა დღევანდელი პირობები. სვანებს ჰყავდათ რაჭა ლეჩხუმიდან გატაცებული საქონელი, ისინი დასთანხმდნენ ამ საქონლის დაბრუნებას, ერთგულებას უცხადებენ მთავრობას და დამფუძნებელ კრებას, მაშასადამე რა არეულობაზე შეიძლება ლაპარაკი? თუ ლეჩხუმის მხრივ ვისმე აშინებს სვანეთში შესვლა, სრულიად თავისუფლად შეიძლება მეორე გზით, სამეგრელოს გზით წასვლა, ესე ჩამოვიდენ დამფუძნებელი კრების წევრები, ესე დადიან სვანები. ერთ დროს ვატაციც კი ამ გზით იყო სვანეთში და ნუ თუ ეროვნულ-დემოკრატიულ პარტიის წევრები ვერ გაეტევიან ამ გზაზე? ასე, რომ არავითარი საყურადღებო მოვლენებს არჩევნების გადადებისთვის ადგილი არა აქვს სვანეთში და ეს გადაჭარბებულად უნდა ჩაითვალოს. (კედია ადგილიდან: არჩევნების გადადებაზე არავის არ ულაპარაკნია!) რაც შეეხება დამმფუძნებელი კრების ყველა ფრაქციისგან შემდგარ კომისიის გაგზავნას, ამასაც არავითარი საჭიროება არ მოითხოვს, იმიტომ რომ დამფუძნებელი კრება უბნის ზედამხედველი ხომ არ არის, რომ ყოველივე საქმეებზე კუთხეებში ოქმების შესადგენათ იაროს? (კედია ადგილიდან: ეგ თქვენთვის რასაკვირელია ძალიან ადვილი საქმე გახლავთ!) რაც შეეხება, ბ. კედია, თქვენს თავის ქნევას, თქვენ დამფუძნებელი კრების კომისიაში თუ არა სხვა მხრივ გექნებათ საშუალება მობრძანდეთ ლეჩხუმში და თავის ქნევა გააგრძელეთ მაშინ, როდესაც გაიგოთ ის, რასაც აქ ამტკიცებთ (ტაში სოციალ-დემოკრატების უკანა სკამებიდან).

თავმჯდომარე. მე კენჭს უყრი ორ წინადადებას, ეროვნულ დემოკრატებისა და სოციალ-დემოკრატებისას; ვინაიდან პირველად არის შემოტანილი ეროვნულ-დემოკრატების წინადადება ამას პირველად უყრი კენჭს. (მდივანი კითხულობს ეროვნულ-დემოკრატების წინადადებას.).

თავმჯდომარე. (კენჭს უყრის) ეროვნულ-დემოკრატების წინადადება უარყოფილია. მე კენჭს უყრი სოციალ-დემოკრატების წინადადებას. (კითხულობს). სოციალ-დემოკრატების წინადადება კენჭის ყრით მიღებულია და ლეჩხუმში - კომისია არ იგზავნება. ამგვარად დღიური წესრიგი ამოწურულია. მდივანი მოგახსენებთ შემდეგი სხდომის წესრიგს.

მდივანი. (კითხულობს).

სხდომა იხურება ნაშუადღევის 3 ს. და 13 წუთზე.

საქართველოს დამფუძნებელი კრება

(სტენოგრაფიული ანგარიში)

1919 წელი, სამშაბათი, ივლისის 29. ტფილისი, სასახლე.

თავმჯდომარეობს დამფუძნებელი კრების თავმჯდომარის უფროსი ამხანაგი

ალექსანდრე ლომთათიძე

მდივნობს დამფუძნებელ კრების მდივნის ამხანაგი

ქრისტინე შარაშიძის ასული.

პრეზიდიუმში არიან:

ექვთიმე თაყაიშვილი და

კონსტანტინე ჯაფარიძე.

სხდომა იწყება 12 საათსა და 20 წუთზე.

თავმჯდომარე: სხდომა გახსნილი გახლავთ. გთხოვთ (მდივანს) წაიკითხოთ დღიური წესრიგი.

მდივანი. (კითხულობს).

დღიური წესრიგი

1. საბოლოო ტექსტი - საქართველოს სენატის დებულების შემოღების კანონისა.

2. საბოლოო ტექსტი - რესპუბლიკის შეიარაღებულ ძალთა მოწყობის კანონისა.

3. საბოლოო ტექსტი - რესპუბლიკის სამხედრო მმართველობის მოწყობის კანონისა.

4. მეორე (მუხლობრივი) განხილვა საოსტატო სემინარიის დამატებითი შტატის კანონ-პროექტისა.

5. მეორე (მუხლობრივი) განხილვა გზათა დეპარტამენტის შტატისა და ხარჯთ-აღრიცხვისა.

6. დეკრეტი - 1919 წლის იანვრის 1-დე სამხედრო სამინისტროს მიერ გაწეულ ხარჯების დასაფარავად ხუთი მილიონი მანეთის გადადებისა.

7. დეკრეტი - 1916 წლის მაისის 13-ს დებულების განგრძობისა ზედმეტ მოგებაზე გადასახადის გაწერის შესახებ.

8. დეკრეტი - წარსული საბიუჯეტო წლის ანგარიშის წარდგენის ვადის შეცვლისა.

9. დეკრეტი - ჭიათურის ქალაქის თვითმმართველობისათვის ერთი მილიონი მანეთის სესხის მიცემისა.

10. დეკრეტი - 1919 წლის ივნისის 13 დეკრეტის მოქმედების განგრძობისა სახელმწიფო დაწესებულებათა შესანახად ყოველთვიურად 65.827.720 მან. გადადებისა.

11. დეკრეტი - შინაგან საქმეთა სამინისტროსთან არსებულ განსაკუთრებულ რაზმის მოქმედების განგრძობისა - სპეკულიაციისა, კონტრ-რევოლიუციისა და მძარცველების წინააღმდეგ საბრძოლველად.

12. ეროვნულ-დემოკრატიულ ფრაქციის მთავრობისადმი შეკითხვა - ჭიათურის, სოხუმის ოლქის მდგომარეობის და ამბების შესახებ.

13. სოც.-დემოკრ. ფრაქციის მთავრობისადმი შეკითხვა - ჭიათურის მომრიგებელ მოსამართლის მიერ ჭიათურის დეპუტატების საბჭოს წევრის ხარატიშვილისათვის სასჯელის გადაწყვეტის შესახებ.

თავმჯდომარე. ვის სურს სიტყვა დღიური წესრიგის შესახებ? არავის. მაშასადამე, წესრიგი დამტკიცებულია. პირველი საკითხი საბოლოო ტექსტის საქართველოს სენატის დებულების შემოღების კანონისა. სიტყვა ეკუთვნის მომხსენებელს შარაშიძის ასულს.

შარაშიძის ასული. (კითხულობს საბოლოო ტექსტს, რომელსაც დამფუძნებელი კრება ამტკიცებს მუხლობრივ).

თავმჯდომარე. კანონ-პროექტი მიღებულია შტატებით. შემდეგი საბოლოო ტექსტი რესპუბლიკის შეიარაღებულ ძალთა მოწყობის კანონისა. მომხსენებელია მდივანი.

სიმონ მდივანი. (კითხულობს საბოლოო ტექსტი მუხლობრივ დამტკიცებული იქმნა კრების მიერ).

თავმჯდომარე. მიღებულია. შემდეგი საბოლოო ტექსტი რესპუბლიკის სამხედრო მართველობის მოწყობის კანონისა. მომხსენებელია მდივანი.

ს. მდივანი. (კითხულობს. ტექსტი კენჭის ყრით მიღებულია).

თავმჯდომარე. მეორე მუხლობრივ განხილვა საოსტატო სემინარიის დამატებითი შტატის კანონ-პროექტისა. მომხსენებელია შარაშიძის ასული და ჭავჭანიძე.

ქრისტინე შარაშიძის ასული. კანონ-პროექტი საოსტატო სემინარიის დამატებითი შტატების (კითხულობს მუხლობრივ კანონ-პროექტი შენიშვნებით და შტატებით მიღებულ იქმნა).

თავმჯდომარე. შემდეგი მეორე მუხლობრივი განხილვა გზათა დეპარტამენტის შტატის ხარჯთ-აღრიცხვისა. მომხსენებელია ჭავჭანიძე.

ივანე ჭავჭანიძე. (ს.-დ.) დღიდან საქართველოს დამოუკიდებლობის გამოცხადებისა სამხედრო მინისტრის მიერ გაწეულ ხარჯის დასაფარავად დარჩა 5 მილიონი, და აი ეს ხუთი მილიონი დღეს უნდა დაიფაროს. რადგანაც სამხედრო სამინისტროს მოვალეები ჰყავს და მოვალეები მოითხოვენ თავის ფულს, სამინისტრომ ნუსხა მთელ ამ ხარჯებისა წარუდგინა სახელმწიფო კონტროლიორს. სახელმწიფო კონტროლიორმა ჯერ-ჯერობით მოასწრო განხილვა მხოლოდ ორ მილიონ გასამართლებელ საბუთებისა. დანარჩენი ჯერ არ არის წარმოდგენილი. მაგრამ რადგან ვალების გასწორება საჩქაროა, უწყებას აწუხებენ, უწყება შემოდის შუამდგომლობით, რომ გაიხსნას ხუთ მილიონიანი კრედიტი. მხოლოდ ხარჯები გახსნილი იქნება იმისდამიხედვით, თუ როგორ იქნება წარმოდგენილი გასამართლებელი საბუთები სახელმწიფო კონტროლიორის მიერ. საბიუჯეტო-საფინანსო კომისია დაეთანხმა ამ წინადადებას და ამბობს, რომ ხუთი მილიონი მანეთი სამხედრო სამინისტროსთვის გაიღოს.

თავმჯდომარე. ვის სურს სიტყვა საერთო მსჯელობისათვის? არავის. მუხლობრივი განხილვა მიღებულია. გთხოვთ წაიკითხოთ პირველი მუხლი.

ი. ჭავჭანიძე. დეკრეტი 1919 წ. იანვრის პირველამდე სამხედრო სამინისტროს მიერ გაწეულ ხარჯების დასაფარავად 5 მილიონ მანეთის გადადებისა. (კითხულობს დეკრეტი საერთოდ მიღებული იქმნა).

თავმჯდომარე. დეკრეტი 1919 წლის მაისის 13-ს დებულების განგრძობისა ზედმეტ მოგებაზე გადასახადის გაწერის შესახებ. მომხსენებელია ელიავა.

ნიკო ელიავა. (ს.-დ.) ომის დროს იყო შემოღებული ეგრეთ წოდებული ზედმეტი მოგების გადასახადი. ის იყო შემოღებული ვადით, და ეს ვადა დასრულდა 1917 წელს, ისე, რომ 1918 წელს უკვე ინერციით სწამოებდა ამ გადასახადის აღება. ეხლა ფინანსთა სასინისტროს შუამდგომლობს დამფუძნებებელ კრების წინაშე, რომ გაგრძელებული იყოს ამ კანონის მოქმედება 19-20 წლის 1 იანვრამდის. საბიუჯეტო-საფინანსო კომისიამ განიხილა ეს წარმოდგენა ფინანსთა მინისტრისა და დაეთანხმა, მას შესაძლებლად მიაჩნია ამ კანონის მოქმედების გაგრძელება, რადგანაც თვით გადასახადი მართლაც არის მიზანშეწონილი იმ ზედმეტ მოგებაზე, რომელიც დღესაც, მოგეხსენებათ საკმარისი არის გახსაზღვრულ კლასების ხელში. აი ამიტომ დაეთანხმა და წარუდგენს კრებას სამ დეკრეტს.

თავმჯდომარე. ვის სურს სიტყვა საერთო მსჯელობისათვის? არავის. მუხლობრივი განხილვა მიღებულია. გთხოვთ წაიკითხოთ სათაური.

ნ. ელიავა. დეკრეტი 1916 წლის მაისის 13-ს დებულების განგრძობისა, ზედმეტ მოგებაზე გადასახადის გაწერის შესახებ. პირველი მუხლი (ორატორი კითხულობს დეკრეტს მუხლობრივ, დეკრეტი მიღებულ იქნა კენჭისყრით).

თავმჯდომარე. დეკრეტი საერთოთ მიღებულია და გადაეცემა სარედაქციო კომისიას.

შემდეგი საკითხი. დეკრეტი წარსულ საბიუჯეტო წლის ანგარიშების წარდგენის ვადის შეცვლისა. მომხსენებელია მდივანი. (მდივანი კითხულობს მუხლობრივ დეკრეტს, რომელიც კენჭის ყრით მიღებულია).

თავმჯდომარე. შემდეგი საკითხი. დეკრეტი ჭიათურის ქალაქის თვითმართველობისათვის 1 მილიონი მანეთის სესხის მიცემისა მომხსენებელია ელიავა.

ნ. ელიავა. ეს დეკრეტი გახლავთ წარმოდგენილი მთავრობის მიერ შინაგან საქმეთა მინისტრის წარდგენის თანახმად, ქალაქი ჭიათურა თხოულობს ერთ მილიონ მანეთს სესხათ განსაზღვრული პირობებით რომელიც აქ, დეკრეტშია აღნიშნული. გამოწვეული არის ეს შუამდგომლობა სამინისტროს იმით, რომ ქალაქ ჭიათურის ხელში გადავიდა ბევრი დაწესებულება მრეწველთა საბჭოსთან წინად ბევრ კულტურულ და მუნიციპელურ დაწესებულებებს ინახავდა და უძღვებოდა ჭიათურის მრეწველთა საბჭო. მას შემდეგ რაც ჭიათურა გამოცხადდა ქალაქად, ამ საბჭომ საჭიროდ დაინახა, ეს თავისი დაწესებულებები გადაეცა ქალაქის თვითმართველობისთვის და ქალაქის თვითმართველობამაც სავალდებულოდ ჩასთვალა ისინი მიეღო. ასეთი დაწესებულებანი გახლავთ წყალსადენი, ტელეფონი, ელექტრონის სადგური, აბანოები, ქალაქის კანალიზაცია, თეატრი, სასწავლებლები და სხვა. რასაკვირველია ახალი ქალაქი, თავის საკუთარ საშუალებით ვერ შესძლებდა ამ დაწესებულებების მოვლას, ვერც იმ საშუალებით, გაუძღვებოდა იგი იმ დაწესებულებებს რომელიც შავი ქვის მრეწველთა საბჭომ გადასცა თვითმარველობას, სახელდობ საფუთო გადასახადიდან ერთი კაპეიკი. ქალაქის დავალიანება გამოწვეული არის ამ დაწესებულების შენახვით. ქალაქის მდგომარეობის სიმწვავე სხვათა შორის გამოწვეულია იმით, რომ შავი ქვის გატანა არ სწარმოებდა და შემოსავალი არ ჰქონია ქალაქს.

საერთოდ ამ მოსაზრებით და იმ მოსაზრებით, რომ ქალაქისათვის სავალდებულოა ამ დაწესებულებების შენახვა. შინაგან საქმეთა სამინისტრო შესაძლებლად სთვლის დააკმაყოფილოს ჭიათურის შუამდგომლობა და ამ დასკვნით წარუდგინა მთავრობას. მთავრობამ შეიწყნარა ეს შუამდგომლობა. საფინანსო კომისიამ განიხილა ეს წინადადება და დაეთანხმა მთავრობას, მით უმეტეს, რომ ჭიათურა როგორც ქალაქი უზრუნველყოფილია შემოსავლით, და სესხის გასტუმრებას შესძლებს, დაახლოვებით, რომ ვიანგარიშოთ, 40 მილიონი ფუთი შავი ქვა იქნება გატანილი წლის განმავლობაში, გამოვა, რომ ერთი კაპეიკიან გადასახადიდანაც, უზრუნველყოფილი იქნება ეს სესხი, და ქალაქი მას გადაიხდის ხუთ წლის განმავლობაში თან და თანობით და ნაწილ-ნაწილად, ეს თანხა ჩვეულებრივი 5 პროცენტით ეძლევა, როგორც სხვა ქალაქებს მისცა ჩვენმა ხაზინამ. ასეთი გახლავთ შუამდგომლობა და ამ დეკრეტის შინაარსი.

თავმჯდომარე. ვის სურს სიტყვა საერთო მსჯელობისათვის? არავის, შუხლობრივი განხილვა კენჭის ყრით მიღებულია. გთხოვთ წაიკითხოთ 1 მუხლი.

ელიავა. (მუხლობრივ დეკრეტი კენჭის ყრით მიღებულია).

თავმჯდომარე. შემდეგი საკითხი დეკრეტი 1919 ივლისის 13-ს დეკრეტის მოქმედების განგრძობის - სახელმწიფო დაწესებულებათა შესანახად ყოველწლიურად 65-827.720 მან. გადადებისა. მომხსენებელია მდივანი.

სიმონ მდივანი. 1919 წელს 13-ს ივნისს საქართველოს დამფუძნებელ კრებამ მიიღო დეკრეტი, რომლის ძალითაც სამინისტროს განკარგულებაში გადადის, ვინემ წლიური ხარჯთ-აღრიცხვა დამტკიცდება 8 მილიონი მანეთი. ეს თანხა სათანადოთ იყო განაწილებული ყველა სამინისტროს შორის. ამ დეკრეტს ვადა უთავდება, მაგრამ ჩვენ ვიცით, რომ დამფუძნებელ კრების სხდომები უნდა შესწყდეს - და, მაშასადამე, პირველ ივნის მათ არ ექნებათ არც დამტკიცებული ხარჯთ-აღრიცხვა და არც დეკრეტის ძალით საჭირო თანხა. რომ მუშაობა არ შესწყდეს სამინისტროებში ამისათვის მინისტრთა კაბინეთის წინაშე ფინანსთა მინისტრმა აღძრა შუამდგომლობა, რომ ეს ვადა, გაგრძელებული იყოს სამი თვით, მაშასადამე, ენკენისთვეზე, ოქტომბერზე და ნოემბერზე. ეს საკითხი განიხილა საბიუჯეტო კომისიამ და დაეთანხმა ფინანსთა მინისტრის წინადადებას.

თავმჯდომარე. საერთო მსჯელობისათვის სიტყვა ეკუთვნის გობეჩიას.

ივანე გობეჩია. (ს.-რ.) ბატონებო, როდესაც ჩვენ პირველად, ზეპირად სამი თვის ბიუჯეტი გადაუდევით მთავრობას, მხედველობაში გვქონდა ის რომ, მართლაც არ იყო შემოწმებული ძველი ანგარიშები, რომ ვერ შესძლო საბიუჯეტო კომისიამ თავის მუშაობის დამთავრება და სხვა. მაგრამ ეხლა მდგომარეობა სრულიად არ მოითხოვს, რომ ჩვენ ამ კანონის მოქმედება განვაგრძოთ კიდევ სამი თვით, ე. ი. სექტემბრის, ოქტომბრის და ნოემბრის განმავლობაში. მანამდის საკმარისი დრო არის, რომ საბიუჯეტო კომისიამ თავისი მუშაობა დაამთავროს და მაშინ ჩვენ მივიღებთ ბიუჯეტს და გაუხსნით კრედიტს სხვა და სხვა უწყებებს იმ სახით, როგორც ეს დადასტურებული იქნება საბუთებით დამფუძნებელ კრების მიერ. ყოვლად შეუძლებელია რომ ასე ზეპირად ვაძლევდეთ კრედიტებს სხვა და სხვა უწყებებს. გარწმუნებთ, რომ ბევრი ისეთი ხარჯი არის შეტანილი სხვა და სხვა ხარჯთაღრიცხვაში რომ ყოვლად შეუძლებელია მისი მიცემა. ჯერ ერთი ბიუჯეტის პროექტი შედგენილია იმის და მიხედვით თუ დახარჯა ამა თუ იმ უწყებამ შვიდი თვის განმავლობაში. შვიდ თვის განმავლობაში იმათ ეძლეოდათ ფული მაგრამ არავითარი კონტროლი არ ყოფილა, არავითარი გასამართლებელი საბუთები არ წარმოუდგენიათ იმათ თუ როგორ დაიხარჯა ეს ფული. შესაძლებელია, რომ ზოგიერთ შემთხვევაში ზედმეტი რამ დაიხარჯა ყოვლათ შეუძლებელია, რომ თუ კი ჩვენ არ დაგვიმტკიცებენ საბუთებით იმას, რომ დანიშნულებისამებრ დაიხარჯა ეს თანხა, მოხმარდა იმ საჭიროებას რომლისათვის დანიშნული იყო. თუ კი ასეთი საბუთები არ გვექნება - ყოვლად შეუძლებელი იქნება ასე ზეპირად ვაძლიოთ ფული. ეხლა, რასაკვირველია, ბიუჯეტზე არ სდგას საკითხი, ძნელია ბიუჯეტს შევეხო, ზეპირად საერთოდ სახელმწიფოს ნავარაუდევი აქვს 700-800 მილიონი. მე მგონია რომ ისეთი პატარა სახელმწიფოსთვის, როგორიც არის საქართველო ეს მეტად დიდი თანხა არის, ასეთ ხარჯს შემოსავალიც უნდა ჰქონდეს, და შემოსავალი, მართლაც ნავარაუდევი არის 700-800 მილიონი მანეთი, ე. ი. იმდენი, რამდენიც ვითომც გასავალი არის. მაგრამ სიმართლეს არ შეეფერება. ხარჯთაღრიცხვაში ისეთი შემოსავალიც არის აღნიშნული, როგორც მაგალითად მიწის სიხელმწიფო გაყიდვა. ეს იძლევა თურმე 250 მილიონ მანეთს. აქ ნაანგარიშებია ღალა, ტყის შემოსავალი და სხვა, თქვენ იცით ტყეები რა შემოსავალს იძლევიან, ტყეები განადგურებული არის, აქედან არც ერთი კაპეიკი არ შემოდის ხაზინაში. აი სწორედ თითქმის უმთავრესი შემოსავლის წყარო ბიუჯეტში ნავარაუდევი, ასე რომ გასავალი ყოველ შემთხვევაში შემოსავალს ვერ გაამართლებს, და თუ ეს ესე არის - ეს მძიმე ტვირთად დააწვება ჩვენს რესპუბლიკას. როდესაც ასეთი ფინანსიური მდგომარეობა არის. მე მგონია უფრო ხელმოჭერილობით უნდა ვხარჯოთ ეს ფულები, და იქ, სადაც შეიძლება ჩვენ უნდა შევამციროთ ეს ხარჯი. ხარჯი რომ შემცირდეს, ყოველ უწყებამ თავის მოხსენება უნდა წარმოადგინოს. ყოველ უწყების ხარჯებს, ყოველ მუხლს ჩვენ შევეხებით, რასაკვირველია, და როდესაც ჩვენ შევამოწმებთ ამას, მე მგონია უფრო მიზანშეწონილად იქნება შედგენილი ბიუჯეტი და ზედმეტი ფულები არ დაიხარჯება. გარდა ამისა ბიუჯეტში როლს თამაშობს სამხედრო ხარჯები. თქვენ წარმოიდგინეთ თუ ჩვენ გვარდიას მიუმატებთ ჩვენ რეგულიარულ ჯარს სამხედრო სამინისტროს გასავალი შეადგენს თითქმის 300.000.000 მანეთზე მეტს ე. ი. 45 პროც. მთელ ბიუჯეტისა. ისეთ დიდ ქვეყანაში როგორც იყო რუსეთი, რომელსაც დიდი ჯარი ჰყავდა, იქ მხოლოდ 17 პროც. შეადგენდა სამხედრო გასავალი საერთო ბიუჯეტისა, აგრეთვე თითო სულზე რუსეთში სამხედრო ხარჯი შეადგენდა სამ მანეთს (ნათაძე: ომის დროს?) დიახ, დიახ, სამ მანეთს. წარმოიდგინეთ რომ პატარა საქართველოში თითო სულზე უკანასკნელი 130 მანეთი მოდის. აი ასეთი მილიტარისტულ სახელმწიფოდ გადაიქცა ჩვენი პატარა სახელმწიფო (ნათაძე: ისეთივეა ეს ფული?) მე არ ვიცი შესძლებს თუ არა საქართველო ასეთი ხარჯები გასწიოს სამხედრო ძალების შესაქმნელად. სამხედრო მინისტრი რომელიც განათლების მინისტრად ითვლება განათლების სამინისტროსთვის მოითხოვს 37.000.000 მილ. ე. ი. 4 პროც. აქ 45 პროც. გამოდის, იქ კი 4-ხი. გარდა ამისა ისეთი ხარჯები არის შეტანილი ამ ბიუჯეტში, რომ იმის გაცემა ზედმეტი არის. ავიღოთ მაგალითად შინაგან საქმეთა სამინისტრო.

თავმჯდომარე. უკაცრავათ ჩემო ბატონო, მე ბოდიშს ვიხდი თქვენ წინაშე მაგრამ ბიუჯეტზე როდია ლაპარაკი. კეთილ ინებეთ დაუბრუნდით საგანს.

გობეჩია. სწორედ ეს ბიუჯეტს შეეხება, წინად როდესაც 13 ივნისს მივიღეთ კანონი იქ იყო თქმული, რომ არის პროექტი ბიუჯეტისა შედგენილი, ამ პროექტის მიხედვით რადგანაც ჩვენ მისი განხილვა ვერ მოვასწარით, გავყავით ბიუჯეტი 12 და ყოველთვიურად ვაძლევთ ამ ფულს, სწორედ ამიტომ ვერ ვეხები ბიუჯეტს.

თავმჯდომარე. მე ბოდიშს ვიხდი თქვენ წინაშე უმორჩილესად გთხოვთ ჩემ სიტყვებს კომენტარიებს ნუ გაუკეთებთ.

გობეჩია. აი სწორედ შინაგან საქმეთა სამინისტრო თხოულობს საგუბერნიო ბატალიონისთვის 8 მილ. რადგანაც ჩვენ რეგულიარულ ჯარს ვადგენთ, მე მგონია ზედმეტია საგუბერნიო ბათალიონის ყოლა, აგრეთვე ეკლესია, ეკლესია უნდა გამოეყოს სახელმწიფოს დიდი ხანია ვლაპარაკობთ, მაგრამ არა ეშველა რა, აქაც დიდი ხარაჯი არის შეტანილი, ესეც უნდა ვაძლიოთ. დღეს ბიუჯეტის განხილვის დროს ეს რასაკვირველია, უარყოფილი იქნება. ბიუჯეტში არის აგრეთვე მართმადიდებელი ქრისტიანობის აღსადგენი საზოგადოება, იმასაც ვაძლევთ 45.000 მანეთს. მე მგონია ეს ანარხონიზმია და ჩვენ მას არ უნდა ვაძლევდეთ ფულებს. აქ არის აღნიშნული აგრეთვე სააგენტო ხარჯები რას ემსახურება იგი არ ვიცი. რაც ხდება ამ ჩვენს პარლამენტში სააგენტოში არაფერი არ არის. იქ ბატონი რამიშვილის დიდი გრძელი სიტყვები არის ყოველთვის მოყვანილი, ხოლო ლეო შენგელაია გამოვიდა თუ არა ეს არც კი სჩან. ჩვენ წინააღმდეგი ვიქნებით, რომ ამისთანა დაწესებულებას კიდევ ფულები ვაძლიოთ.

თავმჯდომარე. გთხოვთ ხმა მაღლათ ილაპარაკოთ.

გობეჩია. არის ზოგიერთი ისეთი ხარჯები შეტანილი ბიუჯეტში, რომელიც სრულიად გაუქმებული არის. და ყოვლად შეუწყნარებელია მათ კიდევ ფულები ვაძლიოთ. არის იმისთანა მინისტრები, რომელთაც აბარიათ ორი უწყება: საგარეო მინისტრს იუსტიციის სამინისტრო, მიწად-მოქმედების მინისტრს - გზათა სამინისტროს და სწორედ ეს ჯამაგირები ამ მინისტრებს ეძლევათ ერთ სამინისტროსაგანაც და მეორე სამინისტროდანაც, ყოველ შემთხვევაში ჩვენ მათ ამ კრედიტს უხსნით. (მენშევიკების სკამებიდან: ხმა, სააგენტომ რომ დაბეჭდოს რა გეშველებათ). აი სწორედ ამ ანგარიშით არის ორივე უწყებაში შეტანილი მინისტრების ჯამაგირები. შესაძლებელია შეცდომა არის მაგრამ ყოველ შემთხვევაში ეს კრედიტები ეძლევათ მათ, ერთ ავტომობილში ვაძლევთ 72.000 მანეთს თითო მინისტრს (არ ისმის).

თავმჯდომარე. თუ შეიძლება ხმა მაღლა ილაპარაკეთ.

გობეჩია. ბევრი სხვა ნაკლულოვანობა აქვს ბიუჯეტს და როგორც მოგახსენეთ ყოვლად შეუძლებელია ზეპირად მაზე ვიმსჯელოთ. ამიტომ მოვითხოვთ ვიკმაროთ ის, რაც გადავდეთ ე. ი. პირველ ივნისიდან ენკენისთვემდე, საბიუჯეტო კომისიას უნდა მიეცეს წინადადება დააჩქაროს ბიუჯეტის განხილვა.

გრიგოლ გიორგაძე. (ს.-დ.) რასაკვირველია ჩვენ ენკენისთვეში შეუდგებით ბიუჯეტის განხილვის დროს როგორც კომისიაში, ისე პლენუმში. ასეთი უსაბუთო ლაპარაკი იქნება და რასაკვირველია ამ ბიუჯეტის განხილვას ორ სამ დღეს ვერ მოვასწრებთ, ამიტომ საჭიროება მოითხოვს რომ გადადებული იყოს ეხლავე მთავრობის განკარგულებაში 65 მილიონი მანეთი რამდენიმე თვით. იმ შენიშვნის შესახებ რომელიც გააკეთა გობეჩიამ უნდა მოგახსენოთ შემდეგი: ამოვიდა ტრიბუნაზე თუ არა სთქვა, რომ აქ ჩვენ ზერელეთ ვაძლევთ ფულსო, ეს სიტყვა რამდენჯერმე გაიმეორა, რას ნიშნავს ზერელედ ფულის მიცემა, ზერელედ ფულის ხარჯვა? ალბად ეს იყო ნათქვამი მისთვის, რომ პრესაში მოათავსონ მათი სიტყვა, რომ ვითომ დამფუძნებელი კრება და მთავრობა ზერელად ხარჯავენ ფულს. (შენგელაია ადგილად სრული ჭეშმარიტება არის), ამაზე ენერგიული პროტესტი უნდა განვაცხადო ყოვლად შეუძლებელია და ყოვლად დაუშვებელი, რომ დამფუძნებელი კრების წევრმა სთქვას, რომ დამფუძნებელი კრება ზერელად აძლევს ვისმეს ფულს. ზერელად იყო გადაღებული ეს 65 მილიონი მანეთი. ეს არის დამყარებული იმ შტატებზე, იმ ცნობებზე, რომელიც სამინისტროს მიერ არის წარმოდგენილი და სახელმწიფო კონტროლის მიერ შემოწმებული. მერე ყოველი ეს ფული რომელიც იხარჯება თქვენ კარგათ იცით, რომ ყოველ ხარჯს აქვს ეგრეთ წოდებული წინასწარი კონტროლი, რომელიც დამფუძნებელ კრებამ თვით მიიღო; სახელმწიფო კონტროლის წესდებაში არის ისეთი მუხლი და ეს სასტიკად ტარდება ცხოვრებაში, რომ ყოველი ასიგნოვკა თუ მას არ უზის, კონტროლიორის გრიფი თუ კონტროლს ხელი მოწერილი არა აქვს, რომ გაანაღდოს სახელმწიფოს ხაზინამ ის მას ვერ მიიღებს. მაშესადამე თქვენი წარმოდგენილი სახელმწიფო კონტროლი ამ ხარჯს თვალყურს ადევნებს. თქვენ, რომ ბრძანებთ, ვითომ ერთ მინისტრს შეუძლიან ორგვარი ჯამაგირი მიიღოს, ეს ესე არის, ამას არც ერთი მინისტრი არ ჩაიდენს, და არც გაუშვებს. სხვა ხარჯებს თუ აიღებთ, იქაც სახელმწიფოს კონტროლი თვალყურს ადევნებს. და იქ სადაც ხარჯი არ შეიძლება გაიღოს ის თავის ბეჭედს არ ადებს ეს უნდა იცოდეს ბ. გობეჩიამ. თუ კი გობეჩია ამაზე ლაპარაკობს, ამას იმიტომ, რომ ქვეყანამ გაიგოს, მეც საქვეყნოდ ვამბობ, რომ ეს ფული, რომელიც იხარჯება კონტროლის ქვეშ იხარჯება იმ შტატების მიხედვით, რომელიც მიღებული არის და დამტკიცებული. მთავრობას ეს ფული ეძლევა იმიტომ, რომ იარსებოს, სხვანაირად არსებობა არ შეუძლიან სახელმწიფოს, როდესაც უარყოფთ ამას, უარყოფთ ამ ფულის მიცემას, მე თქვენ გეკითხებით როგორ უნდა იარსებოს სახელმწიფომ ამ თვეების განმავლობაში? თქვენთვის სულ ერთია ჩვენი სახელმწიფოს არსებობა და მაგრამ ბრძანებთ ასე, თქვენ კარგათ იცით, რომ ჩვენ ეხლა ვერ დავჯდებით და ბიუჯეტს ვერ განვიხილავთ ორი სამი დღის განმავლობაში, დაიქცევა ქვეყანა თუ არა, ეს თქვენთვის სულ ერთია. სამხედრო უწყებისთვის რამდენი მილიონები იხარჯებაო. გვქონდა რამდენი ომი, რამდენი ანარქია გავიარეთ დღევანდლამდე, დღესაც გვაქვს გაგრის ფრონტი, შეიძლება რამოდენიმე მილიონი დაჯდეს ეხლა მამისონის უღელტეხილის შემოტევა, იქნება ანარქია, თუ გარეშე მტრის შემოსევა, ანარქია აღკვეთილი უნდა იყოს, ამას ანგარიში უნდა გაუწიოთ, ჯარი უნდა გაიგზავნოს. ასეთი პირობები დიდ ხარჯს ითხოვდა და ითხოვს. ნორმალურ პირობებს, რომელიც რუსეთში იყო, შედარებით ჩვენ მდგომარეობასთან სულ სხვაა. თუ აიღებთ ომიანობის ხანას და შეადაროთ ჩვენ მდგომარეობას, მაშინ აქ სულ სხვაა მაგრამ თუ აიღეთ ომიანობის ხანას და ჩვენ მდგომარეობასთან შეადარეთ, მაშინ სულ სხვა სურათი იქნება. თქვენ ვერ ნახავთ ვერც ერთ სახელმწიფოს, რომელიც ასეთი ენერგიით იგერიებდეს ყოველმხრივ მტერს, როგორიც საქართველო არის, ამიტომ რა გასაკვირალია, რომ აქ ხარჯები არა ჩვეულებრივია. თქვენ საჯარო, ქვეყნის გასაგებად სთქვით, მაგრამ მეც ქვეყნის გასაგებად ვიტყვი, რომ ყოველივე თქვენგან წამოყენებული დებულება ეს არის მხოლოდ ჰაერში ჩამოკიდებული, არის ნათქვამი მხოლოდ მიტომ რომ სთქვათ. საერთოდ უნდა მოგახსენოთ, რომ ესერებს დასჩემდათ ამ კათედრიდან წამოსროლა ყოვლად მიუღებელი სიტყვების. ესერები სარგებლობენ იმ მდგომარეობით, რომ არ შეიძლება დეპუტატი პასუხისმგებლობაში მისცე ცილისწამებისათვის კათედრიდან და ისვრიან ათასგვარ ცილისწამებას. (ხმა: როგორი) მაგალითად ამას წინად ერთ სამინისტროზე ბრძანეს, რომ ეს სამინისტრო უნდა პასუხისმგებლობაში იქნეს მიცემული, დამნაშავეს სკამზე დაისვას. (ხმაურობა) უნდა მოგახსენოთ, ამისთანა სიტყვის წამოსროლით, თქვენ სარგებლობთ თქვენი მდგომარეობით (ხმაურობა) უკაცრავად, ასეთივე ნათქვამი სიტყვა იყო, მაგალითად მიწების გაყიდვაზე, რომ მიწების გაყიდვიდან არ შემოვა რაო. საიდან იცით თქვენ ეს? ამას ხომ ეფექტისათვის ამბობთ. ეს ხომ საბუთი არ არის. თქვენ ტყეებსაც შეეხეთ, ვითომც ტყეებს არაფერი შემოსავალი არ მოაქვს. მაგრამ თქვენ მიბრძანდით მიწად-მოქმედების სამინისტროში და გაიგეთ როგორი მდგომარეობაშია ჩვენი მეურნეობა. ისეთია როგორც გგონიათ, რამდენათაც შეესაბამება ახალ ორგანოს, ახალ სახელმწიფოს, ახლად ფეხზედ დამდგარს, ეს მეურნეობა შედარებით კარგად არის მოწყობილი, თუ თქვენ შეადარებთ ამას ისეთ სახელმწიფოებს, რომლებსაც მოწყობილი ჰქონდათ აპარატი, და რომელიც რამდენიმე 100 წლის განმავლობაში სცხოვრობდა, მაშინ დამერწმუნებით, რომ ჩვენი აპარატი, რომელ დარგშიაც არ უნდა აიღოთ, უფრო რიგიანად არის დაყენებული, ვიდრე იმ სახელმწიფოს აპარატი, რომელიც ასი წლობის განმავლობაში სცხოვრობდა. მე არ მინდა შევეხო ყველა იმას, რასაც თქვენ აქ ბიუჯეტის განხილვის დროს იტყვით და რაზედაც ჩვენ მაშინ გიპასუხებთ. თქვენ განიზრახეთ ამ კერძო საკითხის შესახებ გააკეთოთ საერთო გამოსვლა, მაგრამ ეს თქვენი პოზიცია დღეს უდროო გახლავთ ჩემის აზრით, არის ყოვლად უსაფუძვლო უნიადაგო, ყოვლად გაუგებარი, მხოლოდ გასაგები თქვენ უპასუხისმგებლო მდგომარეობით. თუ თქვენ საქმიანი ჯგუფი ხართ დამფუძნებელ კრებაში, თუ თქვენ საქმიანობას აწარმოებთ რაიმე საქმიანობის ელფერი უნდა ჰქონდეს თქვენ გამოსვლებს, მარტო სააგიტაციო გამოსვლა, უნდა მოგახსენოთ ეს არაფერი იმდენი დიდი საქმიანობა არის. თქვენ გამოსვლებს უნდა საქმიანობა ეტყობოდეს, მაგრამ ეს საქმიანობა არ ეტყობა ზოგიერთ ჯგუფებს განსაკუთრებით ესერებს, არც კომისიებში არც აქა. ამ გვარად ის, რაც წამოყენებული იყო საფინანსო საბიუჯეტო კომისიის მიერ 65 მილიონ მანეთის გაგრძელების სამი თვის განმავლობაში, ეს აუცილებელია, არა იმიტომ რომ იძულებული ვართ მივცეთ, როგორ შეიძლება ზოგიერთმა იფიქროს, არა, არამედ იმიტომ რომ ეს 65 მილ. მანეთი ეძლევა განსაზღვრულ შტატებით კონტროლის ქვეშ, და მისი წარმოება და ხარჯები იქნება დაყენებული ისე როგორც არის მიღებული დამფუძნებელ კრების წესდებაში და კონტროლის ქვეშ.

თავმჯდომარე. სიტყვა ეკუთვნის კრების წევრს გობეჩიას.

გობეჩია. ბატონებო! მე თუ განვაცხადე, რომ ზეპირად ვაძლევთ ამ 65 მილიონ მანეთს ჩვენ მთავრობას მეთქი, ამის საფუძველი მე მქონდა, კიდევაც დავასახელე, ეხლა გამოვიდა სოციალ-დემოკრატიის ფრაქციის წარმომადგენელი და სწორედ ზეპირად მიპასუხა, არავითარი საბუთი მას არ მოუყვანია. ჩვენ ვიცით, თუ სახსარი და საშუალება არ მივეცით მთავრობას ის ვერ იმოქმედებს, ამიტომ როდესაც აქ ეს პირველად დაისვა ჩვენ წინააღმდეგი არ ვყოფილვართ, მას შემდეგ სამი თვე გავიდა და კიდევ სამი თვისთვის თხოულობენ, ერთი წელიწადია უკვე ზეპირად ვცხოვრობთ, ესე იგი ზეპირად ვთხოულობთ ამ თანხებს. ყოველივე უფლებრივ სახელმწიფოში არის კონტროლი, ჩვენშიც არის ის, მის მოღვაწეობას შეადგენს ხშირად მობრძანდეს ხოლმე და კრებაზე მოგვახსენოს საქმის მდგომარეობა. თქვენ იცით რა ხმები დადის, იცით, ზოგიერთი დიდი მოხელეები, პასუხისმგებელნი პირნი პასუხისგებაში არიან მიცემულნი, ზოგიერთ დაწესებულებას ფული მაინც შემოეჭამათ. მობრძანდა კონტროლი და გვითხრა აქ ეს ასე არისო? არა და შეიძლება არც იზამს ამას, იმიტომ, რომ ის ისეთ პირობებში არის ჩაყენებული, რომ შეიძლება ვერც შესძლოს, ვერც გაბედოს. ყოველ შემთხვევაში ჩვენ არ მოგვისმენია წელიწად ნახევარზე მეტია, რაზე და როგორ იხარჯება ეს მილიონები, ასი ან ათასი მილიონები, რომელსაც ჩვენი მთავრობა ხარჯავდა აქამდის. სამი თვის განმავლობაში მოგეცით ფული. და ეხლა პასუხი მაინც მოგვეცით. თუ რაში იხარჯება ეს ფულები, სთხოვეთ კონტროლიორს მობრძანდეს აქ და გვითხრას თუ როგორ დაიხარჯა მის დასტურით გაცემული ფულები, გამართლებული არის ის ხარჯები თუ არა, და როგორ დაიხარჯა ეს ფული. ამის საბუთები არც საფინანსო საბიუჯეტო კომისიას განუხილავს, ეს იმიტომ, რომ სხვა და სხვა უწყებებმა ვერ მიაწოდოს ეს ცნობები. რატომ ვერ მოაწოდეს? ყოველ შემთხვევაში ჩვენ უნდა გავიგოთ, არ შეგვიძლიან, რომ ზეპირად ვენდოთ. ამ უმაღლეს საკანონმდებლო დაწესებულებამ კონტროლი უნდა გაუწიოს ყოველ უწყებას, როგორ ხარჯავს იგი ფულს. მაშინ როდესაც კონტროლს გაუწევს, მაშინ, კეთილ სინდისიერად შემიძლიან ვსთქვა, ხალხს უთხრა, ამ და ამ უწყებას ვაძლევთ ფულს და ეს იხარჯება დანიშნულებისამებრ. როდესაც 65 მილიონ მანეთს, რომ მოითხოვთ ცოტა საბუთი მაინც მოიტანეთ, თუ რისთვის გჭირდებათ და როგორ ხარჯავთ ამ ფულებს.

თავმჯდომარე. სიტყვა ეკუთვნის შინაგან-საქმეთა მინისტრს.

შინაგან საქმეთა მინისტრი ნოე ბ. რამიშვილი. მოქალაქენო დამფუძნებელ კრების წევრნო! რომ ჩვენ ორი კვირის ვადა არ გვაშორებდეს იმ ერთ დიდ აკტს მაშინ თქვენთვის რასაკვირველია წარმოუდგენელი იქნებოდა ის გამოსვლა რომელსაც ჰქონდა ადგილი მაგრამ თქვენ იცით რომ ის უპასუხისმგებლო ჯგუფი, რომელიც აქ მართლაც ზეპირად გამოდის ის რასაკვირველია ერთ მოვალეობის ასრულებისთვის ემზადება და ეს სურს თავის პარტიულ ინტერესებისათვის გამოიყენოს. მხოლოდ ამით აიხსნება (შენგელაია: ეს თქვენ გჩვევიათ)... რომ თქვენ ეს მართლა გჩვევიათ ამას თქვენ მუდამ ამტკიცებთ და სხვათაშორის ამ თქვენ გამოსვლითაც ეს კიდევ დაამტკიცეთ. აქ იყო ნათქვამი (ხმაურობა) დიახ აქ იყო ნათქვამი თითქმის უკანტროლოთ იხარჯება ეს თუ ის თანხა. რომ მართლაც ბ. გობეჩიას ან იმ ჯგუფს; რომლის წარმომადგენლად ის აქ გამოდის სახელმწიფოებრივი თვალსაზრისი ასულდგმულებდეს, მაშინ ის აქ მოიყვანდა რაიმე საბუთს ამის დასამტკიცებლად. მოიყვანდა ამის დასამტკიცებლად ფაქტს, რომ ამა თუ იმ უწყების მეთაური, სახელმწიფოს კონტროლიორი ან საერთოდ მთავრობა არ აქცევს ყურადღებას იმ მდგომარეობას, რომელშიაც ჩვენ ვიმყოფებით და არ ცდილობს რომ ეს ყოველნაირი ხარჯვა სახელმწიფოს თანხებისა კანონიერ ფარგლებში ხდებოდეს. თქვენ კარგად იცით: რომ არცერთი შემთხვევა არ ყოფილა, როცა მართლაც არა თუ მეთაური უწყებისა, არამედ ესა თუ ის მართლაც პასუხისმგებელი წარმომადგენელი რომელიმე უწყებისა ყოფილიყოს, რაიმე დანაშაულში დაჭერილი ან პასუხისმგებლობაში რაიმე დანაშაულისთვის მიცემული. ეს ძალიან კარგად იცის იმ ჯგუფმა, და მიუხედავად ამისა ის გამოდის და აქ აცხადებს რომ სრულიად უკონტროლოდ ფლანგავენო, (ხმა: ის ორი მილიონი ანარქიის საბრძოლველად) თქვენ ძალიან კარგად იცით, რომ ეს ორი მილიონი დაიხარჯა ანარქიის საბრძოლველად, იმ ანარქიისა რომელსაც თქვენი ამხანაგები აწყობდნენ და ეხლაც აწყობენ ამ ორი მილიონის ერთი ნაწილი. (ხმაურობა) ამ ორი მილიონის ერთი ნაწილის ხარჯთაღრიცხვა წარმოდგენილია და დანარჩენი იქნება წარმოდგენილი, თქვენ თითონ ბ. შენგელაია და დანარჩენი თქვენი ამხანაგები განა კომისიაში მონაწილეობის დროს უწყებას იმას უსაყვედურებდით, რომ ეს არ წავიდა სახელმწიფოს დანიშნულებისთვის, თუ თქვენ ამბობდით, მართალია ეს დაიხარჯა სახელმწიფოსთვის, მაგრამ არ დაიხარჯა იმ მუხლით, ერთი სიტყვით იმ პარაგრაფების დამიხედვით რომლებისთვისაც იყო დანიშნული იგი. მხოლოდ ეს იყო არცერთ თქვენგანს არცერთ წევრს საფინანსო კომისიისა ამის საწინაღმდეგო არაფერი არ უთქვამს (ხმაურობა) მართალია თქვენ მოიყვანეთ ერთი მაგალითი და თქვენ იძულებული ხართ ეს უკანვე წაიღოთ. თქვენ იცით რომ ერთი მილიონის შესახებ ცნობა უნდა წარმოადგინოს ქუთაისის საგუბერნიო ადმინისტრაციის წარმომადგენელმა. თქვენ იცით, და თქვენ აგრეთვე დარწმუნებული ხართ იმაში, რომ აქაც ეს დაიხარჯა სახელმწიფოს დანიშნულებისათვის. (ხმაურობა) დაიხარჯა სახელმწიფოს დანიშნულებისათვის. ყოველ შემთხვევაში თქვენ წინააღმდეგ არაფერს ამბობდით. აი ასეთია მდგომარეობა. მე ვამბობ, რომ თქვენ ვერცერთ მაგალითს ვერ მოიყვანთ იმისას, რომ მართლაც ხდებოდა რომ რაიმე უფლების გადალახვა, საკანონმდებლო დაწესებულებას უფლებისა გადალახვა. აქ იყო რამდენიმე მაგალითი ისეთი მოყვანილი. აი მართმადიდების აღდგენის საზოგადოებისთვის და სხვა ამისთანა. ეს საზოგადოება მოსპობილია არც ერთი კაპეიკი მის სასასარგებლოთ არ იხარჯება. მაგრამ ბიუჯეტში მართლაც შეცდომით ზოგიერთი ასეთი ხარჯები შეტანილია (ხმაურობა) თქვენ იცით ბ. შენგელაია მე ვამტკიცებ რომ თქვენ იცით, რომ არცერთი კაპეიკი ამ საზოგადოებას არ ეძლევა (ხმაურობა) მაგრამ ვიმეორებ თქვენ მეტი საქმე არაფერი არ გაქვს. აქ არის ბევრი ისეთი რამ, რომელიც დარჩენილია ძველ წყობილებიდან და მართლაც ბიუჯეტში გადადის ერთ ხანიდან მეორეში, აი მაზე უნდა დაეყრდნოთ თქვენ. ვინაიდან მე ვამტკიცებ, დამფუძნებელი კრება თუ მართლა სდგას, სახელმწიფოებრივ თვალსაზრისზედ და არ აჰყვება ამ უპასუხისმგებლო ჯგუფის განცხადება, რომლის მიზანი ერთადერთი არის ის, რომ ეს დღევანდელი მდგომარეობა გამოიყენოს საარჩევნო კომპანიისთვის, მან უნდა მისცეს მთავრობას საშუალება სამი თვით კიდევ გაგრძელებული იქნეს მეთორმეტედი ნაწილი ბიუჯეტისა, და ეს იმიტომ რომ ბ. გობეჩიამ მე მგონია უნდა იცოდეს; რომ ვადა თავდება სეკტემბერში და დამფუძნებელი კრება მოწვეული იქნება შუა სექტემბერში და რამდენადაც ენერგიულად არ უნდა იმუშაოს დამფუძნებელ კრებამ. ყოველ შემთხვევაში შეუძლებელი იქნება ბიუჯეტის განხილვა უადრეს ერთი ორი თვისა. ეს ყველასთვის აშკარაა. ამიტომ მე მგონი თქვენ (ხმაურობა) თუ მართლაც თქვენ სახელმწიფოს თვალსაზრისზედ დგეხართ თქვენ უნდა შემოიტანოთ ისეთ წინადადება რომ თუნდაც ორი თვეს ვადით გაგრძელებულიყო ბიუჯეტის მეთორმეტის ხარჯის, მაგრამ ჩვენ ვაცხადებთ კატეგორიულად, რომ ყოვლად შეუძლებელი იქნება იმ პირობებში რომელშიაც ჩვენ ვიმყოფებით. დამფუძნებელ კრებას არ შეუძლიან თვე ნახევარში უფრო ადრე გაარჩიოს ეს საკითხი, და ამიტომ მიღებული უნდა იყოს ის წინადადება, რომელიც წარმოდგენილია საბიუჯეტო კომისიის მიერ. ესე იგი მთავრობას მიეცეს კიდევ სამი თვით უფლება ისარგებლოს ბიუჯეტი მეთორმეტედით რასაკვირველია ამით პრაკტიკულად სრულიად არაფერი დაშავდება, თუ კი ჩვენ მივიღებთ უფრო ადრე ბიუჯეტს, თავის თავად აშკარა არის, რომ წინა აკტი დამფუძნებელ კრებისა უნდა გაუქმებული იქნეს და ამ მხრივ ხალხის ინტერესი სავსებით დაცული იქნება.

თავმჯდომარე: საერთოთ მსჯელობისთვის სიტყვა აღარავის არ სურს. მომხსენებლის დასკვნა.

მომხსენებელი მდივანი. მართალია ფინანსთა მინისტრი ითხოვს ნაწილს ბიუჯეტისას, მაგრამ სრულიად არ მქონდა წარმოდგენილი რომ იმავე დროს იქნებოდა ნაწილობრივი კამათი ბიუჯეტის შესახებ. მხოლოდ ბიუჯეტს რომ შეხებოდნენ ეს კიდევ არაფერი, მაგრამ იმავე დროს იყო წარმოყენებული მეტად რთული საკითხი ამ ბიუჯეტის შესრულების ანგარიშის წარმოდგენისა. ეს ორი სხვა და სხვა მცნება არის, ერთი არის ბიუჯეტი, და მეორე არის ასრულება, და შემდეგ ანგარიში ამ აღსრულებულ ხარჯთაღრიცხვისა, იმ ლოღიკას რომ გავყვეთ, რომელსაც აქ აწარმოებდა ბ. გობეჩია, ჩვენ ვერასოდეს ბიუჯეტს ვერ განვიხილავთ იმისთვის, რომ არ ყოფილა ჯერ შემთხვევა რომ ბიუჯეტის განხილვის დროს თან დართული ჰქონდეს წარსულ ბიუჯეტის ანგარიშის განხილვა.

ეს მოუხერხებელია და არც ერთ კანონმდებელ ორგანოში ასეთი წესი არ არის შემოღებული, ის ბიუჯეტს იხილავს და მის განხილვის შემდეგ წარსულ წლის ბიუჯეტის ანგარიშს იხილავს. მაგრამ ამ ორი მცნების ისე მჭიდროდ დაკავშირება როგორც უკავშირებს ბ. გობეჩია არ შეიძლება. ამ ლოღიკას, რომ გავყვეთ, მე მგონი ბიუჯეტს ვერ განვიხილავთ ამ ერთი წლის განმავლობაში. ფინანსთა მინისტრისთვის მოუხერხებელია მძიმეა ბიუჯეტის შედგენა, და ეს ბიუჯეტი ჯერჯერობით სავსებით არ არის შედგენილი, მართალია ერთი თვე ნახევარია, რაც შემოვიდა საბიუჯეტო კომისიაში, მაგრამ მე, როგორც წევრი ამ კომისიისა და თავმჯდომარეს ამხანაგი, ვადასტურებ, რომ ჩვენ ჯერ ხელიც არ მიგვიკარებია ამ ბიუჯეტისთვის, მას კიდევ აკლია ის მასალები (ხმა: ცნობები), ის ცნობები, რომელიც საჭიროა ყველა საბიუჯეტო საფინანსო კომისიისთვის. მე ვერ შემიძლიან ვსთქვა აქედან ის, რომ ეს დაწესებულებების ბრალია, ეს იქნება მართლა ზეპირი ლაპარაკი, ვინაიდან ჩვენ ძალიან კარგათ ვიცით, რომ წელიწად ნახევარი ვარსებობთ და ამ წელიწად ნახევარში არც ისე ადვილია ბიუჯეტის შედგენა. (ხმა: მაშასადამე?) მაშასადამე, როდესაც ჩვენ ასეთ წინადადებით შემოვდივართ, შემოვდივართ არა ზეპირად, არამედ ჩვენ განსაზღვრული გვაქვს, რომ თვითეულ სამინისტროს საჭიროა ამდენი და ამდენი თანხა, ეს განსაზღვრულია რითი? ჩეენ მიერ მიღებულ შტატებით, ჩვენ მიერ მიღებულ დეკრეტებით. (ხმაურობა) მოითმინეთ ბ. გობეჩია, მინისტრის სიტყვა კი არა მე მომისმინეთ, ჩემი სიტყვა მოისმინეთ, მინისტრს თქვენ მერე უპასუხეთ, ეს თქვენი და მისი კერძო საქმეა. მე გელაპარაკებით როგორც მდივანი და როგორც საბიუჯეტო კომისიის წევრი. (გობეჩია: სინამდვილეს მოკლებულია) სიმართლეს მოკლებული არის თუ არა, ეს იქნება გამორკვეულია. როდესაც ამას ვაყენებდით, მაშინ ჩვენ ვლაპარაკობდით, და ეხლაც მოგახსენებთ, რომ შეუწყნარებელია ის, აზრი რომელიც აქ იყო წარმოთქმული. ჩვენ წავალთ დასასვენებლად, მე მესმის, რომ გობეჩიას ეთქვა, ნუ წავალთ დასასვენებლად, ვიმუშაოთ კიდევ თვე ნახევარი და მაშინ იქნება მოვასწროთ ამ ბიუდჟეტის განხილვა ნაწილობრივ მაინც არა, წავიდეთ, 15 სექტემბერს მოვიდეთ, და 31 მარიამობისთვეს კი უთავდება ვადა კრედიტებს.

20 დღე შეიძლება სახელმწიფო უკრედიტოთ დავტოვოთ თუ არა? რასაკვირველია არა. ამაზე შეუძლებელია ლაპარაკი. ტყუილად ჰგონია ბ. გობეჩიას, რომ სამი თვე ბევრია. მე უნდა გაწყეინოთ და გითხრათ, სამი თვისთვის კიდევ დაგჭირდებათ კრედიტების გახსნა; უეჭველად იანვრამდის ბიუჯეტს თქვენ ვერ განიხილავთ, რომ თქვენ ბუჯეტს ვერ განიხილავთ ამაში დამნაშავე არის არა დამფუძნებელი კრება, არა სამინისტრო, არამედ ის პირობები, რომელშიაც ჩვენ ვიმყოფებით. როდესაც ბიუჯეტი უნდა განვიხილოთ ათასგვარი დეკრეტი შემოვა, ვინაიდან ჩვენ არ გვაქვს არც კანონი, არც არავითარი წესები შემოღებული, მართალია ზეპირ სიტყვებით ვცხოვრობთ, მაგრამ ამ ზეპირ სიტყვებიდან უნდა გამოვიდეთ წერაზე. კანონებზე. კანონიერ საფუძველზე ყველა ამას საკმაო დრო უნდა, და ლაპარაკი იმაზე, რომ დღეს ამას ნუ მივცემთ. მოვიდეთ 15-ს ვიმუშაოთ, და 20-ს ჯამაგირებს მოხელეები მიიღებენ თუ არა? მართალია, თქვენ გგონია, რომ მინისტრები ორ ჯამაგირს იღებენ, მაგრამ თქვენ გინდათ რომ არც ერთი ჯამაგირი არ მიიღონ მოხელეებმა. როგორ შეიძლება ისეთი მდგომარეობა, რომ პირველ სექტემბრიდან მთავრობას თავის განკარგულებაში არ ჰქონდეს კრედიტი. ასეთი ლაპარაკი მარტო ზეპირი სიტყვა არის და სხვა არაფერი.

გარდა ამისა უნდა მოგახსენოთ რომ მაშინ, როდესაც ჩვენ ამას ვადგენდით, საბიუჯეტო-საფინანსო კომისიაში იყო ასეთი კამათი, თუ როგორ სჯობიან სამინისტროს განკარგულებაში გადაეცეს ერთი მეთორმეტე ბიუჯეტისა თუ განსაზღვრული თანხა. ჩვენ ვსთქვით, - ვინაიდან საფინანსო-საბიუჯეტო კომისიას არა აქვს გაცნობილი ბიუჯეტი, არ იცის სავსებით თუ რანაირი ნაწილი იქნება ერთი მეთორმეტე, ამისთვის განვმარტეთ თვეში თუ რამდენი სჭირია ყველა სამინისტროს, განვმარტეთ კიდევ თუ რამდენი თვით დამფუძნებელ კრების განკარგულებაში უნდა გადვიდეს, მერე მთავრობის მმართველობის განკარგულებაში, შემდეგ შინაგან სამინისტროს განკარგულებაში. (შენგელაია: ავტომობილებისთვის) თუ მაინც და მაინც ავტომობილებზე ვინმე მეტს ხარჯავს, როდესაც აქ ანგარიში იქნება წარმოდგენილი და დაინახავთ, რომ ავტომობილებზე მეტი დახარჯულია, მაშინ მოსთხოვეთ ანგარიში. დღეს თქვენ ლაპარაკობთ ზეპირად, ვინაიდან თქვენ საბუთები ვერ წარმოადგინეთ, საბუთებს წარმოადგენთ მხოლოდ მაშინ, როდესაც ანგარიშს წარმოადგენენ კონტროლიორის შემოწმებით და საბიუჯეტო კომისია განიხილავს, ამას სარევიზიო კომისია წარმოადგენს თქვენ წინაშე, დღეს თქვენ მერწმუნეთ უფრო მეტი შეიძინეთ, ვინემ თქვენ ზარალი მოიტანეთ, ვინაიდან თქვენი სიტყვა აქ მარტო ლითონი სიტყვა არის, არავითარი საბუთი არ არის, მაშინ როდესაც ცოტა მოთმინება ცოტა სიდინჯე, რომ გქონოდათ, ბევრს საბუთს ნახავდით, რომ მართლაც მოწესრიგებული სახელმწიფო არ გვაქვს. თქვენ ეს ვერ შესძელით, გამოდიხართ და ლაპარაკობთ, რომ ზეპირად გაძლევთ ფულსო. ამ გვარი ლაპარაკით, ასეთი სერიოზული საკითხები არ უნდა განისაზღვრებოდეს ხოლმე და ფინანსიური კომისია რასაკვირველია, თავის აზრს დაადგება. მე კერძოთ გეტყვით, რომ არამც თუ ეს სამი თვე, არამედ კიდევ სამი თვისთვის დაგვჭირდება ასეთი წესები.

თავმჯდომარე. შემდეგი საკითხი. დეკრეტი შინაგან საქმეთა სამინისტროსთან არსებულ განსაკუთრებულ რაზმის მოქმედების განგრძნობისა სპეკულიაციისა, კონტრ-რევოლიუციისა და მცარცველების წინააღმდეგ საბრძოლველად. სიტყვა ეკუთვნის მომხსენებელს ბ. ირემაშვილს.

იოსებ ირემაშვილი. (ს.-დ.) დეკრეტი, შეეხება შინაგან საქმეთა სამინისტროსთან არსებულ განსაკუთრებულ რაზმის მოქმედების განგრძნობას სპეკულიაციისა, კონტრ-რევოლიუციისა და მძარცველობის წინააღმდეგ. წარსულს 1918 წელს შინაგან საქმეთა სამინისტროსთან დაარსებული იქმნა დროებით, 6 თვის ვადით განსაკუთრებული რაზმი ანარქიასთან, სპეკულიაციასთან და კონტრ-რევოლიუციასთან საბრძოლველად. ამის შესახებ პარლამენტმა მიიღო სათანადო კანონიც. მიმდინარე წლის 28 იანვარს იმავე პარლამენტმა საჭიროდ სცნო კანონით კიდევ დაედასტურებინა 6 თვით მისი არსებობა. მიმდინარე წლის პირველ ივლისს აღნიშნული 6 თვე გავიდა და ამ დეკრეტით მთავრობა შუამდგომლობს დამფუძნებელ კრების წინაშე, რომ განსაკუთრებული რაზმის არსებობა კვლავ კიდევ დაკანონდეს 6 თვის ვადით. განსაკუთრებული რაზმი დაარსებული იქმნა იმ დროს, როდესაც მთელ რესპუბლიკაში საერთოდ და კერძოდ თბილისში ანარქია იყო გავრცელებული. ანარქია მდიდარ ნიადაგს უმზადებდა სპეკულიაციას, რომელიც მაშინ განსაკუთრებით მძინვარებდა (ხმა: ეხლა არ არის?) აი ეს სპეკულიაცია და ანარქია საერთოდ ხელს უწყობდა კონტრ-რევოლიუციონურ გამოსვლებს, შინაური შტატები ამ ობიეკტიურ პირობებით სარგებლობდნენ და კონტრ-რევოლიუციონერები თავს სწევდნენ. და სწორედ ამ საბედისწერო დროს დაარსებული იქმნა განსაკუთრებული რაზმი. ის მოვლენა რომ ეს განსაკუთრებული რაზმი, ორჯერ იყო პარლამენტის მიერ დაკანონებული, რომ შინაური მტერი მას ენერგიულათ ესხმოდნენ თავს, კიდევ ის, რომ ამ რაზმს ბევრი რამ მოღვაწეობა მიუძღვის, ჩვენ საბუთს გვაძლევს ვიცნოთ მისი არსებობის საჭიროება და კვლავ დამფუძნებელმა კრებამც დააკანონოს. ამ განსაკუთრებულმა რაზმა მრავალი გადამალული საქონელი აღმოაჩინა, მრავალი კონტრ-რევოლიუციონერი დაიჭირა. მართალია, რომ დეფექტები სულ მუდამ და ყოველ ჟამს ამ რაზმს სდევდა ძველადაც, ეხლაცდა შემდეგშიაც, მაგრამ მიუხედავათ ამისა, მისი დადებითი მხარე იყო წარსულში და მისი მნიშვნელობა დიადია ამ ჟამად. საერთოდ გაითვალისწინა რა საფინანსო-საბიუჯეტო კომისიამ ამ განსაკუთრებულ რაზმის მნიშვნელობა, რომ მან მართლა თავის დანიშნულება გაამართლა, მართალია მან სპეკულიაცია სრულიად ვერ აღმოფხვა მაგრამ ეს ყოვლად შეუძლებელიც არის, რადგანაც სპეკულიაციას ჰქონდა ღრმა ობიეკტიური ეკონომიურ-პოლიტიკური პირობები და მხოლოდ ბრძოლა ასეთი რაზმებისა ამ სპეკულიაციასთან, ეს არის მხოლოდ პალიატივი, მაგრამ პალიატივი მაინც აუცილებელ საჭირობას წარმოადგენს, რომელიც ცოტად თუ ბევრად მიზანს ახწევს. აი ყველაფერი ეს სახეში მიიღო საფინანსო-საბიუჯეტო კომისიამ. გაითვალისწინა ის, რომ ჯერჯერობით ამ გარდამავალ ხანაში ჯერ კიდევ არ არის სრულიად ნორმალური პირობები შექმნილი, რომ ერთგვარი ნიადაგი აქვს კიდევ კონტრ-რევოლიუციონურ გამოსვლებს, რაც მომავალში შესაძლებელი იქნება, რომ სპეკულიაციასთან ბრძოლა კვლავ კიდევ საჭიროა, - ყველაფერი ეს მიიღო რა მხედველობაში საფინანსო-საბიუჯეტო კომისიამ, ის დაეთანხმა მთავრობას პრინციპიალურად და საჭიროდ აღიარა 6 თვის ვადით ამ განსაკუთრებულ რაზმის არსებობა, ამიტომაც ის შუამდგომლობს დამფუძნებელი კრების წინაშე, რომ ეს დეკრეტი მიღებული იქნეს.

თავმჯდომარე. სიტყვა ეკუთვნის კრების წევრს ლეო შენგელაიას.

ლეო შენგელაია. მოქალაქენო, დამფუძნებელი კრების წევრნო! ამ მოკლე ხანში ჩვენს თვალ წინ გადაიშალა ორი უდიდესი, მსოფლიო მნიშვნელობის მოვლენა. ეს არის ერთის მხრით ევროპის საშინელი ომი, ხოლო მეორეს მხრით რევოლიუციების მთელი რიგი. იმპერიალისტურმა ომმა დაატაკა ერთი მეორეს ერები და სახელმწიფოები. მან გაანადგურა მთელი კაცობრიობა ფიზიკურად და ნივთიერად, დასცა იგი ზნეობრივად. აშკარა იყო, რომ მხოლოდ სოციალიზმით, მხოლოდ მთელი საზოგადოებრივი ცხოვრების ძირიანად გარდაქმნით შეეძლო კაცობრიობას აენაზღაურებია ის საშინელი დანაკლისი, რომელიც მას ომმა მიაყენა. ძველმა კაპიტალისტურმა საზოგადოებამ სავსებით დრო მოსჭამა, ის გაკოტრდა იდეოლოგიურად და მატერიალურათ. ამით აიხსნება ის გარემოება, რომ ყველგან, სადაც კი რევოლიუციამ იფეთქა, რევოლიუციონურმა დემოკრატიამ მთელი ძალა უფლება სოციალისტებს ჩაუგდო ხელში. ეს არ არის შემთხვევითი მოვლენა, პირიქით ეს არის ლოღიკური დასკვნა იმ წინააღმდეგობათა, რომელთა ქსელში გაეხვია თანამედროვე კაპიტალიზმი. გამარჯვებულმა ბურჟუაზიამ ზავიც ვერ შეკრა. კაცობრიობა ღელავს ისე, როგორც არასოდეს. ყველაფერი ეს იმის მომასწავებელია, რომ დადგა კაპიტალისტური საზოგადოების აღსასრული, ხდება ძირითადი, უმაგალითო გარდატეხა მთელი ჩვენი სოციალ-პოლიტიკური ცხოვრებისა. ასეთია მთავარი აზრი იმ გრანდიოზულ მოვლენებისა, რომელთა მოწმენი ჩვენ ვართ. ეს დედა აზრი დღევანდელი ისტორიული მომენტისა სრულებით ვერ გაუგია ჩვენს სოციალ-დემოკრატიას. ის სრულებით არ ზრუნავს ჩვენი ცხოვრების ძირითად გარდაქმნაზე. ის თავის საკანონმდებლო შემოქმედებაში ის მხოლოდ ზერელედ დაფარფატებს ჩვენი ცხოვრების ზედაპირზე. სოციალ-დემოკრატია ცდილობს ჩვენი ცხოვრება აქა იქ შეაკეთოს, შეუტანოს მასში აქა იქ კორექტივები. დღეს სოციალ-დემოკრატია იმით კმაყოფილდება, რომ ძველ დაწესებულებებს სახელებს უცვლის და გონია, რომ ამით შინაარსიც შეიცვალა. ამით აიხსნება ისიც, რომ საგანგებო რაზმი - ეს ნამდვილი კონტრ-რევოლიუციონერების ბუდე, მას რევოლიუციის დამცველ ორგანიზაციად მიაჩნია. საგანგებო რაზმში სოციალ-დემოკრატიამ თავი მოუყარა ყოფილ ბოქაულებსა сыщик-ებს და გულუბრყვილოდ ფიქრობს: რევოლიუციას დავიცავ, სპეკულიაციას მოვსპობო.

ერთი წელიწადია, რაც ეს რაზმი ჩვენში მოღვაწეობს და ამ ხნის განმავლობაში მან საკმაოდ გამოაშკარავა თავისი სახე. რუსეთში თვითმპყრობელობის დროს არსებობდა ეგრედ წოდებული охранное отдђленîе. გადაჭარბებული არ იქნება ვსთქვათ, რომ რუსეთის ოხრანკასა და ბ. რამიშვილის საგანგებო რაზმს შორის არავითარი განსხვავება არც შემადგენლობით, არც მოქმედების მეთოდებით არ არსებობს. ძველ ბიუროკრატიულ ოხრანკაში იყო ისეთი ხალხი, რომლისათვის არავითარი უფლებრივი ნორმა არ არსებობდა. ის სდევნიდა თავისუფალ აზრსა და სიტყვას. ის თვითონ ახდენდა არევდარევას, ეწეოდა პროვოკაციას ოხრანკის ტლანქი ხელები უნდა შეხებოდა საზოგადოებრივ-პოლიტიკური ცხოვრების ყოველ მოვლენას, რაც უნდა სათუთი და ძვირფასი ყოფილიყო ის ერისათვის, მშრომელი ხალხისათვის. და განა ჩვენ ამასვე არ ვხედავთ საგანგებო რაზმის მოღვაწეობაში? ამას კარგათ ხედავს თვით სოციალ-დემოკრატია და მისი მთავრობა, მაგრამ ის მაინც მომხრეა საგანგებო რაზმის არსებობისა. რაშია საქმე? ჯერ კიდევ 1905 წელს ბ. ჟორდანია ბოლშევიკებს უმტკიცებდა, როგორ შეიძლება დღევანდელ პირობებში მინისტრი სოციალისტი იყოს, ეს ხომ იმას ნიშნავს, რომ გუბერნატორიც სოციალისტი იქნებაო. დღეს, როგორც მოგეხსენებათ, არც თუ მინისტრი და გუბერნატორი, თვით „გოროდოვოიც“ სოციალისტია. მთელი ძალა უფლება ჩვენში სოციალ-დემოკრატიის ხელშია. ასეთი მდგომარეობა სრულიად მოულოდნელი იყო სოციალ-დემოკრატიისათვის. ასეთი მდგომარეობისთვის ის არ ემზადებოდა. დღევანდელი მისი მდგომარეობა ეწინააღმდეგება ყველა იმას, რასაც სოციალ-დემოკრატია ქადაგებდა და სწერდა რუსეთის რევოლიუციის ხასიათზე და ჩამორჩენილ ქვეყნებში პროლეტარიატის მიზნებზე. რეაქციონურ გლეხობის ქვეყანაში რომ სოციალ-დემოკრატია იდგეს სათავეში - ეს ეწინააღმდეგება მარქსის მოძღვრებას. სოციალ-დემოკრატია დაიბნა. მან არ იცის, როგორ მოიქცეს, საითკენ წავიდეს მას არ შეუძლია წინ სოციალიზმისაკენ წასვლა, რადგანაც ეს ეწინააღმდეგება მის მოძღვრებას.

თქვენ იცით, მარქსი ამბობდა: ვინც წინ არ მიდის, უკან მიდისო და აი სოციალ-დემოკრატიაც უკან მიდის და ჩვენში ოხრანკას აარსებს. მართლაც რას წარმოადგენს ეს საგანგებო რაზმი?

ერთმა მინისტრმა აქ განაცხადა: ადამიანი დაფასდება არა იმით, რასაც ის ლაპარაკობს, არამედ იმით, რასაც ის აკეთებსო. ჩვენც სწორედ ამ საზომით გვინდა მიუდგეთ საგენგებო რაზმს. ჯერ ვიკითხოთ ვინ არიან ამ რაზმის მეთაურები. ხელმძღვანელები? საგანგებო რაზმს ხელმძღვანელობენ ბ. ბ. კედია და ფაჩულია. ესენი არიან ყოფილი ბოქაულები, რომლებიც მთელს თავის სიცოცხლეში ებრძოდენ რევოლიუციონერებს. მათი მეოხებით არა ერთმა სოციალისტმა დალია სული კატორღაში და ციმბირის ტუნდრებში.

მაგრამ იქნებ საგანგებო რაზმა მართლაც დაიცვა რევოლიუცია, მოსპო სპეკულიაცია?

ვინ იყო ჩვენში, რომ თავისუფალ სიტყვას სდევნიდა? ვინ ხურავდა გაზეთებს, ბეჭდავდა რედაქციებს და ანგრევდა ნაბორებს? ეს იყო საგანგებო რაზმი!

ვინ აპატიმრებს ჩვენში მოქალაქეთ უცერემონიოთ, უსაფუძლოთ? - საგანგებო რაზმი.

ბნელ სარდაფებში ვინ აწამებდა დაპატიმრებულთ? - საგანგებო რაზმი!

ვინ აიგდო ჩვენში აბუჩად პიროვნებისა და ბინის ხელუხლებლობა? - საგანგებო რაზმა!

თვითნებობა, ცემა და ტყეპა ვინ აქცია ჩვენში კანონად? - საგანგებო რაზმა!

ყველა ამის შემდეგ ბ. მინისტრი გვეუბნება, კიდევ ერთი დოზა ნახევარი წლით განვაგრძნოთ მათი მოღვაწეობაო. ვისი მოღვაწეობა, ბატონებო, იმათი ვინც თავისუფლებას ძირს უთხრის? არა, ბატონებო, ჩვენ ეს არ შეგვიძლია, ვინაიდან ეს იქნებოდა ღალატი იმ დემოკრატიისა, რომელმაც ჩვენ აქ გამოგვაგზავნა ამიტომ ჩვენი ფრაქცია მოითხოვს საგანგებო რაზმის დაუყონებლივ გაუქმებას.

შინაგან საქმეთა მინისტრი ნ. რამიშვილი. მოქალაქენო, დამფუძნებელ კრების წევრნო, ჩვენ ერთ შეკითხვის შესახებ ნათლათ გამოვარკვიეთ, რომ ბ. ესერებს არავითარი წარმოდგენა არ აქვთ იმ პოლიტიკაზე, რომელსაც მუდამ აწარმოებს რევოლიუციონური დემოკრატია განსაკუთრებით, რევოლიუციონური პარტიები. მაშინ თქვენ იძულებული იყავით ერთი რამ კეთილი მოგესმინათ და ერთ გაკვეთილსაც კიდევ მოგაწვდენთ, თუნდაც იმ რევოლიუციონერთა შესახებ, რომლებსაც თქვენ მუდამ ეტრფით. მე სახეში მაქვს საბჭოთა რუსეთი. (შენგელია: რა შუაშია საბჭოთა რუსეთი) საბჭოთა რუსეთი. ვინაიდან არსებითად პრინციპიალურად, სწორედ იმავე საფუძველზედ ზდგეხართ და იდექით, და ყოველ შემთხვევაში, მრავალი თქვენი ადგილობრივი ორგანიზაციები სავსებით იზიარებენ იმ შეხედულებას, რომელსაც მუდამ იცავდა საბჭოთა რუსეთი. მე უნდა მოგახსენოთ, რომ არა თუ აქ მე მქონდა საშუალება თქვენთვის წინეთ მომეხსენებინა, რომ ყოველთვის რევოლიუციის ხანაში დემოკრატია მუდამ იძულებული იყო მიემართა არა ჩვეულებრივ ადმინისტრატიულ ზომებს. თქვენ კარგად მოგეხსენებათ, რომ ხშირად, დემოკრატია მოქმედებს სწორედ ისეთივე ზომებით, როგორც არისტოკრატია. და გარჩევა მხოლოდ იმაში მდგომარეობს რომ იმათ ზომები დემოკრატიის გაბატონებისაკენ არის მიმართული. თქვენ იცით, რომ არა მარტო ჩვენში არსებობს განსაკუთრებული რაზმები, არამედ ისედ ქვეყნებშიაც რომელთაც თქვენ შეეტრფით, განსაკუთრებით ფართო ხასიათი თურმე ასეთმა რაზმა მიიღო იქ. მე სახეში მაქვს ის чрезвычайно, რომელიც მოქმედებს ბოლშევიკურ რუსეთში. (შენგელაია: თქვენ ამხანაგებში) მე კი პატივი მაქვს მოგახსენოთ, რომ თქვენი ამხანაგები, თქვენი იდეური ამხანაგები მოქმედობენ იქ. და მე უნდა ვსთქვა, რომ არასოდეს, არც ერთ რევოლიუციონერს იმის წინააღმდეგ არ შეუძლიან რაიმე პრინციპიალური საბუთი მოიყვანოს. თუკი რევოლიუცია ნიშნავს ძველ წესწყობილების დანგრევას, სანამ ეს ნგრევა დამთავრებული არ არის, არასოდეს არ შეიძლება მთავრობამ არ მიიღოს არა ჩვეულებრივი ზომები, და თუ ეს არა ჩვეულებრივი ზომები საჭირო არის და აუცილებელი არის სახელმწიფოებრივი თვალსაზრისით, მაშასადამე, საჭირო იქნება ეს არა ჩვეულებრივი განსაკუთრებული რაზმები, რომელნიც მიზანს ემსახურებიან, შეიძლება ავად შეიძლება კარგადაც, ასეთი არის პრინციპიალური შეხედულება ამ საქმეზედ. თუ კი ჩვენ ამ რევოლიუციონურ პრინციპს ფეხ ქვეშ არ გავთელავთ, თუ კი არ დავადგებით იმ გზას, რომელსაც საარჩევნო კომპანიის თვალსაზრისით მუდამ ადგია ეს პარტია, ესე იგი კადეტურ გზას.... (შენგელია: გეშინიან) ჩვენ არ გვეშინიან და შემიძლიან ვსთქვა, რომ მგონია თქვენი იმედები ვერ გამართლდება, იმიტომ რომ თქვენ დგახართ არა სახელმწიფოებრივ რევოლიუციონურ თვალსაზრისზედ, რომელზედაც ზდგას ჩვენი დემოკრატია. თუკი ჩვენ არ დავდგებით იმ კადეტურ გზაზე თუ კი ჩვენ არ უვარყობთ ამ რევოლიუციონერ ზომებს, ჩვენ არ შეგვიძლიან არსებითად, პრინციპიალურად, პრინციპიალურად გამოვილაშქროთ ამ რაზმების წინააღმდეგ, რომელიც რას აწესებს, რას ემსახურება ეს რაზმი? ამას თქვენ გაიგებთ თვით რაზმის მოქმედებისაგან, მის სახელწოდებიდან. ის ებრძვის სპეკულიაციას და კონტრ-რევოლიუციას. მე წინადაც მქონდა საშუალება აქ, თქვენ წინაშე გადამეშალა 6 თვის წინეთ, ამ რაზის მოქმედება. ნება მიბოძეთ უმთავრესი რამ გაგიხსენიოთ ამ უკანასკნელ 6 თვის განმავლობაში.

სომხებთან ომის დროს, და ომს კი ძალიან დიდი მნიშვნელობა ჰქონდა (ხმაურობა ესერების სკამებზე) (თავმჯდომარე კეთილ ინებეთ, ბ. შენგელაია, მოუსმინოთ ორატორს თორემ იძულებული ვიქნები სხვა ზომებს მივმართო) სომხებთან ომის დროს, ჩვენ იძულებულნი ვიყავით მიგვეღო ზომები იმ ჯგუფის წინააღმდეგ, რომელსაც სურდა ჩვენ სახელმწიფოს აფეთქება, როგორც გარეგან აგრეთვე შიგნიდანაც. რასაკვირველია, რატომ შენგელიასათვის ამას არავითარი მნიშვნელობა არა აქვს. აქედან გადმოისროლეს, რომ თითქმის ამ რაზმის წევრებმა ჯიბეები გაივსეს. სრულიად ავიწყდებათ რომ ის რაზედაც აქ ლაპარაკობენ საგანგებო რაზმს სრულიად არ ეხება. იმიტომ რომ რაზმი თავის თავად არაფერს არ აპატიმრებს, არამედ რაზმი აძლევდა მხოლოდ უმთავრეს სიას იმ პირებისას, რომლის დაპატიმრება საჭირო იყო. მის შემდეგ ჩვენი მდგომარეობა არა ერთხელ, და ორჯერ გართულდა ჩვენი ურთიერთობა დენიკინთან. და რაზმა მართლაც მიიღო, რასაკვირველია არა დამოუკიდებლად არამედ სამინისტროს და მთავრობის დადგენილების თანახმად, მიიღო ზომები ამ დენიკინელების წინააღმდეგ. არ ვიცი, შეიძლება ეს ერებისთვის მათი დაცვა, დენიკინის მომხრეების დაცვა პროგრამული საკითხი იყოს, მაგრამ საქართველოს დემოკრატიისთვის კი მათთან ბრძოლა, დენიკინელების მომხრეებთან ბრძოლა, ეს აუცილებელი რევოლიუციონური საკითხი არის. შემდეგ, თქვენ იცით, რომ რამდენიმე თვის წინეთ ჩვენში გავრცელდა, ფართოდ გავრცელდა ყალბი ბონები, და რა მნიშვნელობა აქვს ამას, თქვენთვის აშკარა უნდა იყოს. თუ მიიღებთ მხედველობაში ერთ გარემოებას, რომ ამ ყალბ ბონების მზადებაში იღებდნენ მონაწილეობას ზოგიერთი ესე თუ ისე გავლენიანი პირები საზოგადოებაში, თქვენთვის აშკარად იქნება, რომ ამ ბონების მზადება გაგრძელებული ყოფილიყო, ჩვენი ფინანსიური მდგომარეობა, უიმისოდაც მეტის მეტი მძიმე, კიდევ უფრო გაუარესდებოდა. ყველა ის პირები როლმელნიც ამ ბონების მზადებაში მონაწილეობას იღებდნენ, ეს თქვენ იცით, მე სახელებს არ მოგახსენებთ, აგრეთვე თქვენ ისიც იცით რომ სწორედ ამ რაზმის მონაწილეობით მიაგნეს კვალს, სწორედ იმ ადგილს, სადაც მზადდებოდა ეს ყალბი ბონები. ეს იყო ერთერთ მონასტერში, მცხეთის ახლოს. მხოლოდ, როცა იქ გამოცხადდნენ საგანგებო რაზმის წევრები და მილიციის უფროსი. მაშინ ის ეკსპედიცია იქ არ აღმოჩნდა. სხვაგან გადიტანეს მაგრამ იქ მოკლულ იქმნა ყაჩაღი ზანდუკელი, რომელიც ჩვენ ცნობებით, მონაწილეობას იღებდა ამ ბონების მზადებაში და ამ ადგილის დაცვაში, სადაც ეს ბონები მზადდებოდა, მართლაც, რამდენიმე დღის შემდეგ აღმოჩენილი იქმნა მეორე ადგილი სადაც გადატანილი იყო მანქანა. მის შემდეგ თქვენ იცით, რომ მეორე ასეთი მანქანა არ იყო, და ყალბის ბონების მზადება ყოველ შემთხვევაში ჩვენ ტერიტორიაზე, აღკვეთილი იყო. აქ ბ. შენგელაია ამბობს, რომ რაზმი იღებდა მონაწილეობას გაზეთების დახურვაშიო. დიახ იღებდა. მაგრამ, ამ შემთხვევაში მოქმედებდა არა დამოუკიდებლად, არამედ მინისტრის, მთავრობის დადგენილების სახით, და თუ ესერების ფრაქციას სურს რაიმე ბრალდება წაუყენოს რაზმს, ეს სავსების მიმართული იქნება მთავრობის წინააღმდეგ. მხოლოდ მთავრობა კი დარწმუნებული არის რომ გაზეთების დახურვა და ბინების გაჩხრეკა რომელსაც აწარმოებს განსაკუთრებული რაზმი, ეს არის არა უარყოფითი მხარე ამ რაზმისა, არამედ ეს არის დიადი საქმე, ვინაიდან, ამ მხრივ ის ასრულებს სავსებით რევოლიუციონურ მოვალეობას, რომელიც მას დაკისრებული აქვს მთავრობისაგან, და მე მგონი ამას ადასტურებს დამფუძნებელი კრება.

მართლაც გარდა დენიკინელებისა, ჩვენ მივიღეთ ზომები იმ პირების წინააღმდეგ... (ხმაურობა) დიახ, მე ვიცი რა გალაპარაკებთ თქვენ, ვინაიდან ჩვენ მივიღეთ ზომები სწორედ თქვენ მოძმე პარტიის წინააღმდეგ. ისინი არიან რუსეთის ესერები და აგრეთვე კადეტები. მათ წინააღმდეგ მართლაც მივიღეთ ზომები, და აქედან გადაჭრით ვაცხადებ, რომ ჩვენ არა თუ მივიღეთ შემდეგშიაც მივიღებთ ზომებს ყოველ იმ ჯგუფთა წინაღმდეგ, რომელნიც უარყოფენ ჩვენ დამოუკიდებლობას, და სცდილობენ მის დამხობას, (კედია: ყოჩაღ) ვინაიდან ამ განსაკუთრებული ზომების მიზანი იქნება სწორედ შენარჩუნება ჩვენ რესპუბლიკისა და დაცვა მისი შინაურ მტრისაგან ასეთ ზომებზედ ჩვენ უარს არ ვიტყვით, სანამ არ იქნება სავსებით უზრუნველყოფილი ჩვენი დამოუკიდებლობა. როგორც საგარეო თვალსაზრისით, ესე იგი უცხო სახელმწიფოს მიერ არ იქნება ცნობილი, აგრეთვე ჩვენი შინაური მდგომარეობა არ იქნება იმდენად განმტკიცებული, რომ სხვა და სხვა უპასუხისმგებლო ჯგუფების გამოსვლა არიან ეს ბოლშევიკები თუ დენიკინელები, სანამ არ დადგება ისეთი მომენტი, რომ მათ გამოსვლას შეეძლება რაიმე საფრთხის მომზადება ჩვენ სახელმწიფოსთვის. მე აქ არ შეუდგები მის ჩამოთვლას, რამდენი კერძო შემთხვევა, რამდენი ბოროტმოქმედება აღმოაჩინა ამ რაზმა. აი თუნდაც უბრალო რამ: ფული დაკარგა აზერბეიჯანის დელეგაციამ, და ეს ხელად აღმოაჩინა ამ რაზმა (შენგელაია: ძველებული ოხრანკა) რასაკვირველია, ოხრანკაში კაცი ხანდისხან (გაურკვეველი იყო) მიუხედავათ ამისა, რომ თქვენ ძალიან მოწადინებული ხართ რაც შეიძლება ძნელ ფერადებით დაგვისურათოთ მოქმედება ამ რაზმისა ვერცერთი მაგალითი ვერ მოიყვანეთ რომ ეს რაზმი რაიმე მონაწილეობას ბოროტმოქმედებაში იღებს. მართალია, თქვენ, განაცხადეთ ბ. შენგელაია რომ ეს რაზმი შესდგება ბოქაულებისაგან, სიშჩიკებისაგან, (შენგელაია: ტიპიური სიშჩიკები) მე გადაჭრით ვაცხადებ, რომ მართლაც არის ორი ბოქაული, მაგრამ სრულიად არცერთი ის ერთი პირი არ არის იქ, რომელსაც თქვენ სიშჩიკებს უწოდებთ, შიგ არიან ისეთი პირები, საიმედო ჩვენი რესპუბლიკისთვის, ჩვენ დემოკრატიისთვის, მხოლოდ რაც შეეხება იმ ორ პირს, რამდენიც არ უნდა ათრიოთ მათი სახელი, ყველასათვის აშკარა არის, რომ არავითარი მონაწილეობა ბოროტმოქმედებაში იმათ არასოდეს არ მიუღიათ. მართალია ისინი ასრულებდნენ თქვენ მთავრობის ბრძანებებს, მაგრამ, ყველა ის, ვინც დაუკვირდება საგანგებო რაზმის სათავეში მდგომთა მოქმედებას, ის დარწმუნდება, რომ ყველა კეთდება სამინისტროს დავალებით. იქნება ეს იუსტიციის სამინისტრო, ფინანსთა სამინისტრო თუ შინაგან-საქმეთა სამინისტრო. პირნათლად ასრულებს ყველა დავალებას ეს ყველამ კარგად იცის, მაგალითად, ეს კარგად იცის, იუსტიციის მინისტრმა, იციან სასამართლოს წევრებმა. და ამიტომ თქვენ ასეთი განცხადებით მათ ჩირქს ვერ მოსცხებთ. ასეთი არის მდგომარეობა. რევოლიუციის დროს, ასე იყო ყოველთვის, მთავრობა მიმართავს არა ჩვეულებრივ ზომებს, ამას მიმართავს ყოველივე რევოლიუციონური მთავრობა, და ჩვენ ამას ვხედავთ რუსეთშიაც, ბოლშევიკურ მთავრობაში.

გარდა ამისა, ჩვენი რაზმი, მთელი თავის მოქმედებით ამტკიცებს, რომ მართლაც პირნათლად შეასრულა ის მოვალეობა, რომელიც მას დაკისრებული აქვს. ის ებრძვის ჩვენ რესპუბლიკის მტრებს, ებრძვის კონტრრევოლიუციას, ებრძვის სპეკულიაციას რამდენადაც ეს შესაძლებელი არის იმ პირობებში რომელ წლებშიაც ჩვენ ვიმყოფებით. არც შემადგენლობა ამ რაზმისა არ არის ისეთი რამ, ეს ესე არის არ ყოფილა არც ერთი შემთხვევა, რომ მართლაც, ამ რაზმის წევრი რაიმე ბოროტმოქმედებაში ყოფილიყო დაჭერილი. იყო ორი შემთხვევა როდესაც მათ გადაამეტეს თავისი უფლებები და ისინი ჩვენ დავითხოვეთ მაგრამ, საერთოდ ასეთი მაგალითები არ ყოფილა. ამიტომ თუ მართლაც ჩვენ დავადექით იმ აზრს, რომელსაც ადგია მთავრობა, ესე იგი, რომ ამ განსაკუთრებულ ხანაში უნდა ჰქონდეს ისეთი აპარატი, რომელიც გამოგვადგება ჩვენ სახელმწიფოს განმტკიცებაში ამ რაზმის მოქმედება უნდა გაგრძელებული იყოს კიდევ ერთი თვით.

ამიტომ ჩვენ მოვითხოვთ 6 თვით მის გაგრძელებას, იმიტომ რომ შესაძლებელი არის ამის შემდეგ დადგეს ისეთი მომენტი, როცა ეს რაზმი საჭირო აღარ იქნება. დღეს კი იმის მოქმედება აუცილებელი არის, ის აკეთებს სახელმწიფოებრივ საქმეს, ებრძვის ჩვენ რესპუბლიკის მტრებს, და მე დარწმუნებული ვარ, რომ დამფუძნებელი კრება, რომელიც აგრეთვე გამსჭვალული არის იმ აზრით, რომ შეებრძოლოს რესპუბლიკის მტრებს, მისცემს მთავრობას საშუალებას, აღჭურვილი იყოს იმ იარაღით, რა იარაღიც საჭირო არის ამ ბრძოლაში.

თავმჯდომარე. სამი საათი გახლავთ. წინადადება არის შემოტანილი გაგრძელდეს კრება. კენჭს უყრი. კრება გაგრძელებული გახლავთ. სიტყვა ეკუთვნის კრების წევრს ონიაშვილს.

ონიაშვილი. მოქალაქენო, ამ საგანგებო რაზმის შესახებ და გარშემო ბევრჯერ ყოფილა ლაპარაკი, მე მახსოვს, პარლამენტის დროსაც, იყო რამდენჯერმე გამართული კამათი, და საკვირველი არის, რომ ერთი ფრაქცია, სახელდობრ ესერების ფრაქცია, სულ ერთსა და იმავეს იმეორებენ. და ამ ნალაპარაკევს ამ სიტყვებს მოკლედ, რომ ვსთქვათ, ეძახიან იაფ ფასიან დემაგოგიას, და ამ დემაგოგიას ეწევიან იმიტომ კი არა, რომ ბოროტი ხალხი არის პირიქით, მაგალითად გობეჩია და შენგელაია ძალიან გულ კეთილი ადამიანები არიან. (შენგელაია: გმადლობთ) მაგრამ უბედურება იმაში არის, რომ მათი გონება მოშხამული არის ერთგვარი უტოპიზმით, და უტოპიზმს უძახიან რუსულად народничество? სოციალ-დემოკრატიამ დაამტკიცა, რომ ამ იდეებს დღეს ჩვენში, მეტადრე ჩვენში არავითარი გასავალი არა აქვს, რადგანაც ყველა ეს ცხოვრებამ გაანადგურა. და აი ასეთი შემთხვევის დროს, მიუხედავად იმისა, რომ ცხოვრება სულ სხვას უკარნახებს იმას, გამოდიან და მაინც და მაინც თავიანთი ძველი შეხედულება, რომელსაც ცხოვრება უარყობს უნდათ დღეს გაასაღონ და ძალით ყველა თავზე მოახვიონ. (ხმა: რომელი?) აი მოგახსენებთ ამ წუთს რომელი. მე გეკითხებით თქვენ, სახელმწიფოებრივ ადამიანს უწოდებთ თქვენ, თქვენ თავს, დეპუტატი ბრძანდებით, - მე თქვენ გეკითხებით დედამიწის ზურგზე არის თუ არა სადმე სახელმწიფო, მეტადრე იმ გარდამავალ ხანაში, რომელსაც დღეს განიცდის ჩვენი ქვეყანა, რომელიც არ სარგებლობდეს და არ მიმართავდეს იძულებითი აპარატს და არ ხმარობდეს არა ჩვეულებრივ ზომებს. და თუ დამისახელებთ ასეთ სახელმწიფოს, მაშინ რასაკვირველია, თქვენ მართალი ბრძანდებით და ჩვენ დამნაშავენი. ასეთი სახელმწიფო მაშასადამე არ არის, თქვენ გაჩუმებულნი ხართ, თქვენი უბედურება იმაშია, რომ თქვენ ამისთანა სახელმწიფოს ვერ შეჰმნით, საუბედუროდ ვერ შეჰქმნის თქვენი პარტია ასეთ სახელმწიფოს, თქვენ პარტიას არ უნდა ისეთი სახელმწიფოს ორგანიზმის მოწყობა, რადგანაც მთელი თქვენი არსებობით და მთელი თქვენი ნიჭით, თუ ღმერთს თქვენთვის ნიჭი მოუცია, თქვენ ებრძვით იმას, თქვენ ხართ უტოპისტები, უტოპიის მატარებელი პარტია, უტოპია დღეს ყველგან მარცხდება. მიუხედავად ამისა, თქვენ იმეორებთ და თქვენ, თქვენ შეხედულებას ყველას თავზე ახვევთ.

ეხლა კიდევ საგანგებო რაზმის შესახებ გამოდიხართ. საგანგებო რაზმზედ თქვენ ბევრჯერ გილაპარაკნიათ და ერთ და იმავე ზღაპარს იმეორებთ, რომ რაზმში არიან ბოქაულები, ნაპრისტავალი ხალხი. მე მაკვირვებს, თქვენ, როგორც დამფუძნებელ კრების წევრს, დეპუტატს, რეგლამენტის ძალით უფლება გაქვთ ყოველივე წუთს, ყოველ დღეს, როდესაც მოისურვებთ, შემოიტანოთ შეკითხვა, თუ საგანგებო რაზმა დაარღვია წესიერება, საგანგებო რაზმი ხალხში ვისმეს შეუვარდა და მოახდინა ძალმომრეობა, თქვენ, როგორც დეპუტატს უფლება გაქვთ შემოხვიდეთ შეკითხვით და მთავრობას პასუხი მოსთხოვოთ. მაგრამ თავის დღეში თქვენ ამ უფლებით არ გისარგებლიათ, ამ საგანზე მაინც ამ უფლებით არ გისარგებლიათ. და მოდიხართ როდესაც დამტკიცებაზედ და ფულზედ არის ლაპარაკი, რომელიც უნდა გადავდოთ ამ საგანგებო რაზმის შესახებ, თქვენ გამოდიხართ და თქვენ ერთ კორიანტელს აყენებთ ამ საგანგებო რაზმის გარშემო, მაშასადამე თქვენ არ მოგეპოვებათ ასეთი ფაქტები და თქვენ კი ამბობთ, რომ ნაპრისტავალი ხალხიაო. ეს არის უბრალო დემაგოგია. თქვენ ამას ამბობთ მაგრამ ფაქტები არ გაქვთ, ეს არის უბრალო დემაგოგია. როდესაც ადამიანი ფაქტებით ფონს ვერ გადავა, მაშინ ამბობს: ნაპრისტავალიაო. ყველა მიტინგზე სოფლად, როდესაც კი არ მოეწონებათ შენი ლაპარაკი ბურჟუას დაგვიძახებს ან ნაპრისტავალს; თქვენც ასე იქცევით, უბრალო სოფლის დემაგოგიას მიმართავთ. თქვენ ბრძანეთ, აქ თქვენ რამოდენიმე შეკითხვა წამოაყენეთ ამგვარი, რა არის, რომ პიროვნება შელახეს ამ ქართულ მოქალაქისა, ბინები გაჩხრიკეს? ეს პოეზია არის. თქვენ ლამაზ სიტყვებს ამბობთ, ეს პოეზიაა. მაგრამ ამას თავისი სახელი ჰქვიან. ეს არის სახელმწიფოებრივ მოღვაწის სიტყვა, არამედ ეს არის, პოეზია. აი თქვენ ამ პოეზიით ამ უტოპიით ცხოვრობთ (გომართელი: ყველა ფანტაზია - პოეზია არ არის) დასასრულ თქვენ ბრძანეთ ასეთი შეკითხვა: კაცობრიობა ღელავს, ხდება კაცობრიობის გადატრიალება, საშინელება რაღაც. ვიცით, ბატონებო, ეს ჩვენ ვიცით, რომ კაცობრიობა ღელავს, კაცობრიობის გადატრიალებაც ვიცით, ეს ჩვენ თქვენზედ უკეთესად გაგვეგება. მაგრამ თქვენი უბედურება იმაში არის, რომ ამ კაცობრიობის ღელვამ ისე აგიბნიათ გზა, რომ არ იცით საითკენ წახვიდეთ. თქვენ სთქვით, სოციალ-დემოკრატები გაჩერებულან ერთ ადგილას და არ იციან საითკენ წავიდნენ, წინ თუ უკან. (ხმაურობა) აი ეხლა მოგახსანებთ თუ საითკენ მივდივართ. თქვენი უბედურება იმაშია, რომ როგორც ყველა უტოპისტებს გწამთ, რომ არის ორი გზა, ერთი წინ წასვლისა, და მეორე უკან წასვლისა. მაგრამ სამწუხაროდ, ცხოვრება, რომელსაც თქვენ აბუჩად იგდებთ ასე არ მიდის, ხშირად შეიძლება, რომ ხუთი ნაბიჯი წინ გადაიდგას და ერთი უკან. (შენგელაია: ეს ხომ ორ სკამზედ ჯდომაა) ეს ორ სკამზე ჯდომა კი არ არის, ამას მოითხოვს უბრალო სტრატეგიული და პრაქტიკული მოსაზრება, რომელთანაც თქვენ მწყრალად ხართ და ამიტომაც ასე კარგად და მშვიდობიანად მიდის თქვენი საქმე. ჩვენ ვამბობთ სოციალ-დემოკრატიული პარტია. ეს მოხდება რეალურ ცხოვრებაში ხოლმე, რომ ხუთ ნაბიჯს წინ გადავდგამთ და ერთს უკან. მაგრამ არასოდეს არ გავიწყდებათ თქვენი შორეული მიზანი; სახელმწიფოს თუ ვაშენებთ, იმიტომ, რომ ეს არის გარდამავალი, ერთგვარი საშუალება ჩვენი დიადი მიზნების მისახწევად. რაც შეგეხებათ თქვენ, თქვენ ასეთი გზა არ გწამთ, თქვენი წინ მსვლელობა მე, მაგალითად, ვერ დავინახე რუსეთში, აქაც არ წასულა შორს, მაგრამ საქართველოში თქვენი წინ მსვლელობა კი არ დავინახე, უკან მსვლელობა კი დავინახე. თქვენ გაჩერებული ხართ ერთ ადგილას და წყალს ნაყავთ. ამ ნაირად ასეთი მდგომარეობა, ერთ ადგილზე გაჩერება, ეს ტაკტიკა ვერაფერი სახარბელია. თქვენთვის დაგვილოცნია ეს ტაქტიკა და ჩვენ კი ვაცხადებთ, რომ სოციალ-დემოკრატიული პარტია არის ნამდვილი სოციალისტური პარტია, თავის შორეულ მიზნების მიხწევაში, მაგრამ, იმავე დროს იგი სდგას სახელმწიფოებრივ შენობის ნიადაგზე. და აი ამ სახელმწიფოებრივ აპარატის აშენების დროს, სოციალ-დემოკრატია მუდამ ისარგებლებს ყოველნაირ იძულებითი აპარატით, რომ მიხწეული იყოს ჩვენი შორეული და ახლობრივი მიზნები.

თავმჯდომარე. წინადადება გახლავთ შემოტანილი, რომ შესწყდეს კამათი. (გობეჩია: როგორ შეიძლება) ვის სურს სიტყვა ამ წინადადების შესახებ. (შენგელაია: მე მსურს სიტყვა წინადადების შესახებ) ხუთი წუთი შეგიძლიანთ ისარგებლოთ.

შენგელაია. მოქალაქენო, ჩვენი ფრაქცია წინააღმდეგია ამ წინადადებისა, იმიტომ, რომ საკითხი, რომელიც ჩვენ წინაშე სდგას, მეტად სერიოზული არის, და მოითხოვს ყოველ მხრივ აწონ დაწონას. ამიტომ რასაკვირველია, ყველა იმათ, ვინც ჩაწერილია და ვინც მოისურვებს ამის შესახებ ლაპარაკს, უნდა მიეცეს საშუალება, რომ თავის აზრი გამოსთქვას. თუ კი მართალია, რომ ეს რაზმი ებრძვის კონტრ-რევოლიუციას, სპეკულიაციას, თუ კი მართალია, რომ ამ რაზმა გააბედნიერა მთელი ქვეყანა, მთელი რესპუბლიკა, ნება მოგვეცით, ერთხელ მაინც მოვისმინოთ თქვენი არგუმენტები და შეიძლება მოგემხროთ თქვენ და შეიძლება მაშინ მხარს დავიჭერთ.

თავმჯდომარე. კენჭს უყრი წინადადებას. ვინ არის წინაღმდეგი, ვინ არის მომხრე. (ხდება კენჭის ყრა) ორი წინააღმდეგია დანარჩენი მომხრენი. კამათი შეწყვეტილია. (შენგელაია, გობეჩია: სირცხვილია ბატონებო, სირცხვილი) გთხოვთ დამშვიდდეთ და კერძო ლაპარაკს თავი დაანებოთ. სატყვა ეკუთვნის მომხსენებელს.

მომხსენებელი ირემაშვილი. საერთოდ ეს დაფასება ამ დებულების და ის გამოსვლა, რომელიც სოციალ-რევოლიუციონერებმა მოახდინეს, გამომდინარეობს მათი მთავარი სოფლმხედველობისაგან. ეს სოფლმხედველობა მართლაც წმინდა უტოპისტურია. ისინი ეხლავე აპირობენ სოციალიზმის განხორციელებას, არა მარტო აქ, არამედ მთელ ევროპაშიაც. ისინი ამბობენ, რომ ის საერთო გარდატეხა ისტორიაში, რომელიც ხდება, ეს არის წმინდა სოციალისტური გარდატეხა და მაშასადამე, წმინდა სოციალისტური შენება უნდა დავიწყოთ არამც თუ აქ, არამედ ევროპაშიაც.

აი სწორედ ნამდვილი დაფასება ამ მოვლენისა, რომელიც ხდება ამ ჟამად ჩვენში. ჩვენ ვამბობთ, რომ ხდება ფეოდალურ ნაშთების დანგრევა სახელმწიფოში და დემოკრატიულ წესწყობილების გამტკიცება. დემოკრატიულ წესწყობილების განმტკიცებას ემსახურება სოციალ-დემოკრატიული პარტია არა მარტო ჩვენში, ამას ეგრეთვე სხვა მოწინავე ქვეყნები, როგორც გერმანიაში და სხვაგან. მაშასადამე, ჩვენ უტოპიურ ნიადაგზე სრულიად არ ვდგევართ, ჩვენ რეალურ ნიადაგზე ვდგევართ, რეალურ პირობებს ანგარიშს უწევთ ამ დემოკრატიულ წყობილების გამაგრებას ვცდილობთ.

რევოლიუციის თავდაცვა სხვა და სხვა იარაღით ხდება, ამ იარაღმა თავის დანიშნულება გაამართლა, როგორც აქ აღნუსხა შინაგან საქმეთა მინისტრმა. საქმე ბოლოს და ბოლოს პიროვნებაში კი არ არის, საქმე დაწესებულებაშია და იმ მიზნებში, თუ რა მიზნებს ემსახურება ეს დაწესებულება. ის მიზანი, რომელსაც ემსახურება ეს საგანგებო რაზმი, ცოტათ თუ ბევრად მიღწეულია. აი, თქვენ ბრძანეთ, რომ ეს განსაკუთრებული რაზმი ძირს უთხრის ჩვენ სახელმწიფოებრივ წესწყობილებას. მე კი მოგახსენებთ, რომ ეს რაზმი კი არ უთხრის ძირს ჩვენ დემოკრატიულ წესწყობილებას, არამედ თქვენ ნაირი გამოსვლები უთხრის ძირს ჩვენ რესპუბლიკის დამოუკიდებლობას და დემოკრატიულ წესწყობილებას. სწორედ ეს მე მომაგონებს იმ არსებას, რომელიც ჩიჩქნიდა იმ ხის ფესვებს რომლის ნაყოფით თვითონ სარგებლობდა. და თქვენ სარგებლობთ, ამ ნაყოფით, იმ საერთო სიმშვიდით, ამ საერთო წესწყობილებით, რომელიც ჩვენ გვაქვს - სხვათაშორის ეს უნდა მიეწეროს განსაკუთრებით რაზმს, და თუ თქვენ ებრძვით ამ იარაღს, - თქვენ სჭრით იმ ტოტს, რომელზედაც თქვენვე ზიხართ. ეს არის სახელმწიფოებრივი მოქმედება, ეს არის მხოლოდ. (არ ისმის).

თავმჯდომარე. ვინ არის წინააღმდეგი, რომ დეკრეტის მუხლობრივ განხილვას შეუდგეთ? ორი წინააღმდეგი არის, დანარჩენი მომხრენი. მაშასადამე, მუხლობრივი განხილვა მიღებულია. გთხოვთ წაიკითხოთ პირველი მუხლი.

მომხსენებელი. (კითხულობს მუხლობრივ).

თავმჯდომარე. დეკრეტი მუხლობრივ კენჭის ყრით მიღებულია და გადაეცემა სარედაქციო კომისიას. შემდეგი საკითხი. შეკითხვა ეროვნულ-დემოკრატიულ ფრაქციისა სოხუმის ამბების შესახებ.

ამ შეკითხვის სისწრაფე არის აღიარებული. სიტყვა ეკუთვნის ბ. გეგეჭკორს.

ევგენი პ. გეგეჭკორი. გარეშე საქმეთა მინისტრი. პირადად მაქვს წინადადება შემდეგი. აქ ორი შეკითხვა არის. ერთი ჭიათურის მოსამართლის მოქმედებას ეხება, და მეორე ეს შეკითხვა. პირადად ჩემთვის ძალიან საჭირო იქნებოდა პირველად ის შეკითხვა განხილულიყო, რომელიც იუსტიციის სამინისტროს ეხება. რასაკვირველია, თუ ეს უხერხული არ იქნება დამფუძნებელი კრებისთვის.

თავჯდომარე. საკითხი ეხება დღიური წესრიგის შეცვლას. სურს თუ არა ვისმეს სიტყვა? (კედია: „თანახმანი ვართ“) წინადადება ასეთი არის: უკანასკნელი შეკითხვა დაისვას პირველის ადგილზე. ვინ არის წინააღმდეგი? არავინ. სიტყვა ეკუთვნის გურულს.

სოციალ-დემოკრატიული ფრაქციის შეკითხვა.

ზაქარია გურული. (ს.-დ.) ბატონებო, დამფუძნებელ კრების წევრნო, ყველა ჩვენგანმა ალბად იცის, რომ 1908 წლის მუშათა გაფიცვების და დემონსტრაციების შედეგად რუსეთის პროლეტარიატმა მიიღო, ეგრედწოდებული, 2 ივნისის კანონი. კანონი, რომელიც ავალებს მრეწველს და მექარხნეს თავის მუშების უზრუნველყოფას უბედურ შემთხვევის დროს. ამ კანონმა მოუსწრო ჭიათურის მრეწველობას იმ დროს, როდესაც იქ ნაკლებად იყო განვითარებული მსხვილი წარმოება და უმთავრესად წვრილ წარმოებიდან შესდგებოდა ჭიათურის მრეწველობა, და როგორც ასეთი, ამ კანონის ასრულებას პირადად, თვით დამოუკიდებლად ვერ ახერხებდნენ, უძნელდებოდათ, და ამიტომ ამ თავის პირად საქმის ასრულება გადაიტანეს თავიანთ, მრეწველთა საბჭოზე. მრეწველთა საბჭოს მიანდეს მათ აეღო თავის თავზე დაშავებულ მუშების დაჯილდოვება ან მკვდარ მუშების ცოლშვილის უზრუნველყოფა თავის კასიდან. ამ საქმის მოსაწესრიგებლად მრეწველთა საბჭომ დაარსა განყოფილება დაშავებულ მუშათა საქმეების საწარმოებლად. თავიდანვე როგორც ეს დაწესებულება დაარსდა ჭიათურის მუშები მოითხოვდნენ, რომ ამ საქმის საწარმოებლად დაენიშნათ ისეთი კაცი, რომელსაც ნდობას გამოუცხადებდნენ თვით მუშებიც, ვინაიდან მას უნდა ეწარმოებინა მუშების საქმეები, და თუ ის მუშებისათვის სანდო პირი არ იქნებოდა, მუდამ ექნებოდა ადგილი კონფლიქტებს. მაგრამ, მაშინ ეს მოთხოვნილება არ იქნა დაკმაყოფილებული და მუშათა საბჭოს ხან ვინ ყავდა ამ ადგილზე და ხან ვინ. დაბოლოს ეს საქმე ჩაბარდა ჭიათურაში ადვოკატათ ცნობილს კოტე წერეთელს. არ გასულა დიდი ხანი, რაც მან მიიღო ეს ადგილი, პირველ წელიწადშივე შეიქმნა უკმაყოფილება, დაშავებული მუშები ან მათი ცოლშვილი ჩიოდენ. მრეწველთა საბჭოს მიერ დაყენებული საქმის მწარმოებელი დაშავებულ მუშათა საქმეების განყოფილებისა, ანუ აგენტი, როგორც იქ უძახდნენ, დაშავებულ მუშებს გლახად ექცევაო, თავის დროზე არ უკეთებს საქმეებსაო. ერთი საათის საქმისთვის რამდენჯერმე აცდევინებს, რამდენჯერმე იბარებს, და ბოლო წლებში შეიქმნა საჩივარი, რომ ზოგიერთ საქმეებს ვადა გაუდის იმისთვის, რომ თავის დროზე არ ასრულებს და შემდეგ კი სრულიად ეკარგება დაჯილდოვების მისაღები დრო დაშავებულ მუშებს. ამის გამო იყო, რომ ჯერ კიდევ რეაქციონურ ხანაში გამოსვლების დროს, მუშები აყენებდნენ თავის მოთხოვნილებაში სხვათაშორის ამ აგენტის დათხოვნასაც. მაგრამ, მაშინ როგორც სხვა ზოგიერთი მუხლები მოთხოვნილებისა, ეს მოთხოვნილებაც დაუკმაყოფილებელი დარჩა. (ხმაურობა) დიახ, რეაქციის ხანაში. 1917 წ. როდესაც რევოლიუციამ გაიმარჯვა, და ძალაუფლება გადავიდა სახელადოდ შემდგარ მუშათა დეპუტატების საბჭოს ხელში, ჭიათურის მუშების დეპუტატის საბჭოს მოუვიდა მუშების წარმომადგენელთა კრებაზე მიღებული მეორე მოთხოვნილება, რომ მიეღო ზომები ამ აგენტის ამ ადგილიდან დასათხოვად მუშათა საბჭოს. მუშათა საბჭომ დასვა თავის ერთერთ კრებაზე ეს საკითხი, სამართლიანად სცნო მუშების მოთხოვნილება და დაადგინა მოსთხოვოს მრეწველთა საბჭოს წერეთლის ადგილიდან დათხოვნა. და თანახმად ამ დადგენილებისა გაეგზავნა შემდეგი ქაღალდი. პირი 20 აპრილის დადგენილებისა (კითხულობს). ამ ქაღალდის პასუხად მრეწველთა საბჭოდან მუშათა საბჭომ მიიღო ქაღალდი, სადაც მრეწველთა საბჭო ატყობინებდა მუშათა საბჭოს, რომ წერეთლის დათხოვნას რისთვის თხოულობენ მუშები შეგვატყობინეთო. მუშათა საბჭომ უპასუხა, რომ წერეთლის დათხოვნას მუშები თხოულობენ იმისთვის, რომ ის აგვიანებს დაშავებულ მუშათა საქმეების შედგენას და ამასთანავე, რომ აკლებს ჯილდოს გამომუშავების დროს ქირას, რომ ჯილდო ნაკლები მიიღონ და სხვა. ამიტომ მოვითხოვთ რომ აქ იყოს პირი, რომელიც იქნება მუშების ნდობით აღჭურვილი. ამის საპასუხოდ მუშათა საბჭომ მიიღო მრეწველთა საბჭოდან კიდევ ქაღალდი, სადაც ატყობინებდნენ რომ მრეწველთა საბჭოს არაფერი არა აქვს საწინააღმდეგო, რომ ამ ადგილზე იყოს მუშების წარმომადგენელიც, მაგრამ ჩვენ წარმომადგენელს არ დავითხოვთო. თქვენ აირჩიეთ თქვენი წარმომადგენელიც და ორივემ ერთად იმსახურონ ამ ადგილზე. მაგრამ მუშათა საბჭომ ვერ სცნო ეს პასუხი დამაკმაყოფილებლად და გამოიტანა რომ გაიგზავნოს შემდეგი დადგენილება (კითხულობს). ვინაიდან მუშები მოითხოვდნენ, რომ ეს წერეთელი სავსებით დათხოვნილი ყოფილიყო ამ ადგილიდან. ამის შემდეგ კიდევ გაგრძელდა მიწერ-მოწერა, საჩივრები მუშათა საბჭოდან ამ აგენტზე კიდევ მიდიოდა, მრეწველთა საბჭო კი მას მაინც არ ითხოვდა, და ბოლოს როგორც დაშავებულებმა, აგრეთვე საერთოდ მუშებმა კატეგორიულად მოითხოვეს წერეთლის დაუყოვნებლივ დათხოვა. თანახმად შეკრებილ ცნობების და მიხედვით, მუშათა საბჭო იძულებული გახდა გადაედგა რევოლიუციონური ნაბიჯი, რეგოლიუციონურად გადაეყენებინა კოტე წერეთელი ამ ადგილიდან. ეს მოხდა წინასწარ არჩეულ სარევიზიო კომისიის თანახმად. სარევიზიო კომისიამ, რომელიც აირჩია მუშათა საბჭომ, გაიგზავნა იქ ამ ფაკტების შესამოწმებლად, თუ რამდენად მართალი იყო დაშავებულ მუშების საჩივრები. ამ სარევიზიო კომისიამ გააკეთა მოხსენება და მოახსენა მუშათა საბჭოს როგორც (კითხულობს). და ამას მოჰყვა ცხრილი საქმეებისა თუ რამდენი საქმე იყო დაუთავებელი რამდენიმე წლების განმავლობაში, მხოლოდ კანონის ძალით საქმე უნდა გათავებულიყო ორ წელიწადში.

ამ მოხსენების თანახმათ, როგორც ვთქი, მუშათა საბჭომ გადასწყვიტა რევოლიუციონური გზით მოეგვარებინა ეს საქმე. დაბეჭდა სააგენტო შკაფები ყველა ამ გაუთავებელ საქმეებით და აუკრძალა კოტე წერეთელს ამ შენობაში შესვლა. (კედია: საბჭოს მოსამსახურეს?) დიახ და გაუგზავნა მოთხოვნილება კიდევ განმეორებით მრეწველთა საბჭოს, რომ მდგომარეობა ასეთი არის, კეთილ ინებეთ თითონაც, მიიღეთ მონაწილეობა რევიზიაში და მიიღეთ ახალი აგენტი მის ადგილზე. მრეწველთა საბჭომ დანიშნა. თავის მხრივ დაავალა თავის მუდმივ სარევიზიო კომისიას ამ საქმეების განხილვა, მუშათა დეპუტატების არჩეულ სარევიზიო კომისიასთან ერთად გახსნა დაბეჭდილი შკაფები განიხილა ეს საქმეები და შემდეგი მისწერა სხვათაშორის მრეწველთა საბჭოს. დაწერილი გახლავთ ეს აკტები რუსულად და მე ამ ენაზე წავიკითხავ. (ჰკითხულობს) ამას ამბობს თითონ მრეწველთა საბჭოს სარევიზიო კომისია. ამ რევიზიას მოჰყვა მუშათა დეპუტატების კატეგორიული მოთხოვნილება. რომ განხილვის და რევიზიის შემდეგ საქმე არ დაბრუნებოდა კოტე წერეთელს არამედ ჩაებარებინა მუშათა დეპუტატების მიერ არჩეულ კანდიდატისთვის. ეს კანდიდატი გახლავთ მოდებაძე. ამ მოდებაძეს ჩააბარეს იმ საქმის წარმოება რომელიც დღესაც სწარმოებს. მოდებაძემ დაწვრილებით შეადგინა სია და გამოარკვია თუ რაფერ სწარმოებდა მანამდის ეს საქმე. სულ ცოტა ხანში მოდებაძემ მოიტანა მუშათა დეპუტატების საბჭოში თავის მოხსენებაში შემდეგი, სხვათაშორის შემდეგი: მან აღნიშნა, რომ მთელი ხნის განმავლობაში, სწორედ ისე როგორც ჩიოდნენ დაშავებული მუშები, ერთი მეათედი საქმეებისაც არ კეთდებოდა, რაიმე განსაკუთრებული ზომები იყო ალბად იმ ერთი მეათედ მუშების მხრით, რომ მათი საქმეები თავდებოდა, უმთავრესად მუშების საქმეები არ თავდებოდა, არ კეთდებოდა და დღესაც ყრია გაუთავებელი მრეწველთა საბჭოს კანტორაში. და ასეთ თავის მოხსენების შედეგად ასეთი ცხრილი წამოაყენა: (კითხულობს) (ხმა: სად არის დანარჩენი საქმეები?) დანარჩენი საქმეები აწყვია იქ, სადაც იჯდა კოტე წერეთელი. (ხმა: სასამართლოში?) დაშავებულ მუშათა საქმეების კანტორაში, საიდანაც მოიტანეს ეს. სხვათაშორის, ეს საქმეები ასე კეთდება: სასამართლოში არ მიდის საქმე თუ ის გათავდა, ეგრე წოდებულ, შეთანხმებით, გასაჩივრების ვადა თუ შეთანხმება არ მოხდა, როგორც წაიკითხავდით კანონში არის ორი წელიწადი. აქ კი ორი წელიწადი კი არა 8-8 წელიწადი იყო. მაშასადამე თუ შეთანხმება არ მოხდებოდა, სრულებით არ მისცემდა მრეწველთა საბჭო, ასეთი გასაჩივრების უფლება არ ჰქონდა. აი ასეთი იყო მთავარი მოტივი მუშათა დეპუტატების მოქმედებისა როდესაც მოითხოვა და ბოლოს გაიყვანა კოტე წერეთლის დათხოვნა ამ ადგილიდან და მის მაგიერ თავის კანდიდატის დაყენება. მაგრამ ამ პროცესში, ამ მიწერ-მოწერაში საზოგადოდ ამ პროცესში, ამ ბრალდების გარდა წარმომდგარი არ ის სხვაგვარი ბრალდებებიც. ალბად ყველა თქვენგანმა კარგად იცის, რომ რევოლიუციის შემდეგ რევოლიუციონური ორგანოების მიერ გამსხვავებულნი დაჩაგრულნი გამოუდგნენ და პასუხი აგებიოს ყველა დამჩაგვრელთ და სხვათაშორის ამა თუ იმ ადგილზე გამოკვლეულ მექრთამეებსაც.

პასუხს აგებს ყველა დამჩაგვრელები და სხვათაშორის, ამა თუ იმ ადგილიდან გამოგდებული მექრთამეები. ეს მოვლენა საყოველთაო არის ჩვენში, და ალბად ყველა თქვენგანმა იცის, რომ ბევრ მექრთამეებს ყველა ქალაქში, ძველ პოლიციელებისაგან დაწყებული, უბრალო მოსამსახურე იყო ის, მსახურებდა მთავრობაში თუ საზოგადოებრივ დაწესებულებაში, ყველას დასჭირდა პასუხისგება. ალბათ ბევრი მაგალითი გეცოდინებათ, რომ ბევრმა დაუბრუნა უკან წინად აღებული ქრთამი. ეს მოხდა ჭიათურაშიაც. ჭიათურაში განსაკუთრებით ამ მხრივ საქმე კარგად ჰქონდა მექრთამეებს და არცერთ ქალაქს არ ჩამოუვარდებოდა ჭიათურა. როგორც იცით ომის დროს ჭიათურა იყო აღიარებული თავდაცვის მრეწველობათ, და როგორც ასეთი, იქ მომუშავე მუშა ომში აღარ მიდიოდა. აღმოჩნდა რევოლიუციის შემდეგ, რომ ჭიათურაში, სადაც, იმ ჟამად მუშაობდნენ რუსეთის ქარხნები რომ ჭიათურა იტანდა იმ წარმოებისათვის, რომელიც რუსეთის წარმოებას სჭირდებოდა, 2000 მუშას, ჭიათურის სახელით კი განთავისუფლებული იყო 7.000 მუშა. 2.000 რომელნიც მართლა მუშაობდნენ, და დანარჩენი კი სხვა ქვეყნის, და ჯურის ვაჭრები, სპეკულიანტები და სხვა და სხვა ხალხის. იყო ისეთი შემთხვევა, რომ ოდესის ურიები იყვნენ ჭიათურის მუშათა სიაში შეტანილნი, და განთავისუფლებულნი. ყველა ამაში რასაკვირველია ბლომად აღებული იყო ფული. და ამ მექრთამეობის პროცესში, და ბოლოს როცა რევოლიუცია მოხდა, ბრალი დაედო არა მარტო პოლიციელებს, არამედ მრეწველებსაც და მრეწველთა მოსამსახურეებსაც, უმთავრესად ასეთი საჩივრები იყო კოტე წერეთლის წინააღმდეგაც, ვინაიდან როგორც აგენტისა ამ მრეწველთა საბჭოსი, მისი ხელის მოწერაც იყო საჭირო რადგანაც უნდა შეემოწმებინა რომ ესა თუ ის პირი არის მუშა ამა თუ იმ მრეწველისა. მაგრამ, უმთავრესად ამ მექრთამეობის შესახებ მის წინააღმდეგ საჩივარი შემოვიდა დაშავებულ მუშებისაგან, და მათ ოჯახებისაგან, რომ მან ქრთამი გამოართვა, და საქმე ისე არ გაუკეთა, უნდა გაეკეთებინა და არ შეასრულა. ერთი ასეთი შემთხვევა იყო სხვათაშორის. მუშამ მიქაუთაძემ შემოიტანა მუშათა საბჭოში საჩივარი, რომ წერეთელმა გამოართვა მას 40 მანეთი, და უნდა გაეკეთებინა შემდეგი: მიქაუთაძეს საქმე, როგორც დაშავებული მუშისა, შეთანხმებით გათავებული იყო, და დანიშნული ჰქონდა თვიური პენსია. მიქაუთაძეს ნდომია, რომ ეს პენსია მიეღო ერთად, ერთ დროულად ასეთი წესი წინად არსებობდა ის მუშა, რომელსაც უნდოდა რომ ერთდროულად მიეღო 10 წლის პენსია, უნდა 10 გაემრავლებინა და ისე მიეღო. და მით საქმე გათავებული ჰქონდა მრეწველთა საბჭოსთან. მაგრამ, ომის დროს, ასეთი წესი აღარ სწარმოებდა, რადგანაც მრეწველთა საბჭოს კასაში ფული აღარ ჰქოდა, დროებით გაძნელებული იყო მაშასადამე, მუშებისთვის მიღება პენსიისა. და აი, მიქაუთაძეს როგორც ის ამბობს, უთხოვნია აგენტ წერეთლისთვის ამ საქმის მოხერხება, და ამ საქმის მოსახერხებლად როგორც მიქაუთაძე ამბობს, წერეთელმა გამოართვა მას 40 მანეთი, მაგრამ მაგრამ ეს საქმე ვერ გააკეთა, და უკან კი ეს ფული აღარ დაუბრუნა მიქაუთაძეს.

მიქაუტაძის თხოვნა საბჭომ გაარჩია და მის თხოვნაზე დააწერა გაეგზავნოს წერილი კოტე წერეთელს და მოეთხოვოს მას ფული.

საზოგადოდ წესი იყო ასეთი: ამნაირი საჩივრის დროს, მისწერდნენ წერილს და თუ ფულის დაბრუნების მაგივრად, განაცხადებს უარს, ეს ტყუილიაო მაშინ დაინიშნებოდა რაიმე გამოძიება. უმთავრეს შემთხვევაში კი ფულს აძლევენ ის პირები რომელსაც უჩივოდნენ. განსაკუთრებით, ძველ კანცელარიაში დამსახურებისაგან. დაახლოვებით, 20.000 მანეთი დაურიგდა ამნაირად დაზარალებულთ. ამ ნიადაგზე ზოგიერთ მრეწველების ამნაირი წესი როგორც თვით ისინი იქცეოდნენ, შეუთვისებია მუშათა საბჭოს წევრს, კოტე წერეთელს და მდივანმა მუშათა საბჭოს ხარატიშვილმა მისწერა ასეთი წერილი კოტე წერეთელს, თანახმად იმ რეზოლიუციისა, რომელიც იყო.

როდესაც ეს მოწერილობა ხარატიშვილისა მიიღო კოტე წერეთელმა მისგან არავითარი პასუხი არ მოსულა, მხოლოდ ხანმა განვლო, და მუშათა საბჭოში, როდესაც იქ კრება არ იყო და მხოლოდ მორიგი წევრი საბჭოში უნდა ყოფილიყო, მოსულა მიქაუთაძე, და მადლობა გაუხდია მუშათა საბჭოსათვის, ვინაიდან მათმა მიწერილობამ გასჭრა, და წერეთელმა მიღებულ ქრთამის 1 1/2 , უკვე დაუბრუნა და მეორე 1/2 -საც ამ დღეებში მისცემს, თუმცა სამაგიეროს გადახდას დაჰპირებია.

ეს განცხადება მორიგმა წევრმა, მუშათა საბჭოს მორიგმა წევრმა ჩაიწერა, და იქ შემთხვევით ყოფილმა წევრმა ხელი მოაწერა. საბუთი ასეთი გახლავთ. (კითხულობს).

ხელს აწერს: (კითხულობს). ეს უკანასკნელი მხოლოდ ის მორიგი წევრია რომელზედაც მე მოგახსენეთ, ყველა დანარჩენი წევრი მუშათა საბჭოში თავ-თავისის საქმეზე წასული იყვნენ. როგორც ვხედავ, აქ მუშებს ექცეოდნენ ისე როგორც საზოგადოდ ექცეოდნენ იმ დროს მუშათა საბჭოები. და ხარატიშვილი მდივანი ამ საბჭოსი, ასრულებდა ამ საბჭოს დავალებას. მაგრამ თუმცა მაშინ ამას ყველა ჩვეულებრივად სცნობდა, და ამის წინააღმდეგ არაფერი უთქვამს არც კოტე წერეთელს, გავიდა დრო იცვალა და იფიქრა მან რომ ეხლა საქმე შეიძლება სხვაიაირად დავიწყოთ. და აი წარსულ, მკვდარ თვეში მუშათა საბჭოს მდივანს ხარატიშვილს მოსდის ადგილობრივ მოსამართლის მიერ, მომრიგებელ მოსამართლის მიერ უწყება, რომ ის ხარატიშვილი, უნდა მივიდეს სასამართლოში და პასუხი აგოს კოტე წერეთლის ცილისწამებისათვის.

მუშათა საბჭომ როდესაც ეს გაიგო, შეიკრიბა 15 ივნის, მოისმინა მოხსენება ამ საქმის შესახებ, და შემდეგი დაადგინა (კითხულობს). საქმის გარჩევის დროს, მუშათა დეპუტატთა საბჭოს თავმჯდომარეს, როგორც ასეთს, მას დავალებული ჰქონდა, და ის ცხადდება სასამართლოში ამ ამონაწერით ხელში, მოსამართლე დაიბარებს მხოლოდ ამ წერილს, მას განმარტებას არ ართმევს, და გამოაქვს განაჩენი რომელშიაც უყურადღებოდ სტოვებს მუშათა საბჭოს დადგენილებას, დამნაშავეთ სცნობს ხარატიშვილს ისე, როგორც სთხოვს ამას მომჩივარე კოტე წერეთელი, და მიუსჯის მას 4 თვით ციხეს, დაუსწრობლად განაჩენით. კოტე წერეთელი თავის თხოვნაში, როდესაც ხარატიშვილს უჩივის, პირდაპირ ამბობს - დაისაჯოს ხარატიშვილი როგორც ისიდორე ხარატიშვილი, და როგორც წევრი მუშათა დეპუტატთა საბჭოს პრეზიდიუმისა. სხვანაირად, მას არც შეეძლო მოქცეულიყო, ვინაიდან ამ ქაღალდზედ ის აწერდა ხელს საბჭოს დადგენილებით, და როგორც მდივანი საბჭოსი. მაშასადამე, თუ მას მოსამართლე როგორც ასეთს არ დასჯიდა, სულ არ უნდა დაესაჯა. მიუხედავად მუშათა საბჭოს დადგენილებისა, და მიუხედავად იმ ტრადიციისა რომელიც თან ახლავს თანამედროვე წესწყობილებას, მოსამართლემ აიღო, და განაჩენი გამოიტანა ხარატიშვილის წინააღმდეგ. ჩვენ ვფიქრობთ, სოციალ-დემოკრატიული ფრაქცია ფიქრობს, რომ ეს არის გასამართლება არა ხარატიშვილისა, არამედ ჭიათურის მუშათა საბჭოსი, როგორც რევოლიუციონურ ორგანიზაციისა, და აქედან შეიძლება კიდევ შემდეგი დასკვნა გაეკეთებინოთ.

ამიტომ ჩვენ ვფიქრობთ, რომ ეს შეუფერებელი განაჩენია, და ვეკითხებით მთავრობას - რას ფიქრობს ამ მოვლენაზე, და როგორი არის მისი მოსაზრებები, როგორც კონკრეტიულად ამ განაჩენის შესახებ, ისევე ასეთ საქმეების შესახებ საერთოდ.

თავმჯდომარე. თანახმად მიღებულ დადგენილებისა, სხდომა გაგრძელებულიყო 4 ს. ვინაიდან იუსტიციის მინისტრის წინადადებისა თქვენ შესცვალეთ რიგი საკითხებისა, რომ მთავრობამ სთქვას თავისი პასუხი, შეიძლება პლენუმმა საჭიროდ დაინახოს რომ მოისმინოს იუსტიციის მინისტრის სიტყვა (?) ვის სურს ამის შესახებ სიტყვა? სიტყვა ეკუთვნის კრების წევრს ფირცხალაიშვილს.

ფირცხალაიშვილი. სოციალ-დემოკრატიულ ფრაქციის სახელით წინადადება შემომაქვს კრება გავაგრძელოთ, და იუსტიციის მინისტრს მოუსმინოთ, და შემდეგ შეიძლება კითხვა დასმული იყოს სხდომის შეწყვეტაზე.

მესხიშვილი. მე წინადადება შემომაქვს, - ეს ისეთი კითხვა არის ბატონებო, რაკი დავიწყეთ, დავამთავროთ. ერთნაირი შთაბეჭდილება შეიქმნა, უნდა ბოლომდის ამოვწუროთ დღეს ეს საკითხი, თუნდაც 7 საათამდის მოგვიხდეს. საკითხი მეტის მეტად რთულია, მეტის მეტად სერიოზული. მოხსენებამ ერთგვარი შთაბეჭდილება მოახდინა, და ამ მოხსენების, და ჩვენ პასუხის შორის დიდი ინტერვალი იქნება. ამიტომ, მე პირადად შემომაქვს წინადადება მოუსმინოთ იუსტიციის მინისტრს, და ეს კითხვა ბოლომდის ამოვწუროთ დღესვე.

თავმჯდომარე. მაშასადამე ორი წინადადება გახლავთ - ერთი სოციალ- დემოკრატიული ფრაქციისა მოვისმინოთ მხოლოდ იუსტიციის მინისტრის სიტყვა, მეორე - ფედერალისტების წინადადება - გაგრძელდეს სხდომა. (კენჭის ყრით პირველი წინადადება მიღებულია).

იუსტიციის მინისტრი ე. პ. გეგეჭკორი. მოქალაქენო, მე ძალიან კარგად ვგრძნობ, რომ თქვენი ყურადღება მეტად მოღლილია, მაგრამ, მაინც მოვითხოვ თქვენ ყურადღებას ამ საკითხისადმი, და ჩემ სიტყვისადმი, მითუმეტეს, რომ ვეცდები, დიდხანს არ შევაჩერო თქვენი ყურადღება ამ საკითხზედ, და მხოლოდ ისეთ მომენტზე უნდა შევაჩერო თქვენი ყურადღება, რომელიც ჩემის აზრით, ჩემი შეხედულებით აუცილებლად საჭირო არის საქმის განმარტებისთვის.

ორ აპრილს ამ წლისას წერეთელმა უჩივლა რასაც და საფუძვლად ამ საჩივრისა მან მოიყვანა ერთი დოკუმენტი, რომელიც იყო გამოსული მუშათა საბჭოს კანცელარიიდან, 5 მაის 17 წლის თარიღით, სადაც იყო ნათქვამი, რომ წერეთელმა აიღო მუშა მიქაუტიძისაგან 40 მანეთი ქრთამათ და არ შეასრულა ის დაპირება რომლისათვის ეს ფული იყო წართმეული, და აქვე მოითხოვს ამ თხოვნაში, ხარატიშვილი ყოფილიყო მიცემული პასუხისგებაში, როგორც ხარატიშვილი, პერსონალურად, და აგრეთვე, როგორც ჭიათურის მუშათა საბჭოს პრეზიდიუმის წევრი. ასეთი გახლდა თხოვნა დასაწყისი ამ საქმისა. ეხლა მე მინდა დასასრული ამ საქმისა მოგახსენოთ, რადგანაც სწორედ ფორმალური თვალსაზრისით ამ ორ მომენტს უმთავრესი მნიშვნელობა აქვს. ეს გახლავთ განაჩენი. 18-ტს მოსამართლემ განიხილა ეს საქმე, მიიღო სხვა და სხვა საბუთები მხედველობაში, და დაადგინა, რომ ხარატიშვილი იქნება ცნობილი დამნაშავეთ, როგორც ხარატიშვილი, და აქვე აღინიშნა, და ძალიან მკაფიოდ აღნიშნა, რომ არავითარი კავშირი ამ საქმესთან მუშათა დეპუტატების საბჭოს არა აქვს. პირიქით, მუშათა დეპუტატების საბჭო როგორც ისეთი ორგანიზაცია, რომელიც რევოლიუციის ხანაში განსაკუთრებულ როლს თამაშობდა, ის იყო წესიერების და კანონიერების დამყარებელი, და ეს თავის თავად ცხადია, ისეთი დანაშაულია რომელიც თვით ხარატიშვილმა ჩაიდინა, როგორც ხარატიშვილმა და არ ჩაუდენია, როგორც მუშათა საბჭოს პრეზიდიუმის წევრს. და ეს მართლადაც არის. მე ამას ჩემი სიტყვებით გადმოგცემთ, რადგანაც აზრი ამ დადგენილების უკანასკნელ მუხლისა ისეთი გახლავთ.

აქ, ამ საქმეში ორი მუხლი არის - ერთი ფორმალური და მეორე არსებითი, პოლიტიკური. მე ჩემის აზრით, როგორც იუსტიციის მინისტრი თავდაპირველად, უნდა შევხედო ამ საქმეს ფორმალურად, ესე იგი როდესაც მე მეკითხება სოციალ-დემოკრატიული ფრაქცია და მისი დავალებით სამი ინტერპელანტი, - იცის თუ არა მთავრობამ, რომ 18-ს სასამართლომ გაარჩია ეს საქმე, და მოსამართლემ ჩაიდინა დანაშაული, რა ზომებს ღებულობს, რომ ეს დანაშაული იქნეს მოშლილი, ცხოვრებიდან აღკვეთილი, და დაასკვნის, რა ზომები იქნება მთავრობის მიერ მიღებული საზოგადოდ, რომ ასეთ პროცესებს ადგილი არ ჰქონდეს.

აი რადგანაც მე მეკითხებიან, მე უნდა მოგახსენოთ თავიდანვე არსებულ ნორმების მიხედვით, ესე იგი, თუ კი ვხელმძღვანელობთ იმ კანონით, რომელიც არსებობს, მე უნდა მოგახსენოთ, რომ აქ, ფორმალურად არავითარი დანაშაული არ არის ჩადენილი. პირიქით მოგახსენებთ, სწორედ იმ დადგენილებაში რომელიც წავიკითხეთ, თუ გინდათ იმ მხრივ არის დანაშაული ჩადენილი, რა მხრივადაც მას ბრალს ზდებს ეს ინტერპალაცია, და ეს შეკითხვა.

როდესაც მოსამართლე ლაპარაკობს, რომ მე ამ შემთხვევაში პასუხისგებაში არ მინდა, და ვერც მივცემ საბჭოს, მუშათა საბჭოს, რადგანაც ის ასეთია, ამ ნაირია, და ამ ნაირია, - მაშინ, როდესაც თქვენ იცით, რომ ჩვენ კანონის მიხედვით საბჭო როგორც ორგანიზაცია, ლეგალურად მომქმედი არ არის. ისე რომ, ამ შემთხვევაში, მოსამართლეს ის შელამაზებაც კი რომელიც აქ მას მოუყვანია, სრულებით არ სჭირია.

მე არსებითად არ ვეხები, რადგანაც მე ამ შემთხვევაში ვდგევარ კანონიერ ნიადაგზე, როგორც იუსტიციის მინისტრი. მე ვლაპარაკობ, რომ არსებითად, რასაკვირველია, სასამართლოს საქმეში ვერ შევერევი. მე მხოლოდ მაინტერესებს პროცესიალური მხარე, როგორც ზედამხედველს. მე მოგახსენეთ, რომ თუ ფორმალურად ამ საქმეს განსჯით მაშინ უნდა ვთქვა, რომ გლახა შთაბეჭდილებას ახდენს ჩემზე, როგორც კანონიერების დამცველზე, სწორედ ეს მხარე. (ხმა: რევერანსი) იმ მოტივაციისა მოსამართლისა, სადაც ის ლაპარაკობს, რომ ეს ესა ფორმალურად ეს ესე გახლავთ, მაგრამ, ამ საქმეს დიდი უაღრესი პოლიტიკური მხარე აქვს, და რომ ეს ესე არის, სხვათაშორის ამას მოწმობს თვით მოსამართლეს განაჩენი.

მართლაც თუ დავემყარებით მხოლოდ არსებულ კანონს, და ამ კანონის მიხედვით განისჯება ყველა ის, რაც იყო ჩადენილი 17 წლიდან დღემდე, მაშინ უნდა მოგახსენოთ, რომ თქვენ ჯვარი უნდა დასვათ თქვენ სახელმწიფოებრივ მოღვაწეობაზედ, და ყოველნაირი აღმშენებლობითი მუშაობაზე და მოქმედებაზე ხელი უნდა აიღოთ, და უნდა შექმნათ ერთი დიდი სასამართლო მონსტრი, და ყველა ეს საქმეები სასამართლოში უნდა გადასცეთ. მე არ ვიცი როგორ გრძნობენ თავს ის პატივცემულნი წევრნი დამფუძნებელ კრებისა, რომელნიც მემარჯვენე სეკტორზე სხედან, (კედია: ჩვენ წესიერების მომხრენი ვართ).

მაგრამ, ყოველ შემთხვევაში 9/10, 99%25 ამ პატივცემულ აუდიტორიისა ძალიან გლახად იგრძნობს თავს, და თავდაპირველად მე თითონ, რადგანაც 17 წელს 8 თვის განმავლობაში მე გახლდით სხვათაშორის, თავმჯდომარეთ მთელ კავკასიის საბჭოებისა, და ამ 8 თვის განმავლობაში იმდენი უსამართლობა ჩაგვიდენია ჩვენ კანონების მიხედვით, რომ რამდენიმე ათი წელი უნდა არსებულმა სასამართლომ, დღევანდელ კანონის მიხედვით, უნდა მიგვისაჯოს ყველა ჩვენგანს, და თავდაპირველად მე. მეორე კითხვა არის. და აქ, რასაკვირველია, სწორედ ჩვენ ერთმანეთს დავშორდებით. ჩვენ ვიცავთ წესიერებას, რამდენადაც ჩვენ ხალხისთვის? რევოლიუციისთვის, და სწორედ იმ სახელმწიფოსთვის რომელსაც ყველა თქვენგანი ემსახურება, ეს აუცილებელ საჭიროებას წარმოადგენს. ეს ორ კითხვას წერმოადგენს, და მე მგონია, ამ შემთხვევაში, შეიძლება ჩვენ საერთო ენა გამოვნახოთ, იმიტომ, რომ მართლაც არსებულ კანონით რუსეთის კანონით როგორც იტყვიან გვესარგებლა, მე თქვენ გარწმუნებთ, რომ თავიდანვე, პირველ უაღრეს უკანონობას შეადგენდა რევოლიუცია, მომხდარი პეტროგრადში, და გავრცელებული აქ, და მერე, ყველა ის ზომები, რომელიც ჩვენ კონტრ-რევოლიუციის, ჩვენ ხალხის თავისუფლების მოწინააღმდეგის წინააღმდეგ - ტავტოლოგიურად, რომ ვსთქვათ, იყო მიღებული.

ისე, რომ უნიადაგო, სწორედ უსიცოცხლო პოზიცია იქნებოდა, რომ ვსთქვათ, რომ არსებობს კანონი და ეს კანონი უნდა იქნეს სისრულეში მოყვანილი. ესე აბსოლიუტურად ამ მდგომარეობის წარმოდგენა, მე არ ვფიქრობ, რომ ან სამართლიანობის, ან ცხოვრების მოთხოვნილებას შეესაბამებოდეს. აქ, რასაკვირველია, კორექტივები არის საჭირო, და კორექტივებზე მოგახსენებთ. ყოვლად დაუშვებელია, რომ ჩვენ გავხადოთ საგნად სასამართლოს განსჯისა, და პროცესებისა, მთელი პოლიტიკური, რევოლიუციონური შინაარსი ჩვენ საბჭოების მოქმედებისა. ეს ყოვლად დაუშვებელი იქნება, ფაქტიურად თუ რასაკვირველია კანონიერადაც, რამდენადაც ჩვენ კანონზე ასეთ მაღალ წარმოდგენისა ვართ, რომ კანონი უნდა შეესაბამებოდეს დღევანდელ ცხოვრების ვითარებას, ის უნდა იყოს გამომხატველი დღევანდელ ურთიერთობისა. და რასაკვირველია, ამისდამიხედვით, ჩვენ ამ საბჭოებს იმ რევოლიუციონურ მოღვაწეობისთვის, რომელიც მათ აწარმოეს, არამც თუ პასუხისგებაში ვერ მივცემთ, პირიქით, ჩვენ უნდა ვსთქვათ, რომ ეს ყველა ჩაწერილია მათ რევოლიუციის ნამსახურ სიაში, და ისტორია რასაკვირველია, ერთ დროს, მე მგონია დიდ საპატიო მსჯავრს დაუდებს მას ამ მოღვაწეობისათვის. ამითი რასაკვირველია, მე არ უნდა ვთქვათ ის, რომ ყოველნაირი საქმეები ამ საბჭოისა უნდა იყოს თავმოცილი იმუნიტეტი, უპასუხისმგებლობით. (ნიკოლაძე: მთელი საქმეც ამაში არის) დიახ სწორედ მე მინდა ეს საქმე ასე არ იყოს გაგებული. ყველა საქმე, როდესაც მათ დაედება ნიშანი, ვსთქვათ, ნივთიერ ბოროტებისა, მაგალითად ფულის გაფლანგვისა, ქრთამის აღებისა, და სხვა ასეთები, თავის თავად ცხადია, რომ ის უნდა იყოს მართლაც გაშუქებული, და თავიდანვე უნდა ვსთქვათ, და დარწმუნებული უნდა ვიყოთ, რომ თვით საბჭოების მოღვაწეები მოითხოვენ ამას, და ასეთ მსჯავრს, ასეთ სასამართლოს არასოდეს ისინი გვერდს არ აუხვევენ.

რაც შეეხება ეხლა ისეთ საქმეებს, როდესაც პირადი შეურაცხობა არის მიყენებული, აქაც მე მგონია, ერთნაირად ამ საკითხს ვერ გადავწყვეტთ, და მაგალითს მოგიყვანთ ისეთს რომელიც ნათლად დაგანახებთ თქვენ, რომ ამ კითხვას ერთხელ ჩამოყალიბებულ გზით გადაჭრა, დიდ სიძნელეს წარმოადგენს. ფაკტიურ მასალას მოგიყვანთ: სხვათაშორის აქ, თბილისში იყო დატუსაღებული ერთი ცნობილი გენერალი, გვარს არ დავასახელებ რომელმაც სახელი გაითქვა აჭარას პროცესში. ის იყო დატუსაღებული როგორც აშკარა კონტრ-რევოლიუციონერი როგორც მოსამართლე, რომელმაც გადალახა, დაამახინჯა თავისი დანიშნულება, და სასამართლო გახადა ისეთ აპარატათ, უკაცრავად ვარ, ამდენ ხანს ვაჩერებ თქვენ ყურადღებას, მაგრამ ეხლავ გავათავებ, სასამართლო გახადა ასეთ აპარატათ, ისეთ დაწესებულებათ რომელმაც გათელა ფეხქვეშ ყოველი კანონიერება, ის იყო დატუსაღებული ამ საქმის გამო 17 წელს. თავის თავად ცხადია, რომ აქ ჩვენ მას უწოდებთ კონტრ-რევოლიუციონერი და მასთან ერთად კადეტიც და ისეთ აგენთად რომელიც ისეთ ბოროტად მოიხმარა თავის უფლება არსებულ კანონის მიხედვით. ის მართალი იქნებოდა, თუ კი დამტუსაღებელთ უჩიოდა ცილის წამებას, რადგანაც აქ, ამ შეთხვევაში არავითარი ობიეკტიური, გარდა იმისა, რომ როგორც მოსამართლე სჯიდა საქმეს და თავის უფლებით ისარგებლა, არავითარი სხვა დანაშაული სხვა არ ჩაუდენია. მაგრამ მე მგონია, რომ ამ შემთხვევაში თქვენ ასეთ თავისუფალ ინტერპრეტაციას და ამ ჩვენ დებულებას ვერ გაუკეთებთ, და აქაც რასაკვირველია, ღირსეულად უნდა იყოს საქმე წარმოებული. ამიტომ მე მგონია, მხოლოდ იმ შემთხვევაში როდესაც დაინახა, რომ რომელიმე საბჭო ან მისი წარმომადგენელი მოქმედებს, რომ ის ხელმძღვანელობს პირად ანგარიშებით, პირად შეხედულებით, მე მგონია რომ მართლაც ასეთი საბჭო, და ასეთი საბჭოს წევრი პასუხს უნდა აგებდეს სასამართლოს წინაშე. და მე აშკარად უნდა მოგახსენოთ რომ ამ შემთხვევაში აქ არავითარი საბუთი იმისა, რომ ხარატიშვილი გამოდის როგორც ხარატიშვილი და არა საბჭოს პრეზიდიუმის წევრი, არავითარი ამის დამამტკიცებელი საბუთი არ არის, კეთილ სინდისიერად უნდა აღვნიშნო ეს. ამნაირად არის ეს საკითხი.

ყოველ შემთხვევაში უნდა მოგახსენოთ, რომ ჩვენ სასამართლოს, და იუსტიციის სამინისტროს მხოლოდ მაშინ შეუძლიან ამ სახით იაროს, რომელიც მე აქ განვმარტე, როდესაც დამფუძნებელი კრება მოგვცემს ამნაირ დირეკტივებს, მოგვცემს ან განმარტებას, ან კანონს რომელითაც ჩვენი მოსამართლე შემდეგში ისარგებლებს, სანამ ეს კანონი არ არსებობს, სანამ ეს განმარტება თქვენ არ მოგიციათ, თავის თავად ცხადია, რომ ჩვენ მოსამართლეს ვერ მოვთხოვთ, რომ ის ამ შემთხვევაში დადგეს კანონზე მაღლა, და ამ შემთხვევაში თავისი შემოქმედებით ისარგებლოს.

ასეთი გახლავთ, მოკლედ ამ საქმის ვითარება პოლიტიკური, და ფორმალური. და მე შემიძლიან თქვენს წინაშე ვაღიარო, რომ საქმის ვითარება გადმოვეცით ობიეკტიურად, და ერთად ერთი გამოსავალი ამ შემთხვევაში არის, რომ დამფუძნებელმა, კრებამ დაადგინოს, რომ ესა თუ ის კატეგორიის საქმეები და მოქმედებანი საბჭოებისა არ უნდა და არც შეიძლება გახდეს საგნად პროცესისა.

როდესაც ასეთი დადგენილება იქნება, მე მგონია რომ მაშინ ასეთი საქმეებიც თავის თავად მოწყდება.

რაც შეეხება მოსამართლეს, პატივცემულო ვალერიან ჯუღელო, თქვენ კარგად იცით. ეს მოსამართლე გახლავთ არა ჩემ მიერ დანიშნული, არამედ თქვენ მიერ, დემოკრატიის მიერ ნდობით აღჭურვილი და თქვენ მიერ არჩეული. თავის თავად ცხადია, რომ თვით ის წრეები, რომლის ნდობით ისინი დღემდინ საქართველოში სარგებლობდნენ, - თუ კი ეს მოსამართლე დაჰკარგავს ნდობას თითონვე დაინახავს როგორ უნდა იმოქმედოს. მხოლოდ იუსტიციის სამინისტრო ვერც კანონით, ვერც პოლიტიკურად ვერავითარ რეპრესიულ ზონებს, ვერ მიმართავს და არც მიმართავს.

თავმჯდომარე. სოციალ-დემოკრატიული ფრაქცია იძლევა წინადადებას დაინიშნოს შემდეგი სხდომა ხუთშაბათს. მეორე წინადადება ეროვნულ-დემოკრატებისა, - სხდომა დანიშნული იყოს ხვალ. კენჭს უყრი პირველ წინადადებას. ვინ არის წინააღმდეგი? კრება დანიშნულია ხუთშაბათისთვის.

გთხოვთ მოისმინოთ შემდეგი სხდომის დღიური წესრიგი.

შემდეგი სხდომის დღიურ წესრიგისთვის სიტყვა ეკუთვნის კრების წევრს კედიას.

სპირიდონ კედია (ნ.-დ.) მე ვითხოვ, ბატონებო რომ შემდეგი სხდომის დღიურ წესრიგში, როდესაც გათავებული იქნება დღევანდელი შეკითხვა, ჩემ მიერ შემოტანილი შეკითხვა იყოს მოქცეული. თქვენ კარგად მოგეხსენებად ხანგრძლივი ბედი ჩემ მიერ შემოტანილი შეკითხვისა და მგონია, რომ სამართალი მოითხოვს ეს შეკითხვა გადაუდებლად განხილული იყოს მომავალ სხდომაზე, მე საჭიროდ მიმაჩნია ეს განვაცხადო.

თავმჯდომარე. უნდა მოგახსენოთ, რომ ორი შეკითხვა თავის თავად შედის მომავალ სხდომის წესრიგში. კრებას 3 ს. ვხურავ.

საქართველოს დამფუძნებელი კრება

(სტენოგრაფიული ანგარიში)

ხუთშაბათი, 1919 წელი, ივლისის 31. ტფილისი. სასახლე.

თავმჯდომარეობს დამფუძნებელ კრების თავმჯდომარის უმფროსი ამხანაგი

ალექსანდრე ლომთათიძე.

მდივნობს დამფუძნებელ კრების მდივნის ამხანაგი

ქრისტინე შარაშიძის ასული.

პრეზიდიუმში არიან:

სვიმონ მდივანი,

კონსტანტინე ჯაფარიძე.

სხდომა იწყება დღის 12 საათზე.

თავმჯდომარე. სხდომა გახსნილი გახლავთ. დღის წესრიგის წინ მოგხსენდებათ დეპეშა გაგრის თვითმმართველობისაგან. გთხოვთ წაიკითხოთ.

მდივანი. (კითხულობს).

თავმჯდომარე. გთხოვთ მოისმინოთ დღიური წესრიგი.

მდივანი. (კითხულობს).

კომისიაში გადასაცემ საკანონმდებლო აქტების სია.

1. გზათა მინისტრის პროექტი დეკრეტისა სახაზინო რკინის გზების საექიმო-სასანიტარო და საეკლესიო ნაწილებზედ გაწეულ ხარჯის დასაფარავად კრედიტის გახსნის შესახებ - გადაეცეს საბიუჯეტო-საფინანსო კომისიას.

2. იუსტიციის მინისტრის პროექტი დეკრეტისა - სამომრიგებლო ინსტიტუტის შესანახად 1919 წ. ივნისიდან 12.848.608 მ. გადადების შესახებ - გადაეცეს საბიუჯეტო-საფინანსო კომისიას.

3. იუსტიციის მინისტრის პროექტი დეკრეტისა - სასამართლოს გამომძიებელთა ინსტიტუტის წლიურ შესანახად 1919 წ. ივნისის 1-დან 2.849.700 მან.

4. იუსტიციის მინისტრის კანონპროექტი - 1915 წ. თებერვლის 2-ს კანონის (გერმანელთათვის, ავსტრია-ჰუნგრელთათვის და ოსმალთათვის უძრავი საკუთრების შეძენის აკრძალვა) გაუქმების შესახებ - გადაეცეს იურიდიულ კომისიას.

5. შინაგან საქმეთა მინისტრის პროექტი დეკრეტისა - ერობათათვის ათი მილ. მან. სესხის მიცემის შესახებ - გადაეცეს საბიუჯეტო-საფინანსო კომისიას.

6. შინაგან საქმეთა მინისტრის კანონპროექტი - აფთიაქებში გავრცელებულ ბოროტ-მოქმედების საწინააღმდეგო ზომების მიღებისა - გადაეცეს იურიდიულ კომისიას.

7. მიწადმოქმედებეს მინისტრის პროექტი დეკრეტისა - ტყავეულობის გასაკეთებელ მასალის დამზადება შეძენის მონოპოლიის გამოცხადების შესახებ -გადაეცეს საბიუჯეტო-საფინანსო კომისიას.

8. შრომის მინისტრის პროექტი დეკრეტისა - რესპუბლიკის სამოქალაქო უწყებათა სახელმწიფო მუშა-მოსამსახურეთა ჯამაგირის მომატების შესახებ - გადაეცეს საბიუჯეტო-საფინანსო კომისიას.

9. გზათა მინისტრის პროექტი დეკრეტისა - გზათა უწყების მუშა-მოსამსახურეთათვის ჯამაგირის მომატების შესახებ - გადაეცეს საბიუჯეტო-საფინანსო კომისიას.

10. დამფუძნებელი კრების პრეზიდიუმის პროექტი დეკრეტისა - დამფუძნებელი კრების კანცელარიის მოსამსახურეთათვის ჯამაგირის მომატების შესახებ - გადაეცეს საბიუჯეტო-საფინანსო კომისიას.

11. დამფუძნებელი კრების პრეზიდიუმის პროექტი დეკრეტისა - პრეზიდიუმის განკარგულებაში 150.000 მან. გადადების შესახებ - გადაეცეს საბიუჯეტო-საფინანსო კომისიას.

12. შინაგან საქმეთა მინისტრის პროექტი დეკრეტისა - ხოლერის ეპიდემიასთან საბრძოლველად 300.000 მან. კრედიტის გახსნის შესახებ - გადაეცეს საბიუჯეტო-საფინანსო კომისიას.

13. შინაგან საქმეთა მინისტრის პროექტი დეკრეტისა - სამხედრო მოქმედებით გამოწვეულ ბორჩალოს მაზრის მცხოვრებთა ზარალის ასანაზღაურებლად 276.000 მან. გადადებისა - გადაეცეს საბიუჯეტო-საფინანსო კომისიას.

14. შინაგან საქმეთა მინისტრის პროექტი დეკრეტისა - საფოსტო ამანათების ნიხრის გადიდების შესახებ - გადაეცეს საბიუჯეტო-საფინანსო კომისიას.

15. მიწადმოქმედების მინისტრის პროექტი - მიწადმოქმედების სამინისტროს კანცელარიის შტატისა და ხარჯთაღრიცხვისა - გადაეცეს საბიუჯეტო-საფინანსო კომისიას.

16. იუსტიციის მინისტრის პროექტი - სამინისტროების დეპარტამენტების დაარსების შესახებ - გადაეცეს იურიდიულ კომისიას.

დღიური წესრიგი:

1. საბოლოო ტექსტი - საქციზო და საპატენტო გადასახადის გადიდების კანონისა.

2. საბოლოო ტექსტი - სამხედრო ბეგარისა და შეიარაღებულ ძალთა შევსების კანონისა.

3. საბოლოო ტექსტი - სამხედრო პირთა ხარისხების შესახებ დებულების შეცვლის კანონისა.

4. საბოლოო ტექსტი - ოფიცრების, სამხედრო მოხელეების და ჯარისკაცების ახალ ჯამაგირის კანონისა.

5. საბოლოო ტექსტი - ოფიცერთა და ჯარისკაცთა ტანისამოსის ფორმის კანონისა.

6. საბოლოო ტექსტი - სამხედრო მფრინავთა ჰაერში ფრენისათვის გასამრჯელოს მიცემის კანონისა.

7. საბოლოო ტექსტი - შეიარაღებულ ძალთა რეორგანიზაციის კანონისა.

8. საბოლოო ტექსტი - ტფილისის საოსტატო ინსტიტუტის გაუქმებისა და სახელმწიფო უნივერსიტეტთან საპედაგოგიო ინსტიტუტის დაარსების დეკრეტისა.

9. საბოლოო ტექსტი - ბინებისა და სხვა სადგომებისათვის 1917 წ. აგვისტოს 5-ს გამოცემულ კანონის განგრძობის დეკრეტისა.

10. საბოლოო ტექსტი - ტფილისის სატეხნიკო სკოლის - საშუალო საპოლიტეხნიკო შკოლად გადაკეთების დეკრეტისა.

11. საბოლოო ტექსტი - სახელმწიფო ხაზინიდან 290.089 მან. და 25 კაპ. გაღების დეკრეტისა რკინის გზაზე შავ სახადთან ბრძოლის დროს გაწეულ ხარჯის დასაფარავად.

12. საბოლოო ტექსტი - შინაგან საქმეთა მინისტრის განკარგულებაში 87.650 მან. კრედიტის გახსნის დეკრეტისა - გაზეთ „საქართველოს რესპუბლიკის“ საჭიროებისათვის.

13. საბოლოო ტექსტი - დამფუძნებელი კრების კანცელარიის სტამბის საჭიროებისათვის ყოველთვიურად 37.250 მან. გადადების დეკრეტისა.

14. საბოლოო ტექსტი - ადგილობრივ თვითმმართველობათა სასარგებლოდ დაწესებული საფუთო გადასახადისათვის მომქმედ კანონმდებლობათა შეცვლისა და შევსების დეკრეტისა.

15. დეკრეტი - სამხედრო საჭიროებისათვის 15 მილ. მან. გადადებისა.

16. დეკრეტი - კავკასიის მუზეუმის რეორგანიზაციისა.

17. დეკრეტი - იუსტიციის მინისტრის განკარგულებაში 3.233.888 მან. გაღებისა 1919 წ. ივნისის 1- დე საპყრობილეთა საჭიროებისათვის გაწეულ ხარჯის დასაფარავად.

18. დეკრეტი - იუსტიციის მინისტრის განკარგულებაში ყოველთვიურად დამატებით 356.250 მ. გადადების შესახებ ჯანსაღ პატიმართა შესანახად და 123.875 მ. ავადმყოფ პატიმართა სამკურნალოდ და შესანახად.

19. დეკრეტი - 500.000 მან. გაღებისა ქართველთა შორის წერაკითხვის გამავრცელებელ საზოგადოების მთავარ გამგეობისათვის სესხად მისაცემად.

20. დეკრეტი - სამაზრო მილიციაში მოსამსახურეთა ჯამაგირის გადიდებისა.

21. დეკრეტი - სამხედრო ბეგარის აუსრულებლობისათვის და ამ დანაშაულობისთვის, დაფარვისა და წაქეზებისათვის დასჯისა.

22. დეკრეტი - მთავრობის თავმჯდომარისა, დამფუძნებელი კრების თავმჯდომარის უფროსი ამხანაგისა და მინისტრების საწარმომადგენლო ხარჯისა.

24. დეკრეტი - მთავრობის განკარგულებაში სურსათის დასამზადებლათ 50 მილ. მან. გადადებისა.

25. დეკრეტი - ქუთაისის ქალაქის თვითმმართველობისათვის ოთხი მილ. მანეთის სესხის მიცემისა.

26. დეკრეტი - გზათა უწყებისათვის 448.000 მან. კრედიტის გახსნისა ტფილისის სადგურის შენობის შესაკეთებლად.

27. დეკრეტი - დამფუძნებელ კრების არჩევნების დებულების შესწორებისა.

28. დეკრეტი - ტფილისის ფიზიკურ ობსერვატორიის გაუქმებისა და საქართველოს ფიზიკურ ობსერვატორიის დაარსებისა.

29. სოციალ-დემოკრატიულ ფრაქციის მთავრობისადმი შეკითხვა ჭიათურის მომრიგებელ მოსამართლის მიერ ჭიათურის მუშათა დეპუტატების საბჭოს წევრის ხარატიშვილისათვის სასჯელის გადაწყვეტის შესახებ.

30. ეროვნულ დემოკრატიულ ფრაქციის მთავრობისადმი შეკითხვა სოხუმის ოლქის მდგომარეობის და ამბების შესახებ.

31. ეროვნულ-დემოკრატიულ ფრაქციის მთავრობისადმი შეკითხვა გაზ. „სალი კლდის“ დახურვისა და რევაზ გაბაშვილის დაპატიმრების შესახებ.

თავმჯდომარე. წინადადება გახლავთ წესრიგის შესახებ, რომ სოციალ-დემოკრატიულ ფრაქციის შეკითხვა განხილულ იქნეს იმის შემდეგ, როდესაც საბოლოო ტექსტები გათავდება, ე. ი. მას მიეცემა მე-15 ადგილი. თუ მიიღებთ ამ წინადადებას მე-15 იქნება შეკითხვა და დანარჩენი რიგზე დარჩება. როგორც წესრიგში არის. ვის სურს კანონპროექტები და შემდეგ განვხილოთ შეკითხვა სიტყვა. ეკუთვნის ასათიანს.

ალ. ასათიანი. მე ვერ გამიგია რა პრიველიგიურ მდგომარეობაში არის სოციალ-დემოკრატიულ ფრაქციის შეკითხვა. არის ისეთი შეკითხვა რომელიც, თითქმის ორი თვეა რაც შეტანილა წესრიგში. თვით მთავრობის და სოციალ-დემოკრატიულ ფრაქციის თხოვნით რამდენჯერმე იყო მოხსნილი და ეს შეკითხვა დღეს, ელის განხილვას. რატომ უნდა იყოს წესრიგის თავში მოქცეული სოციალ-დემ. შეკითხვა და ჩვენი კი ისევ ბოლოში დარჩეს, მე ვერ გამიგია. თუ სოც.-დემ. შეკითხვას გადმოვწევთ წინ, მაშინ რიგი არ უნდა დაირღვეს და სოციალ-დემოკრატების შეკითხვის შემდეგ უნდა მოგხსენდეთ მეორე შეკითხვა ეროვნულ-დემოკრატიულ ფრაქციისა და არა დანარჩენი საკითხები ან თუ საჭიროდ დაინახავთ, ამ შეკითხვებისთვის სპეციალური სხდომა დავნიშნოთ და ეს შეკითხვები ერთ სხდომაზე მოვისმინოთ.

თავმჯდომარე. ამ განცხადების შესახებ უნდა მოგახსენოთ, რომ აქ რაღაცა გაუგებრობა არის, საქმე იმაშია, რომ ეს შეკითხვა არის გაგრძელება მსჯელობისა. (ხმაურობა) მაშასადამე, საკითხი ამნაირად სდგას: ისურვებთ გაგრძელებას მსჯელობისას საბოლოო ტექსტების შემდეგ; თუ მოისურვებთ განიხილოთ დეკრეტები და კანონპროექტები და შემდეგ განიხილოთ შეკითხვა. სიტყვა ეკუთვნის გიორგაძეს.

გრიგოლ გიორგაძე. აქ პრივილეგიებზე ლაპარაკი არ შეიძლება, პრიველიგიებს რომ გავყოლოდით, ჩვენ შეგვეძლო ეს შეკითხვა საბოლოო ტექსტების წინ განგვეხილა, რადგანაც ეს არის გაგრძელება, რაკი საბოლოო ტექსტებს განიხილავთ, მერმე გადავალთ ამ შეკითხვაზე სოციალ-დემოკრატიულ ფრაქციის შეკითხვას როდესაც გავათავებთ დღეს, ხვალ ალბათ იმაზედაც გადავალთ. აქ პრივილეგიაზე არ არის ლაპარაკი, აქ არის რეგლამენტის შესრულება, ისე რომ თანახმად რეგლამენტისა, თუმცა საშუალება გვეძლევა ეხლავე შეუდგეთ განხილვას შეკითხვისას, ჩვენ ვამბობთ ჯერ საბოლოო ტექსტები განვიხილოთ და მერმე გადავიდეთ შეკითხვაზე. ვიმეორებ ეს არის გაგრძელება.

თავმჯდომარე. კენჭს უყრი ამ წინადადებას. ვინ არის წინააღმდეგი? მიღებულია. პირველი საკითხი გახლავთ საბოლოო ტექსტი სააქციზო და საპატენტო გადასახადის გადიდების კანონისა. მომხსენებელი გახლავთ ივანე გომართელი. სიტყვა ეკუთვნის მომხსენებელს: მომხსენებელი კითხულობს საბოლოო ტექსტს. საბოლოო ტექსტი კენჭის ყრით მიღებულია. შემდეგი მომხსენებელი.

სიმონ მდივანი. კითხულობს დღიურ წესრიგების 2, 3, 4, 5, 6, 7 მუხლში აღნიშნულ სამხედრო კანონპროეკტთა საბოლოო ტექსტებს, რომელნიც კრების მიერ უცვლად მიღებულ იქნა.

თავმჯდომარე. შემდეგი საკითხი საბოლოო ტექსტი საოსტატო ინსტიტუტის გაუქმებისა და სახელმწიფო უნივერსიტეტთთან საპედაგოგიო ინსტიტუტის დაარსების დეკრეტისა. მომხსენებელია ქ. სოლოღაშვილის ასული.

ან. სოლოღაშვილის ასული. (კითხულობს საბოლოო ტექსტს).

თავმჯდომარე. (კენჭის ყრის შემდეგ) დეკრეტი მიღებულია. შემდეგი საკითხი.

ან. სოლოღაშვილის ასული. (კითხულობს) დღიურ წესრიგის მე 10, 11, 12, 13, 14, მუხლში აღნიშნულ საკანონმდებლო აქტთა საბოლოო ტექსტებს რომელთაც კრება კენჭის ყრით ამტკიცებს.

თავმჯდომარე. შემდეგი საკითხი გახლავთ გაგრძელება მსჯელობისა. სიტყვა ეკუთვნის კრების წევრს მესხიშვილს.

შალვა მესხიშვილი. (ს.-ფ.) მოქალაქენო, სოციალ-დემოკრატიულ ფრაქციის მიერ შემოტანილ შეკითხვას დიდი პოლიტიკური მნიშვნელობა აქვს. იმის და მიხედვით თუ როგორ იქნება გადაწყვეტილი ეს საკითხი, შეიძლება სერიოზული შედეგები მოჰყვეს იმ პრინციპიალურ შეხედულებას, რომელსაც გამოსთქვამს დამფუძნებელი კრება. ამიტომ საკითხის ობექტიურად გადაწყვეტისათვის საჭიროა გათვალისწინება მთელი მასალისა რომელიც იყო ამ საქმეში, და შემდეგ როდესაც მასალას გაეცნობით, მაშინ რასაკვირველია შეიძლება საქმის სათანადო ნიადაგზე დაყენება და სათანადო დასკვნის გამოტანა. უნდა მოგახსენოთ, რომ სოციალ-დემოკრატიულ ფრაქციის შეკითხვის მხარის დამჭერი, ბატონი ზაქარია გურული, ალბად ვერ იცნობს მთლიანად იმ საქმეს, რომელიც მომრიგებელმა მოსამართლემ გამოგზავნა და რომელიც იუსტიციის მინისტრმა მოითხოვა, თორემ ცალმხრივ მოხსენებას არ გააკეთებდა და არ წარმოადგენდა თქვენ საყურადღებოთ. რაში გახლავთ საქმე? ბატონ გურულის მოხსენებიდან ისე გამოდის, რომ ვინმე წერეთელი ყოვლად უვარგისი კაცია, რომელზედაც დიდი ხანია რაღაცა ხმები დადის და ყველაფერს აბრალებენ, რომ მუშათა საბჭო მოითხოვდა გადაყენებული ყოფილიყო იგი სამრეწველო საბჭოდან, იმიტომ, რომ მთელი რიგი ბოროტ-მოქმედება ჩაიდინა და სხვათაშორის ქრთამიც აიღო, უნდა მოგახსენოთ, რომ ერთად-ერთი დოკუმენტი რომელზედაც არის დამყარებული მთელი სისხლის სამართლის საბუთი, რომელიც გაარჩია მომრიგებელ მოსამართლემ, ეს გახლავთ 5 მაისში მიწერილი მუშათა საბჭოს ბლანკზე, ხარატიშვილის მიერ ხელმოწერილი ქაღალდი ¹ 36 სადაც ხარატიშვილი პირდაპირ ბრალს სდებს წერეთელს, რომ მან ქრთამი აიღო მიქაურიძისაგან 40 მან., იმისთვის, რომ ხვედრი ფული ერთდროულად გადაეხდევინა საბჭოსთვის. ის რაც ერგებოდა ყოველწლიურად საბჭოსაგან, უნდა მოერიგებინა ისე, რომ ერთდროულად მისცემოდა ამ მუშას, და ამისთვის ვითომ და წერეთელმა გამოართვა მიქაურიძეს ქრთამი 40 მან. ბატონმა გურულმა ბრძანა, რომ 2 წლის განმავლობაში წერეთელი იყო ჩუმად, ელოდა როდესაც ხელსაყრელი პირობები დადგებოდა და მაშინ ეჩივლა მუშათა საბჭოსთვის. ჯერ ერთი უნდა მოგახსენოთ, ამ ორი წლის განმავლობაში რა ისეთი ხელსაყრელი პირობები დადგა წერეთლისათვის, რომ მას უკეთესი საშუალება აქვს ეჩივლა მუშათა საბჭოსათვის. ჩვენში არსებობს დამფუძნებელი კრება დემოკრატიის მიერ არჩეული. ამ ორი წლის განმავლობაში იყო ძველი სასამართლო და დანიშნული მოსამართლები. დღეს კი ჩვენ გვყავს დემოკრატიის და ერობის მიერ არჩეული მოსამართლეები. იმის თქმა, რომ 2 წლის განმავლობაში რაღაცა შეიცვალა წერეთლის სასარგებლოდ ყოვლად შეუძლებელია. ამასთანავე საჭიროა აღვნიშნო, რომ წერეთელმა მაშინვე უჩივლა მიქაურიძეს, როგორც ცილის წამებელს. მომრიგებელ მოსამართლესთან გამოცხადდა მიქაურიძე და როდესაც მომრიგებელ მოსამართლემ მას გადაუწყვიტა ორი თვის ციხე, მაშინ მიქაურიძემ შეიტანა ცალკე თხოვნა, ეს თხოვნა საქმეშია, - უკაცრავად მე შევცდი, მე მთხოვა წერეთლის შესახებ ასეთი ჩვენება მომეცა ვინმე აზნაუროვმაო და მერმე იგივე მიქაურიძე დასძენს, როდესაც ჭიათურაში ჩაველი მიმიწვია თავის ბინაზე ხარატიშვილმა, და ბოლოს ხარატიშვილმა დამარიგა მეთქვა, რომ წერეთელმა უკვე 20 მან. ამ ქრთამიდან დამიბრუნა. ამ განცხადების გამო, იმის შემდეგ რაც მიქაურიძე იყო ცნობილი როგორც ცილისმწამებელი სასამართლოს განაჩენით, წერეთელმა სასჯელი აპატივა. ამის შესახებ არის ოფიციალური ოქმი, არის ოფიციალური განცხადება. მიქაურიძის პროცესში იყო ერთი ჩვენება, ანდრია კობიძის ჩვენება, რომელმაც კომისიაში განაცხადა, რომ წერეთელი ყოვლად უსინდისოთ ექცეოდა მუშებს, ის კობიძე გამოიწვია სასამართლოში წერეთელმა ცილის წამებისათვის. ყველა საქმეში წერეთელი უჩიოდა ცილისწამებას, როდესაც მოწინააღმდეგეს უფლება აქვს ყოველგვარ კანონიერი საშუალებით, მთელი თავის საბუთები გამოაქვეყნოს სასამართლოში და დაამტკიცოს, რომ იგი ცილს კი არა სწამებს, არამედ მართალს ამბობს. სასამართლომ გადაუწყვიტა ბ-ნ კობიძეს რვა თვე ციხე წერეთლის ცილის წამებისთვის. განაჩენის შემდეგ, ეს საყურადღებოა, დიდი ბოდიშით შევიდა სასამართლოში კობიძე და გამოაცხადა, უკაცრავად მე შეცდომაში შემიყვანეს და გთხოვთ მაპატიოთ სასჯელი. წერეთელმა იმას აპატია მხოლოდ სასჯელის გამოტანის შემდეგ.

არის მესამე ძალიან საყურადღებო ფაქტი. ამ პროცესების დროს დაკითხული იყო ვინმე მოწამე ზუბიაშვილი, ეს გახლავთ ოქმი ¹ 38, რომელმაც განაცხადა, რომ როდესაც ის მუშაობდა წერეთელთან, მის მოჯამაგირეთ იყო, მილიციონერები დაეცნენ მას და ჩაიყვანეს ჭიათურაში. ჭიათურაში ხარატიშვილმა ჰკითხა, შენ წერეთელთან რათ მსახურობო, როგორ რათ ვმსახურობო, 2 წელიწადია ვმსახუროფ და ჯამაგირს მაძლევსო. ჯამაგირს გაძლევს კი არა შენ იმიტომა ხარ მასთან, რომ წერეთელმა გაგანთავისუფლა სამხედრო ბეგარისაგანო და ეს განთავისუფლება არ არის კანონიერი. მან უარი განაცხადა, არაფერი ამისთანა არ მომხდარაო. ეს პირდაპირ არის ოქმში, ხარატიშვილმა არ დაუჯერა ამისთანა ჩვენება და ორი დღე ნახევარი დაამწყვდია ზუბიაშვილი ციხეში, და წინადადება მისცა, თუ ჩვენებას წერეთლის წინააღმდეგ არ მისცემს რომ წერეთელს მოსამსახურეთ ეყენა და მუქთად მსახურობდა, მხოლოდ იმიტომ რომ უსინდისო საშუალებით სამხედრო ბეგარისაგან გაანთავისუფლა, თუ შენ ამას არ იტყვი, ციხეში ხომ დაგამწყვდიე, ფრონტზე გიკრავ თავს. მე მოგახსენებთ რომ ეს ყველა გახლავთ დოკუმენტებში, მომრიგებელ მოსამართლის საქმეში, ეს საქმე დღეს იმყოფება იუსტიციის სამინისტროში, თუ რომელიმე თქვენგანი მოინდომეს ამ დოკუმენტების გასინჯვას, კეთილ ინებეთ და, სიტყვა სიტყვით გვერდს გიჩვენებთ ამგვარად, წერეთელი ორ წელს კი არ უცდიდა რომ პირობები შექმნილიყო ხელსაყრელი, რომ საჩივარი აღეძრა ხარატიშვილის წინააღმდეგ, არამედ წერეთელმა თავიდანვე მოჰკიდა ხელი, და სისტემატიურად ნაბიჯ-ნაბიჯად დაამტკიცა, რომ მას ამ მოქმედებაში ცილი დასწამეს. როდესაც ყველა დოკუმენტები მოაგროვა გამოაცხადდა მუშათა საბჭოში, და შეიტანა ოფიციალური განცხადება. ეს განცხადებაც საქმეში არის. ბატონებო მე უდანაშაულოდ დამწამეთ ცილი, ეხლა ვადგენ დოკუმენტებს რომ ტყუილად ვარ შეურაცყოფილი, კეთილ ინებეთ და აღადგინეთ ჩემი პატიოსანი სახელი. ეს თხოვნა მთელი იმ დოკუმენტებით მან შეიტანა მუშათა საბჭოში. მუშათა საბჭომ თხოვნის განხილვაში უარი განაცხადა. მეორეთ შეიტანა წერეთელმა თხოვნა იმავე საბჭოში და მეორედ სთხოვა. შეუძლებელია მოქალაქემ ზურგზე აკიდებული ატაროს რაიმე სამარცხვინო საქმე თუ კი იმაში დამნაშავე არ არის. ის სთხოვს საბჭოს თითონ საბჭომ გაარჩიოს საქმე, ან მისცეს ნება ხარატიშვილი გამოიწვიოს სამედიატორო სასამართლოში. ბოლოს იყო ნათქვამი, თუ ამ საშუალებას არ მომცემთ, მე არ მსურს, მაგრამ იძულებული ვიქნები სასამართლოს მივმართო, სასამართლოს საქართველოს დემოკრატიულ რესპუბლიკისას. ამაშიც უარი უთხრეს წერეთელს. არც მუშათა საბჭომ განიხილა ეს თხოვნა, არც ხარატიშვილი გაჰყვა სამედიატორო სასამართლოში. ეხლა მე თქვენ გეკითხებით რა გზა დარჩა წერეთელს თავის პატიოსნების და პიროვნების აღსადგენად; როდესაც დოკუმენტებით დაამტკიცა, რომ იმ ქაღალდით რომელიც მიწერილი იყო 5 მაისის თარიღით 36 ¹-რით, ცილი ჰქონდა დაწამებული. ეხლა მე მსურს გავარჩიო თითონ მოსამართლის მოქმედება. როგორ უნდა მოქცეულიყო ამისთანა შემთხვევაში მოსამართლე? მოვალედ ვრაცხ ჩემ თავს განვაცხადო, რომ რაკი მოსამართლემ თავის სინდისის მიხედვით დაინახა რომ ხარატაშვილი დამნაშავე იყო, რომ მოსამართლეს არ გამოეტანა ასეთი განაჩენი ის უღალატებდა თავის სინდის და იმ მოვალეობას, რომელიც სახელმწიფოსაგან მას ჰქონდა დაკისრებული, თქვენ ყურადღებას მივაქცევ ერთ გარემოებას. როდესაც ჩვენ საქართველოს დამოუკიდებლობა გამოვაცხადეთ, პარლამენტმა მიიღო ერთი დადგენილება სადაც პირდაპირ ნათქვამია, რომ ძალაში რჩება ყველა ის კანონები, რომელიც დღემდის იყვნენ და რომელნიც ჩვენგან გამოცვლილნი არ არიან, თუ გადავხედავთ ჩვენ კანონთა კრებულს, დავინახავთ, ჩვენში მომქმედ კანონებად ითვლება ის რომელიც ადრე რუსეთის ცხოვრებაში იყო, შემდეგ დროებითმა მთავრობამ შესცვალა, მერე ამიერკავკასიის კომისარიატმა, ბოლოს დროს ამიერ-კავკასიის სეიმმა, საქართველოს პარლამენტმა და საქართველოს დამფუძნებელმა კრებამ. ამისთანა მდგომარეობაში, როდესაც მოსამართლეს ხელში არავითარი სხვა კანონი არა აქვს, არავითარი უფლება არ ჰქონდა მას რომ ის საჩივარი რომელიც უნდა მიმართული ყოფილიყო წინააღმდეგ არა მარტო ხარატიშვილისა, თუ გინდ მიცემული ყოფილიყო პასუხისგებაში მუშათა დეპუტატთა საბჭოს პრეზიდიუმის წევრი, რომ მომრიგებელ მოსამართლეს საჩივარი არ გაერჩია. დღეს რომელიმე მოსამართლეს რომ მოუვიდეს საქმე მუშათა საბჭოსი, ან სხვა რომელიმე რევოლიუციონურ ორგანოს პრეზიდიუმისა, ან დანარჩენ წევრების შესახებ, ყველა მოსამართლე მოვალეა ასეთი საქმე გაარჩიოს, და ამ მთავრობის ასრულებისთვის მადლობის მეტს ვერც ერთი შეგნებული მოქალაქე ვერაფერს ეტყვის. სხვა საკითხია ის საკითხი, რომელიც აქ იუსტიციის მინისტრმა დააყენა. ეს საკითხი ფრიად მნიშვნელოვანია, ფრიად სერიოზული. შეიძლება თუ არა ნორმალურ წესებით განვასაჩივროთ და გავსინჯოთ მთელი ის მოქმედება, რომელიც რევოლიუციის დროს რევოლიუციის ნიადაგზე აღმოცენებული რევოლიუციონურმა ორგანიზაციებმა ჩაიდინეს. თუ ეს შესაძლებელია მაშინ ხომ ჩვენ ამგვარად მოვახდენთ რევოლიუციის განსახიერებას. მეც იმის მომხრე ვარ რომ რევოლიუციის ორგანოების მოქმედების განსაჩივრება ყოვლად შეუძლებელია, რომ ეს იქნებოდა მთელ რევოლიუციონურ მოღვაწეობისა, მთელ რევოლიუციონურ მოქმედების სასამართლოში გადაცემა, და ჩვენ ვიცით, როგორი შედეგები შეიძლება მოჰყვეს ამას. დღევანდელ პირობებში მე არ მეშინიან, მაგრამ ეს პირობები შეიძლება შეიცვალონ. ჩვენ ვიცით, როგორ ისარგებლებენ იმისთანა უფლებით. თუ პრინციპიალურად ვაყენებთ საკითხს ყოველი მოქმედება რევოლიუციონურ ორგანოსი ან რევოლიუციონურ მოღვაწისა, რომელიც გამოწვეული იყო არა პირად ანგარიშით, არამედ გამოწვეული იყო რევოლიუციის დაცვის გრძნობით თუ კი ჩვენ გვინდა ასეთი მოქმედება პასუხისმგებლობიდან იყოს განთავისუფლებული, ამაში პასუხი უნდა მოვთხოვოთ არა მოსამართლეს, არამედ ჩვენ თავს. ჩვენ უნდა ამისთანა კანონი ან დეკრეტი გაგვეტარებინა ცხოვრებაში და არ გავატარეთ.

როდესაც ამისთანა დეკრეტი გვექნება მომავალში, ყველა მოსამართლე, რომელიც მიიღებს ამისთანა ხასიათის საქმეს, იხელმძღვანელებს იმ კანონით, რომელიც საქართველოს დემოკრატიულ რესპულიკის მიერ იქნება დაწესებული. სანამ ამისთანა კანონი ან დეკრეტი არა გვაქვს და ამაში ისევ ჩვენ გვიდევს ბრალი, მაგრამ მოსამართლე ყველა ამისთანა ხასიათის საქმეს მიიღებს და გაარჩევს კიდეც. ამგვარად ის რაც ჭიათურის მომრიგებელ მოსამართლემ ჩაიდინა ყოველ მხრივ კანონიერია, და ეს აქედან ხმა მაღლა უნდა ითქვას. (ხმა ძველი კანონები) ძველი კანონები თუ არ მოგწონთ და ახალი კანონების მომხრენი ხართ, ახალი კანონები უნდა შეჰქმნათ (ხმა: თქვენ მოგწონთ განა!) არა, მაგრამ ბრალი თქვენია, ბრალი ჩვენია, სუყველას ბრალია (ხმა იუსტიციის მინისტრი თქვენ იყავით) დიახ მე გახლდით, მაგრამ ჩვენს შემდეგ კაი ხანი არის ბატონი გეგეჭკორი, რომელიც იმ აზრს ადგია და არ შემოიტანა ამისთანა კანონი. ბრალი ადევს დამფუძნებელ კრების წევრებს, მეც ჩემს თავს ბრალს არ ვხსნი როგორც რევოლიუცენერს. მე მომხრე ვარ, რომ საბჭო არ იყოს გასაჩივრებული, საბჭოს მოქმედება არ იყოს სასამართლოში გასაჩივრებისა საგნად გადაქცეული. მაშასადამე ჩვენ შესაფერი კანონი უნდა შევქმნათ. მოსამართლე, რომელსაც თქვენ ეუბნებით განსაჯე საქმე კანონების მიხედვით, ვალდებულია კანონებით იხელმძღვანელოს. გამოვცეთ ამისთანა კანონი ან დეკრეტი, მაგრა სერიოზულად უნდა ამ დეკრეტს მოფიქრება, რომელ საქმეში შეიძლება რევოლიუციის მოღვაწე ან ორგანოები განთავისუფლებული იყვნენ პასუხისმგებლობიდან, და როდესაც გამოვცემთ, მაშინ ყველა მოსამართლე იხელმძღვანელებს ამ დეკრეტით ამ კანონით. მანამ ეს არ არის, მოსამართლე ვალდებულია და იყო იმ კანონს დამყარებოდა რომელიც არსებობს. თუ ერთს შემთხვევაში დამფუძნებელი კრება დაადგენს, რომ მოსამართლეს ძველ კანონით არ უნდა ეხელმძღვანელა, თქვენ შეჰქმნით იმისთანა ანარქიას სასამართლოს სფეროში, რომ ვერაფერს ვერავინ გაიგებს, იმიტომ, რომ მოსამართლეს არ ეცოდინება რომელი კანონით უნდა ისარგებლოს, და რომელ კანონით არ უნდა ისარგებლოს. მთელი ჩვენი კანონები ყველა მოსამართლის კერძო შეხედულებით იქნება გადაქცეული, და ეს კი დაარღვევს სახელმწიფოს. ამის აშკარად თქმა დღეს დამფუძნებელი კრების მიერ ფრიად საჭირო არის, იმიტომ, რომ ბოლო დროს სასამართლოში მოხდა ზოგიერთი მოვლენა, რომელიც მოსამართლის პრესტიჟს სცემს, გამომძიებელ პრესტიჟს სცემს, და ჩვენი მოვალეობა არის, მოვალეობა სახელმწიფოს შეგნებულ პოლიტიკურ მოღვაწისა, რომ დღევანდელ დროს ჯერ კიდევ არა სრულიად დაწყნარებულ მომენტში, რაც შეიძლება მაღლა დააყენოთ, ჩვენი სასამართლო, ჩვენი სასამართლოს მოხელეები, რომ ხალხი ხედავდეს მათში კანონის წარმომადგენლებს, სახელმწიფოს წარმომადგენლებს და უპირველეს ყოვლისა პატივის ცემა ჩვენ თითონ მოგვეთხოვება. თუ ეს არ მოხდება, ჩვენი დემოკრატიული წყობილება დაირღვევა და სახელმწიფოს ზიანის მეტს არაფერს არ მოუტანო. ეს პრინციპიალური მხარე გახლავთ ამ საქმისა. ეხლა გადავალ ამ მოსამართლის მოქმედებაზე. ხარატაშვილის საქმეში, მართალია ჭიათურის მუშათა საბჭო კატეგორიულად აცხადებს, რომ ხარატაშვილი არაფერ შუაშია, რომ ხარატაშვილი მოქმედებდა მისი დირექტივებით (ხმაურობა) მე გეკითხებით, ყველა თქვენგანი, რომ იყოს მოსამართლე, თუ კი კაცი დოკუმენტებით და მოწმეების ჩვენებით გიმტკიცებთ, რომ ხარატიშვილმა მიქაუტაძე მოიწვია თავისთან, და ეუბნებოდა, შემოიტანე თხოვნა, რომ 20 მან. გვაქვს უკან მიცემული, ე. ი. ასწავლიდა კაცს, რომ შემოეტანა ყალბი ცნობა (თქვენ დარწმუნებული ხართ) მე დარწმუნებული ვარ თუ არა ვარ დარწმუნებული, მე მოგახსენებთ იმ დოკუმენტზე და იმ მასალაზე, რომელიც არის სასამართლოს საქმეში, და სანამ სხვა საბუთები და დოკუმენტები არ წარმოგიდგენიათ აქ, მე ამ ნიადაგს ვერ მოვცილდები. მეორე მაგალითს გვიჩვენებს ზუბიაშვილი, რომელსაც ეუბნება ხარატიშვილი, - თუ არ მომცემ ასეთ ჩვენებას, ორი დღით ხომ ციხეში ჩაგსვი და მერმედ ფრონტზე გაგზავნიო, ამაში დარწმუნებული ვარ იმ დრომდე, სანამ ხარატიშვილი ზუბიაშვილს პასუხისმგებლობაში არ მისცემს ყალბ მოწმობისთვის ფიცქვეშ, და როდესაც ხარატიშვილი განაჩენს მომიტანს, რომ ცნობა ყალბი იყო, მხოლოდ მაშინ ჩემ სიტყვას უკან წავიღებ. ნუ თუ თქვენ გგონიათ, რომ ჭიათურის მუშათა დეპუტატთა საბჭო დაავალებდა ხარატიშვილს, რომ ისე ემოქმედა, ჩამოერთვა ყალბი ცნობები, ან დაეშინებინა მოწმეები, უეჭველად სთქვით, თორემ ციხეში გიკრავენ თავს და ფრონტზე გაგზავნიანო. მე მგონი ჭიათურის მუშათა დეპუტატთა საბჭო ამისთანა საშუალებას არადროს არ მიმართავდა. სწორედ ამითი აიხსნება როდესაც მომრიგებელ მოსამართლე სწერს, რომ ჭიათურაში მუშათა დეპუტატთა საბჭო შეცდომაში იყო შეყვანილი ხარატიშვილის მიერ. (შენგელაია: დიპლომატია არის) ძალიან ცუდია ისეთი მდგომარეობა, როდესაც სინდისიერ მოსამართლეს დიპლომატობა უხდება, თუ ამისთანა მდგომარეობა არსებობს, ეს მდგომარეობა სამუდამოთ უნდა მოისპოს და გაიწმინდოს. მოსამართლეს არაფრისა არ უნდა შეეშინდეს, არც სახალხო გვარდიისა, არც დემოკრატიისა, არც პარლამენტისა, არავისთან საქმე არ უნდა ჰქონდეს გარდა თავის სინდისისა, თუ მოსამართლე იძულებულია დიპლომატიას მიმართოს, ვაი ამ მოსამართლეს, და უფრო დიდი ვაი იმ პირობებს, რომელშიაც ეს მოსამართლე უნდა მოქმედობდეს. ამისთანა გახლავთ მდგომარეობა. მოსამართლე გულწრფელად, მე არ ვიცი, სხვის სინდისში ხელის ფათურის უფლება არ მაქვს, სწერს თავის განაჩენში, რომ ჭიათურის მუშათა საბჭო შეცდომაში იყო შეყვანილი ხარატიშვილის მიერ, ხარატიშვილმა ცილი დასწამა წერეთელს და ამიტომ ხარატიშვილს სასჯელი გადაუწყვიტა. აღარ მოგაწყენთ თავს. მე ფაქტიურ მხარის ასეთ რეზუმეს ვაკეთებ, წერეთელს ცილი დასწამეს, ეს გნებავთ განიხილოთ როგორც მუშათა საბჭოს მოქმედება, რომ ცილისწამება არის, ამისთვის არის წარმოდგენილი ორი, მომრიგებელ მოსამართლის, ბატონ დევიძის თქვენი საუკეთესო პარტიულ ამხანაგის მიერ განაჩენი. (ხმაურობა) დიახ, რომელმაც ის ორი მოწამე, მიქაუტიძე და კობიძე, ორივე იცნო ცილის წამებაში დამნაშავედ. ეს დოკუმენტია და დოკუმენტს გვერდს ვერ აუხვევთ. (ხმა იგი ფედერალისტია) შეიძლება, ჩემთვის სულ ერთია (ხმაურობა).

თავმჯდომარე. უკაცრავათ ბატონო ორატორო, გთხოვთ კერძო ლაპარაკს თავი დაანებოთ. (ხმაურობა).

მესხიშვილი. ბატონო გობეჩია უფრო მაღლა ბრძანეთ. აქ გამობრძანდით და აქედან გიპასუხებთ.

თავმჯდომარე. ბატონო ორატორო კეთილ ინებეთ და მიმართეთ კრებას და კერძო ლაპარაკს თავი დაანებოთ.

მესხიშვილი. მაშასადამე დოკუმენტებით დამტკიცებულია, რომ აქ იყო ცილისწამება, და თუ თქვენ დოკუმენტებისა არა გჯერათ, მაშინ მე თქვენთან საერთო ენა არა მაქვს როგორც იურისტს. თუ კი თქვენ კერძო ცნობები გაქვთ და არა ის ცნობები რომელიც არის იუსტიციის სამინისტროში მომრიგებელ მოსამართლეს მიერ წარმოდგენილი, მე არ ვიცი. დამტკიცებულია, რომ იყო ცილის წამება. წერეთელმა მიმართა და სთხოვა საბჭოს, აღადგინეთ ჩემი პატიოსანი სახელი, უარი უთხრეს. მან მიმართა სასამართლოს, და მოსამართლეს, რომელსაც არა აქვს კანონი იმუნიტეტისა, ჯერ ეს კანონი არ გამოცემულა, ვალდებული იყო მოქცეულიყო ისე, როგორც ის მოიქცა. თუ გსურთ ასეთი კანონის გამოცემა, მე პირადად ასეთი კანონის მომხრე ვარ, მაგრამ მხოლოდ მომავალში ისარგებლებს ყველა მოსამართლე ამ კანონით.

თავმჯდომარე. სიტყვა ეკუთვნის კრების წევრს გობეჩიას.

ივანე გობეჩია. ფრიად სერიოზული საკითხი არის აქ დაყენებული, იმ საქმიდან რომელიც ჭიათურის მომრიგებელ სასამართლომ გამოგზავნა აქ, თუ გავეცანით ამ საქმეს, სჩანს ერთი რამ, - კერძო პიროვნებებს მოუსურვებიათ რევოლიუციონურ ორგანოების შავ სკამზე დასმა. ის საბუთები, რომელიც ამ საქმეში არის და რომელზედაც მიგვითითა წინა ორატორმა, ის საბუთები მოწმობენ, რომ მუშათა საბჭო, როგორც რევოლიუციონური ორგანო აწარმოებდა გამოძიებას წერეთლის წინააღმდეგ, წარმოება გამოძიებისა, რასაკვირველია, მთლიანად, ერთად არ შეეძლო, ამიტომ აწარმოებინებდა სხვა და სხვა პირებს მუშათა საბჭოისა. იმ დოკუმენტიდან, რომელზედაც მიგვითითა ბ. მესხიშვილმა სწორედ სჩანს, რომ ეს დოკუმენტი პირადად ხარატიშვილს არ ეკუთვნის, ეს ეკუთვნის მუშათა საბჭოს. ეხლა მე ვეკითხები მესხიშვილს, ნუ თუ ეს არის დოკუმენტი კერძო პირისა, ეს არის მუშათა საბჭოს ბლანკზე დაწერილი ქაღალდი, მუშათა საბჭოს სახელით არის მიმართული. ხელს აწერს ოფიციალური პირი მუშათა საბჭოისა, ეს იყო მდივანი. შეუძლებელია ჩვენ მთელ რევოლიუციონურ ორგანოს მოღვაწეობაში შევიტანოთ ეჭვი და ვთქვათ, რომ რევოლიუციონური ორგანო რევოლიუციას კი არ აწარმოებს, არამედ ცილისწამებას აწარმოებს კერძო პირების წინააღმდეგ (ხმაურობა) ყოვლად შეუძლებელია, რომ ჩვენ ასე ვიფიქროთ, მით უმეტეს, რომ ასეთი ფიქრი არ შეუძლიან რევოლიუციონერს, შესაძლებელია იურისტმა ესე იფიქროს, მაგრამ რევოლიუციონერი ამას არ იფიქრებს. რა საბუთებს, რა დოკუმენტებს ეყრდნობა მესხიშვილი? უნდა მოგახსენოთ, მე სრულიად ბატონ კოტე წერეთელს არ ვიცნობ, მისი ზნეობრივი ფიზიანომია არ მაქვს წარმოდგენილი, აქ ერთის მხრივ ლაპარაკობენ, რომ ეს კაცია პატივსაცემი, ფაქიზი ზნეობით, მეორეს მხრით ლაპარაკობენ, რომ ეს კაცი მექრთამეა და სხვა ამისთანა.

ის საბუთი რომელიც ჩვენ განკარგულებაში არის ჩვენ სრულიად უფლებას და არც საშუალებას გვაძლევს განვაცხადოთ, რომ მუშათა საბჭო გამოდის აქ ცილის მწამებელი, ან მის მიერ რომელიმე ოფიციალური პირი და კოტე წერეთელი კი სრულიად მართალია, ამის თქმა არ შეიძლება, ამის საბუთებს ის მასალა რომელითაც ხელმძღვანელობს ბ. შალვა მესხიშვილი სრულიად არ იძლევა. ავიღოთ თუ გინდათ ის განაჩენი, რომელიც გამოიტანა ჭიათურის მომრიგებელმა მოსამართლემ, ვისი ბრალია რომ მექრთამეობა დასწამეს წერეთელს? მიქაუთაძემ განაცხადა წერილობით, რომ მან 40 მანეთი მისცა ბ. წერეთელს რათა მას მოეხერხებია, რომ ერთდროულად მიეღო ის ფული, რომელიც ერგებოდა მას მრეწველთა საბჭოსაგან, აქ სთქვეს მიქაუთაძეს კერძო პირებმა უთხრეს ცილი დასწამეთ და ამიტომ მან ცილი დასწამაო. მე მოგახსენებთ თუ ისეთი პირი არის რომ ერთ შემთხვევაში წერილობით ცილს სწამებს ადამიანს ხოლო შემდეგ საწინააღმდეგოს ამბავს, ასეთი პირის ჩვენებას ჩვენ ჯეროვან ნდობით ვერ მოვეპყრობით ის ერთს შემთხვევაში ერთს ამბობს მეორეში სხვას. რომელს დაუჯერო არ ვიცი, ყოველ შემთხვევაში ფრთხილად ვიქნები, ვინაიდან რევოლიუციონური სინდისი მე ამას მიკარნახებს, და არა იურისტი ფორმალისტისა. ავიღოთ მეორე საბუთი კობიძეს ჩვენება. იგივე კობიძე ჩვენებას იძლევა წერილობით, მთელ რიგ ბრალს სდებს წერეთელს, შესაძლებელია სრულიად უსაბუთოთ, მაგრამ ის სდებს ბრალს, შეიძლება ესეც ჩააგონეს დასწამეო. ყოველ შემთხვევაში ის პირველ საბუთს იძლევა იმისთვის რომ წერეთელი სწორედ ქრთამს იღებდა, შემდეგ იმასაც უჩივლეს, თქვენ წარმოიდგინეთ რომ მე ქრთამი მივეცი და მოწამე არ იყო, ბ. მესხიშვილს როგორც იურისტს ეცოდინება ქრთამი როს იღებენ მოწმეს არ დაისწრობენ. (ხმაურობა) დიახ დიახ თუ მართლაც იღებენ, მე არ ვამბობ რომ კოწია წერეთელმა ქრთამი აიღო, მოწმეს არ დაისწრებდა, დაიწყო რევოლიუციის ხანა, რევოლიუციის წინ მას არ შეეძლო სასამართლოში ეჩივლა იმიტომ რომ ეშინოდა ციხისა.

ბ. მესხიშვილი გვეკითხება ვინ იყო იქ ფული რომ მისცაო არა კაცი არ იყოო, თუ კი მიეცი სასამართლოში და მოწმე არ გყავდა მაშასადამე შენ ცილის წამებელს გიძახიან მაგრამ სხვა გამოსავალი არ არის, იძულებული შეიქმნა რომ მართლაც ასეთი განცხადება შეეტანა შემდეგ, თუკი მართლაც ქრთამი მისცა რათა სასჯელი თავიდან მოეხსნა. აგრეთვე მოიქცა მეორე ვითომდა ცილის წამებელი კობიძე, როდესაც მას მიუსაჯეს 8 თვის საპყრობილე. მხოლოდ განაჩენის გამოტანის შემდეგ მან შეიტანა განცხადება წერეთელს ცილი დავსწამე და მაპატიეთო, მე მაკვირვებს ერთი მათ იცოდნენ, რომ მათ მოელოდათ ეს სასჯელი, მაგრამ იმათ მაშინ შეიტანეს განცხადება როცა განაჩენი გამოიტანეს სწორედ მის შემდეგ, როცა იმათ არ ჰქონდათ იმედი რომ დადგენილებას გააბათილებდენ, რადგანაც მოწმეები არ ჰყავდათ, ყოველ შემთხვევაში თუკი ჩვენ ხელმძღვანელობთ იმ საბუთებით, რომელიც ჩვენ განკარგულებაში არის, რომლებიც მოიძებნება მომრიგებელ მოსამართლის საქმეში, ჩვენ თანაბარი ანგარიში უნდა გაუწიოთ ორივეს, როგორც იმ საბუთებს რომელიც ლაპარაკობს წერეთლის სასარგებლოდ, ისე მეორე რომელიც ლაპარაკობს წერეთლის წინააღმდეგ. ამიტომ ჩვენ მეტის ნდობით ვერ მოვეპყრობით. ბ. წერეთელს ვიდრე მუშათა საბჭოს, მაგრამ ბ. მესხიშვილი მაინც მოგახსენებს აქ, რომ მუშათა საბჭო აქ არაფერ შუაში არისო, მუშათა საბჭო ცილს კი არ სწამებსო. (მე არ ვიცი ხან დიდი ფორმალისტი არის ბ. მესხიშვილი ხან არა ფორმალისტი) თუ კი ფორმალისტია ერთ შემთხვევაში რატომ ისეთივე ფორმალისტი არ არის მეორე საქმეში, რატომ არ უწევს ანგარიშს იმ ქაღალდებს, რომელიც არის მომრიგებელ მოსამართლის საქმეში, და რომელიც გადასცა მომრიგებელ მოსამართლეს თვით თავმჯდომარემ მუშათა საბჭოსი. მუშათა საბჭო აცხადებს რომ ჩვენი ნაყოფის გამომხატველი ამ საქმეში იყო ბ. ხარატიშვილი და მას პერსონალურად პასუხს ვერ აგებინებთო. აგებს პასუხს თვით მუშათა საბჭო. შესაძლებელია მომრიგებელ მოსამართლემ ანგარიში ვერ გაუწია ამ განცხადებას მაგრამ ყოველ შემთხვევაში ანგარიში უნდა გაუწიოთ. ეს არის ფორმალური მოსაზრება და თუკი ფორმალურად ვიმსჯელებთ, ამას ისეთივე მნიშვნელობა აქვს, კერძო პირის ჩვენებას კერძო პირის მოწმობას, მით უფრო თუკი ანგარიშს უწევთ კერძო პირის მოწმობას, თქვენ ანგარიში ასეთი ორგანოს ჩვენებას როგორც რევოლიუციონერმა, რასაკვირველია უნდა გაუწიოთ, მაგრამ სამწუხაროდ თქვენ არ უწევთ რადგანაც რევოლიუციას ლიკვიდაცია უყავით თქვენ ისე როგორც სოციალ-დემოკრატიამ. ბ. კოტე წერეთელს რა სურდა? მან გამოიწვია სასამართლოში მხოლოდ ხარატიშვილი მე მოგახსენებთ სწორედ მუშათა საბჭო უნდა გამოეწვია. აი სწორედ ფორმალისტმა მესხიშვილმა წაიკითხა მისი თხოვნა და იქ სწერია, რომ ხარატიშვილს ის ედავება პირადად როგორც ხარატიშვილს და აგრეთვე მოითხოვს რომ ის დასვან შავ სკამზე როგორც მუშათა დეპუტატთა საბჭოს წევრი, პრეზიდიუმის წევრს, თუკი ის ცილის მწამებელი არის პირადი, მაშინ ზედმეტი იყო ლაპარაკი იმაზე, რომ როგორც პრეზიდიუმის წევრი უნდა დაისვას შავ სკამზედ. თუკი მას სვამს როგორც წევრს, მაშინ ბრალდებას სდებთ იმ რევოლიუციონურ ორგანიზაციას, რომელიც მას გამოესარჩლა. ასე რომ აქ დაყენებულია საკითხი. შეიძლება თუ არა მუშათა საბჭოს მსჯავრი დასდოს რომელიმე მომრიგებელმა მოსამართლემ იმ მოღვაწეობის საქმისთვის, რომელსაც რევოლიუციონური მოღვაწეობა აწარმოებდა, ვიდრე ეს რევოლიუციონური ორგანიზაციები არ იყვნენ გაუქმებულნი. თქვენ წარმოიდგინეთ ბ. მესხიშვილი ბრძანებს ჩვენი დამოუკიდებლობა რომ გამოვაცხადეთ 6 მაისს, ჩვენ ძალაში დავტოვეთ ძველი კანონები. მართალია ძველი კანონები ჩვენ დავტოვეთ მაგრამ იუსტიციის მინისტრი მოგახსენებთ და მეც გაგიმეორებთ ბ. მესხიშვილო რევოლიუცია, თვით ეს მუშათა საბჭო, რომელმა კანონმა დააწესა? რევოლიუციონური ორგანოები თვით კანონმდებლობდენ მაშინ, ამას ჰქვია რევოლიუციონური კანონმდებლობა. რევოლიუციონური მოქმედება ანგრევს ძველს, მომავალს უმზადებენ ერთგვარ საფუძველს, ვინც რამეს აკეთებს მას შეცდომებიც ექნება, მაგრამ რომ ჩვენი რევოლიუციონური შეხედულებით ყოველ შემთხვევაში ეს რევოლიუციონური ორგანოები მაინც ნაკლებ შეცდომებს იღებდნენ, ვიდრე ძველი ბიუროკრატიული რეჟიმის ორგანოები. უფრო ნაკლებს მაგრამ ამას ბევრი ვერ ხედავენ იმიტომ რომ მათ არ უნდათ რომ დაინახონ.

მე მოგახსენებთ, მუშათა საბჭო კარგად მოიქცა, რომ არ გამოცხადდა მომრიგებელ მოსამართლესთან, იმიტომ რომ მომრიგებელი მოსამართლე ასამართლებდა მუშათა საბჭოს, ასამართლებდა რევოლიუციას, რევოლიუციონურ ორგანოს, ამის უფლება არავის აქვს იმ კანონით რომელიც არსებობს, რევოლიუციონური ორგანოები არავის დაუყენებია, ამ კანონის მიხედვით არ მოქმედობს, ისინი კანონის ზევით იყვნენ. ასეთი ორგანიზაციების ჩაყენება იმ ჩარჩოებში, რომელიც თვითპყრობელ რუსეთის ბიუროკრატიისაგან გამოცემული იყო წარმოუდგენელია იმ სასამართლოში რომელიც მოქმედობს ამ კანონის მიხედვით. მუშათა საბჭო არც თითონ გამოცხადდა, არც წარმომადგენელი გაგზავნა და თავის წევრსაც ურჩია იქ არ წასულიყო. სწორედ მუშათა საბჭომ დაიცვა პრესტიჟი რევოლიუციონურ ორგანოსი. ეს ესე რომ არ ექნა, ის დანაშაულს ჩაიდენდა თვით რევოლიუციის წინაშე. ჩვენში მუშათა საბჭოების მხარის ცენტრი არსებობდა. ეს იყო უმაღლესი უაღრესი რევოლიუციონური ორგანო. აი სწორედ იქ რომ მიემართა ჭიათურის მუშათა საბჭოს მოქმედების შესახებ წერეთელს, მე მგონია, რომ ეს უმთავრესი რევოლიუციონური ორგანო შეუდგებოდა იმის გარჩევას, ცილის მწამებელი არის თუ არა ჭიათურის მუშათა საბჭო და კერძოდ მისი პრეზიდიუმის წევრი, რომელიც აწერდა ხელს. მე მგონია რომ ეს იქნებოდა სწორი იურიდიულად, ფორმალურად თუ გნებავთ, მაგრამ ის ესე არ მოიქცა. ყოვლად შეუწყნარებელი და შეუძლებელი არის, რომ დაექვემდებაროს რევოლიუციონური ორგანო და მისი მოღვაწეობა რომელიმე ძველი კანონით არსებულ სასამართლოს, რადგანაც რევოლიუციონური ორგანიზაციას, ჭიათურის მუშათა საბჭოს პირდაპირი მონაწილეობა არ მიუღია ამ საქმის გარჩევის დროს, ეს გამოძიება, ამ საქმის წარმოება სწარმოებდა ესე ცალმხრივად, გარჩევა იყო ცალმხრივი, ერთი მხარე სავსებით მოისმინა, მეორე კი არ მოისმინა. (არ ისმის) ხარატიშვილი ასრულებს მხოლოდ დავალებას მუშათა საბჭოსას, ის რაც მან ჩაიდინა, რაც მან მოიმოქმედა, ეხება აგრეთვე მუშათა საბჭოს, და მისი გასამართლება არის აგრეთვე მუშათა საბჭოს გასამართლება და ასეთ გასამართლებას რევოლიუციონური ფრაქცია ყოველ შემთხვევაში ვერ შეურიგდება.

ზაქარია გურული. (ს.-დ.) უპირველესად ყოვლისა უნდა მოგახსენოთ, რომ სოციალ-ფედერალისტების დამფუძნებელი კრების ფრაქცია გლახა კომპანიაში მოხვდა, ისეთ ბნელ კომპანიაში, როგორიც არის კოტე წერეთელი და რომელიც რამოდენადაც გამიჯნული არის იმ ფედერალისტთა ორგანიზაციისაგან, სადაც სცხოვრობს წერეთელი. ჭიათურელ ფედერალისტთა პარტიის წევრი, რასაკვირველია, გაწითლდებოდა, რომ სადმე აქ იჯდეს ქანდარაზე, მაშინ, როდესაც მისი ფრაქცია გამოდის კოტე წერეთლის დამცველად. მე მოველოდი, რომ ამ სექტორიდან გამოვიდოდნენ მისი დამცველები (აჩვენებს მარჯვნივ) მაგრამ სწორედ არ მოველოდი სოციალ-ფედერალისტებისაგან (ნიკოლაძე: რა უფლება ქონდათ მაგისა?) შთაბეჭდილება მქონდა ასეთი... (ნიკოლაძე: უნდა ილაპარაკოთ ის, რის უფლებაც გაქვთ და არა ყველაფერი როშოთ) რომ ცარიელა სიტყვებით არ გამოვიდე, წავიკითხავ გაზეთს, საიდანაც სჩანს, რომ ამ კაცის, ამ პიროვნების წინააღმდეგ გამოდიან თითონ ჭიათურელი ფედერალისტები. მუშათა საბჭომ იცოდა და კარგად იცოდა, როგორი ბობოლაც არის ჭიათურის მრეწველთა საბჭოს წევრი ფედერალისტი და რომ სავალდებულო არ გამხდარიყო, როდესაც თავის სარევიზიო კომისია აირჩია, დაასახელა ერთი წევრი სოციალ-დემოკრატი ისიდორე ხარატიშვილი, მეორე ესერი ელ. ნადარეიშვილი და მესამე ფედერალისტი შაქრო ვაშაძე, რომელიც არის დედა ბოძი ჭიათურის ფედერალისტების ორგანიზაციისა. როდესაც ამ სარევიზიო კომისიამ გააკეთა მოხსენება წერეთლის მოქმედებაზე და ამბავი ეცნობა კრებას, რომ კომისიამ ნათლად აღმოაჩინა ბოროტ-მოქმედება (კითხულობს.) აი აზრი ფედერალისტებისა, რომელნიც იცნობდნენ კოწია წერეთელს. მესხიშვილი, რომ იყოს არა თბილისის ვექილი, არამედ ქუთაისის ვექილი, მე. მგონია იმასაც ეცოდინება ვინ არის კოტე წერეთელი. „წერეთელი რასაკვირველია ქრთამს აიღებს“, ეს გახლავს სიტყვები ქუთაისის ძველ ვექილებისა, აი ესეთ კომპანიაში მოიმწყვდნენ ჩვენი ფედერალისტები. გადავხედოთ არსებითად თითონ საქმეს. ბ. მესხიშვილი ბრძანებს, რომ აქ ჩვენ თითქმის განგებ გამოვტოვეთ, ან და არ ვიცოდით საქმე და ამიტომ გამოგვრჩა, რომ კოტე წერეთელი მთელი წელიწადი კი არ გაჩერებულა არამედ მაშინვე იჩივლა, უპირველეს ყოვლისა, ის მაშინვე არ მომხდარა, ის იყო 6 თვე ყოველ შემთხვევაში გაჩერებული, საქმე დაიწყო აპრილში და იმან იჩივლა დეკემბერში. ესე იგი მან შეარჩია ის დრო, როდესაც მუშათა საბჭოს ფრონტები ჰქონდა, განაჩენი გამოიტანეს სწორედ მაშინ, როდესაც მუშათა საბჭო ჩოლოქზე იყო. ის მოხერხებული დრო გახლდათ ბ. მესხიშვილი მეორე საჩივარი კობიძის შესახებ მაშინ იყო როდესაც მუშათა საბჭოს თითქმის მთელი თავისი შემადგენლობით მთაზე იყო და მკერდით ედგა ოსთა ბანდებს. და იქ იყო ესა თუ ის, მართლა ფედერალისტებიც ჭიათურიდან. და აი აქ უშოვნეს დრო მეორე წევრს. მერე რა მოხდა აქ? ბ. კრების წევრმა გობეჩიამ უკვე აღნიშინა, რომ იმათ უარყვეს თავის ნაჩვენები, მაგრამ როდესაც მათ სასჯელი გადაუწყვიტეს და სხვა გამოსავალი არ ჰქონდათ მაშინ შეგეძლოთ სთქვათ, ერთზე და მეორეზე შეგეძლოთ გეთქვათ: „ისინი იყვნენ სულმოკლენი, სასჯელის შეეშინდათ, ციხეში ვერ დაჯდნენ და ბოდიში მოიხადეს. მიქაუტაძეს დამცველი არ ჰყავდა, როდესაც ის გამოცხადდა სასამართლოში, ეს ინვალიდი მუშა, ეს დაშავებული მუშა როდესაც გამოცხადდა საჯაროთ დაადასტურა თავის ჩვენება (განაჩენში ალბად გაიგებდით?) თქვენსგან სოციალ-დემოკრატათ აღიარებულმა მაგრამ ნამდვილად კი ფედერალისტმა დევიძემ, (თუმცა ჭიათურის ფედერალისტები არც იმას სცნობენ ფედერალისტათ, მის შემდეგ, რაც ის აგრარულ კანონდებლობის წინააღმდეგ წავიდა და აგრარულ რეფორმის გატარებას ხელს უშლიდა), აი ეს გამომძიებელი დევიძე შეეცადა, რომ დაებნია მიქაუტაძე: სად, როგორ, რა პირობებში მისცა მან ქრთამი. მაგრამ მიქაუტაძე სრულიად არ დაიბნა და ეუბნებოდა მივეცი. 25 მანეთი კონტორაში, მეტი არ მქონდა, შემდეგ როდესაც 15 მან. მიუტანე - ის არ იყო და მის ცოლს დაუტოვეო. მის მაგივრად, რომ მოსამართლეს გამოეწვია ცოლი და ფიცის ქვეშ ეკითხა - მისცა თუ არა მას მიქაუტაძემ 15 მან. ის არც აციებს და არც აცხელებს და განაჩენი გამოაქვს, და ეს განაჩენი ფედერალისტებისთვის მისაღები საბუთი არის, ეჭვ გარეშე არის. ასეთი არის კობიძის საქმეც როგორც უკვე მოგახსენეთ, მან ბოდიში მოიხადა მის შემდეგ, რაც განაჩენი გადაწყვიტეს და უნდა დამჯდარიყო. აქ იურისტი მოგახსენებთ, თქვენსავით იურისტი გობეჩია, მოგახსენებთ, რომ დამტკიცება ქრთამის აღებისა ისე ადვილი არ არის, მეტადრე როდესაც ამ ქრთამს იღებს ისეთი კაცი, როგორც კოტე წერეთელი. არც ეხლა დაუწყია, არც ეხლა გაათავებს თუ კი საშუალება ექნება. ის გამოცდილი აბლაკატი არის. კობიძე და არც მიქაუტაძე ძველ სასამართლოში არ იჩივლებდენ და თუ მოვიდა რევოლიუციონურ ორგანიზაციაში, ეს იმიტომ, რომ იქ არა ერთი და ორი იყო იძულებული გადაეხადა ფული. მესხიშვილი ბრძანებს, რომ მიქაუტაძემ განაცხადა ის ხარატიშვილის ბინაზე დაიბარეს და ხარატიშვილმა მოსთხოვა ისეთი, ჩვენება მიეციო. თუ კი მესხიშვილმა ეს ამოიკითხა, ერთი დოკუმენტიდან, რატომ დაავიწყდა გუშინდელი დოკუმეტი, საიდანაც ნათლად სჩანს, ექვსი გარეშე პირი აწერს ხელს. იმ დროს როდესაც საბჭოში ერთი მორიგე წევრი იყო ფაღავა, და 6 გარეშე პირი მიქაუტაძე შემოვიდა საბჭოში და მადლობა გადაუხადა მუშათა საბჭოს, იმისათვის, რომ მათმა საჩივარმა გასჭრა და მან ფული მიიღო, - ეს დოკუმენტი არსებობს. თუ ერთი დოკუმენტი არის მისთვის მისაღები რატომ არ უნდა მიიღოს დოკუმენტი, რომელიც ექვსი გარეშე კაცი აწერს ხელს, გარდა მორიგე წევრის ფაღავასი. მესხიშვილი ბრძანებს - კობიძემ და მიქაუტაძემ უარი სთქვეს ბრალდებაზეო მაგრამ მე გამიგონია ვექილებისგან, და მათ შორის მესხიშვილისაგანაც, რომ ასეთ საქციელს რუსულად вымогательство-ს ეძახიან. კაცი ჩააყენეს ისეთ პირობებში, რომ აიძულეს ასეთი ქრთამი მისცეს, ესე იგი გამოსტყუეს ფული კი არა, უარი ბრალდებაზე, და აი ამ დოკუმენტებს ჰქონდა დიდი მნიშვნელობა და სიმძიმე. იმ დოკუმენტს კი როდესაც ხელს აწერს 6 გარეშე პირი, მას კი არ ჰქონია სიმძიმე. მესამე ბოძი, რომელსაც ემყარება წერეთლის დამცველი ეს გახლავთ ზუბიაშვილი. ის, რომ დაიჭირეს თითქოს თვით ზუბიაშვილმა განაცხადა, რომ მას მოსთხოვეს ესა და ეს ჩვენება მიეცა.

მე წავიკითხავ ბატონებო, დოკუმეტს, რომელიც რუსულად არის დაწერილი, და მერე მივხდებით ვინ ყოფილა ეს წერეთელი, რა შვილი არის ის. დოკუმენტი არის შორაპნის მაზრის ჯარის კაცისა განმთავისუფლებულ კომიტეტის მიერ სამხედრო ბეგრისგან, და აქ სწერია. (კითხულობს) მაშასადამე ზუბიაშვილი მოჯამაგირეთ კი არ უნდა ყოფილიყო კოტე წერეთელთან. ის ან უნდა ყოფილიყო ბრძოლის ველზე, ან მაღაროების მუშაობაზე უნდა ყოფილიყო ნესტორ წერეთელთან. თქვენ მოგეხსენებათ, რომ ჭიათურა იყო ცნობილი როგორც ომის მოთხოვნილებისათვის მომუშავე და განთავისუფლებული იქაური მუშების ბრძოლის ველზე გაწვევისგან მაგრამ. 2.000 მუშის მაგივრად აღმოჩნდა 7.500 მუშა, მაგრამ არცერთი ამ 7.500 მუშიდან, გარდა 2,00 არ იყო მუშა, ყველა ისინი იყვნენ ან ვაჭრები ან ქულაკები, სოფლელები რომ ეძახიან, შასაძლებელია ზუბიაშვილს ფული არ ჰქონია გადახდილი, მაგრამ მოჯამაგირეთ დასდგომოდა წერეთელს, რომ ბრძოლის ველზე არ წასულიყო. სამუშაო კი ამ ზუბიაშვილს არ უნახავს და თითონ ლაპარაკობს თავის განცხადებაში რომ ის მოჯამაგირე არის წერეთლისა. თქვენ ამბობთ რომ იმან განაცხადა - „ჯამაგირს ვღებულობ, და არა ქრთამით ვმუშაობო“.

მაგრამ მე თქვენ გეკითხებით, აი თუნდა ამ გარემოებაში როგორც ის ამბობს, ესე იგი მოჯამაგირე არის, ჯამაგირს ღებულობს და არა მუქთად მუშაობს. ამ შემთხვევაში არის თუ არა დანაშაული, რადგანაც ის მუშა უნდა იყოს მაღაროებში, ან ბრძოლის ველზე და მუშაობს კი კოტე წერეთელთან. მე მგონია ეს დანაშაულია და სწორედ ამიტომ როდესაც ჭიათურაში ეს ამბები გამომჟღავნდა, ან პეტროგრადში, რომ ეს ამბავი გაიგეს აღიძრა კითხვა, რომ ჭიათურის მუშები მოიხსნან როგორც ომისთვის მომუშავენი და ყველა გაიწვიონ ომში. მაშინ 2.000 მუშები შეიკრიბა და გადაწყვიტა: ვაჭრების გულისთვის რომელნიც ოდესაში ვაჭრობენ, ჩვენ ვერ გავაუქმებთ ჩვენ უფლებებს, ჩვენ თითონ ავირჩიოთ კომისია გამოვიკვლიოთ ეს ბოროტ-მოქმედება, და ვსთხოვოთ დროებითი მთავრობას, რომ ჭიათურა დარჩეს, როგორც აქამდის იყო, როგორც ომისთვის მომუშავე ქარხნები. მაშინ მუშების მიტინგზე გადაწყვეტილების თანახმად ჭიათურის აღმასრულებელმა კომიტეტმა აირჩია კომისია, და არა თუ ზუბიაშვილი იყო დაჭერილი, მთელი რიგი ფაქტიური მუშებისა იყო დაჭერილი. აღმოჩენილი და თუ შემდეგ ისინი გაანთავისუფლეს და სასამართლოს არ გადასცეს, ეს იმიტომ, რომ კერენსკის მთავრობამ გამოსცა ბრძანება აპრილში. თუ არ ვსცდები, რომ ვინც წინათ ამისთანა დანაშაულობა მოახდინა ნაპატიები იყოს და ამიერიდგან კი მკაცრი ზომები იყოს მიღებულიო. ზუბიაშვილი და სხვა ამისთანა პირები გაანთავისუფლეს. რაც შეეხება დაკითხვას ხარატიშვილისას და არა კობიძისას, როგორც ზუბიაშვილმა განაცხადა, ხარატიშვილი იყო ერთი წევრთაგანი იმ კომისიისა, რომელიც აირჩია აღმასრულებელმა კომიტეტმა და როდესაც უნდა გამოერკვია, ვინ იყო მართლაც განთავისუფლებული ქრთამით სხვა და სხვა ადგილას თითქოს ჭიათურაში მუშაობდა. და როცა მათ იჭერდნენ, იჭერდა რასაკვირველია, კომისარი და არა კომისია, დაიჭირეს ისიც, როგორც სხვა პირები, ატყობინებდნენ კომისიას, რომ შეეკითხათ და საქმე გამოერკვიათ. კომისიამ გამოარკვია საქმე, რომ მართალი იყო, მაგრამ კერენსკიმ აპატია ეს დანაშაული. თავის თავად ცხადია ჭიათურის კომისია, ამის წინააღმდეგ არ წავიდა. აი ყველა ის საბუთები, რაზედაც აქ ილაპარაკეს და რაზედაც ლაპარაკობენ ისე, თითქოს ასეთი დოკუმენტი არსებობს, რომელიც ამტკიცებს, რომ ხარატიშვილმა როგორც ერთმა პიროვნებამ ჩაიდინა ცილის წამება, ეხლა რაც შეეხება იმას, რომ კოტე წერეთელმა, ბრძანებს მესხიშვილი, დაისაჯა ორი პირი, რომელნიც ცილს წამებდნენ, მიმართა მუშათა საბჭოს და სთხოვა მისი პატიოსანი სახელის აღდგენა. მართალია მან მიმართა მაგრამ მუშათა დეპუტატების საბჭო, მესხიშვილს უნდა მოეხსენებოდეს, რომ ეს რევოლიუციონური ორგანოა და რევოლიუცია ჯერ არ გათავებულა, ფრონტებიც ჯერ კიდევ ბევრი იქნება, შიგნით და გარეთ, და არ სცალია აბლოკატებისა და ბნელი პირებისთვის, რომელთაც გამოტყუების სახით გამოსტყუეს ის საბუთი, რომელზედაც მესხიშვილი ეყრდნობოდა, გამოვიდეს და საჯაროთ გარჩევა დაუნიშნოს, მითუმეტეს, რომ ყველა დარწმუნებულნი არიან მის ბნელ საქმეებში. ყველა დარწმუნებულია, რომ მან არა მარტო მიქაუტაძესაგან აიღო ქრთამი, გაანთავისუფლა არა მარტო ზუბიაშვილი სამხედრო ბრძოლის ველზე წასვლისაგან. მაგრამ გზა არ დაუკეტია მუშათა საბჭოს წერეთლისთვის, ის ეუბნებოდა ჩვენ ჩავიდინეთ უსამართლობა? ჩვენ არა ვართ მთლიანად დამოუკიდებელი, მთლიანად თვითმპყრობლათ მომქმედი, ჩვენ გვყავს ჩვენი უფროსი აი საგუბერნიო მუშათა დეპუტატთა საბჭო და აგრეთვე კავკასიის ცენტრალურ მუშათა საბჭო. გვიჩივლეთ იქ გაასაჩივრეთ, წარუდგინეთ თქვენი დოკუმენტები, თქვენი საბუთები და იქ გაგვამართლებენ. მაგრამ მან ეს არ ქნა. ან ხარატიშვილი მოიწვიეთ, დასაჯეთ ან თვითონ გამოვიწვით საჯაროდ. (ხმაურობა) ისინი უარს ყობდნენ და მხოლოდ ამბობდნენ რომ ხარატიშვილი ასრულებდა მუშათა საბჭოს დირეკტივებს. ამბობდნენ ჩვენ ვართ პასუხისმგებელნი, ხარატიშვილი ასრულებდა ჩვენ ნების ყოფასო და როდესაც აქ მესხიშვილი ამბობდა, მოსამართლეს არ შეუძლიან სხვანაირად მოქცეულიყოვო, მე ვამბობ, მოსამართლე, თუ ის დადგებოდა ფორმალურ ნიადაგზე, მაშინ სულ არ უნდა მოეხსენებინა მუშათა საბჭო და აღარც უნდა მისთვის შეესხა ქება. ეს როგორც უწოდებს აქ დიპლომატია, ან შორაპნული ხრიკი, როდესაც ამას ხმარობს მოსამართლე, ის უკვე ობიეკტიურად კი არა მჯელობს, მართლა მოსამართლის სიმაღლეზე კი არა სდგას, წინასწარ გრძნობს რომ უსამართლობას სჩადის და ამისთვის წინასწარ ეკამათება იმას, რომელიც შემდეგში (მიხდება) (?) ეს არაფერი შუაშია, ამიტომ ამბობს, მუშათა საბჭო უმწკივლოა, ის არაფერ შუაშია ის ვერ დაავალებდა თავის წევრს, რომ, იმას ყალბი ცნობები შეეკრიბათ. ბ. მესხიშვილი ამ სიტყვებს იმეორებს და ამბობს: მუშათა საბჭო ვერ დაავალებდა თავის წევრს ყალბი ცნობები შეეკრიბათ, მაგრამ საიდან, დაინახა, მოსამართლემ ან ბ. მესხიშვილმა რომ ხარატიშვილმა ყალბი ცნობები კრიფა? ის ასრულებდა მხოლოდ მუშათა საბჭოს დადგენილებას, მან მისწერა წერილი წერეთელს და იქ სწერია: თანახმად მიქაუტაძის საჩივრისა. (კითხულობს) სხვა მეორე საბუთი, რომელიც მოიყვანა მესხიშვილმა ზუბიაშვილის შესახებ, აქ არის დადგენილება კომისიისა რომელიც ამოირჩია აღმასრულებელმა კომიტეტმა და დაავალა გამოეძია ყოველგვარი ბოროტმოქმედება. ამ კომისიამ გამოარკვია, რომ ორი მუშა, განთავისუფლებული იყო მუშის სახელით და სადღაც სხვაგან მუშაობდა და არა ჭიათურაში. ასეთი დადგენილება შეატყობინა კომიტეტს ხარატიშვილმაც. საიდან აიღეთ რომ ყალბ ცნობებს კრებდა ეს პიროვნება, ამას ვერ დაამტკიცებს ვერც მესხიშვილი, ვერც მომრიგებელი მოსამართლე, და მან მისწერა მუშათა საბჭოს, ქება შეასხა, ეს იყო თაღლითობა და სხვა არაფერი. ბ. მესხიშვილი ბრძანებს: მოსამართლეს არ უნდა ეშინოდეს არავისი. მოსამართლე მაღლა უნდა იდგეს, დამოუკიდებლად უნდა იმოქმედოს, სამწუხაროდ ეს ესე არ არის და ეს ჩვენ გვაწუხებს. მე გადმოქცემთ წინაშე სოციალ რევოლიუციონურ ერთი პარტიის წევრის, დამსწრეს ლაპარაკს. ის ამბობდა ეს სასამართლოს კი არ გავდა, ეს გავდა კოტე წერეთლის კანტორას, საკმარისი იყო ვინმე შემოსულიყო სასამართლოში ახალი პირი, კოტე მიუბრუნდებოდა, და ამბობდა: აგერ ვკითხოთ, შაქრო, ეს ხომ ესე იყო? მოსამართლე კი იქ იყო, მაგრამ არაფერ შენიშვნას არ აძლევდა, ეს მოსამართლის განაჩენი კი არ იყო, კოტეს ნაკარნახევი იყო. სამწუხაროდ ჩვენკენ ასეთი მოსამართლენი არიან დღეს. მოსამართლეები, რომელთაც ჩვენ ვარჩევთ, მაგრამ ჩვენ თანახმად იმისა, რომ ჩვენ გვინდოდა გვყოლოდა იურისტები ამ იურიდიულ საქმის სათავეში, და ეს იურისტები კი ყველა ჩვენი ნაცნობები არ ყოფილა, ვინაიდან არც მაღაროებში და არც ციხეებში ისინი ჩვენთან არ იყვენ ხოლმე, ჩვენ არ ვიცნობდით და თქვენისთანა კაცების პროტეკციით დავაყენეთ, მაგრამ ჩვენ გავიცნობთ მოკლე ხანში და ამისთანა მოსამართლეებს თავის გზას უჩვენებთ.

ალექსანდრე ასათიანი. (ნ.-დ.) ბატონებო, აქ ფრიად მნიშვნელოვანი პრინციპიალური საკითხი არის აღძრული და ისეთი დასაბუთება, რომელსაც ადგილი ჰქონდა, სრულიად არ შეეფერება საკითხის მნიშვნელობას, ამ ერთი თვის განმავლობაში დამფუძნებელ კრებაში ჩვენ ორი დიდი პრინციპიალური საკითხი აღვძარით. ერთი ადმინისტრაციის შესახებ - მეორე - სასამართლოს შესახებ. სამწუხაროდ, უნდა მოგახსენოთ, რომ როგორც პირველი საკითხის ისე მეორე საკითხის შესახებ ზოგიერთ ფრაქციებს დამფუძნებელ კრებაში ფრიად მარტივი შეხედულება ჰქონიათ. როდესაც ადმინისტრაცია თავის დანიშნულებას ვერ ასრულებს, ხდება მრავალნაირი ბოროტმოქმედებანი, ზოგიერთი ჰფიქრობს, რომ თვითეულმა დაინტერესებულმა პიროვნებამ უნდა გამოარკვიოს ეს ბოროტიმოქმედება ვინ მოახდინა. თვითეული პარტიის მოღვაწე აქ გამოდის, როგორც მსაჯული, ის სწყვეტს - დანაშაული ჩაიდინა თუ არა, როგორი კაცი იყო ის, რომელიც მოჰკლეს ან რომლის თავისუფლება შებღალეს და სხვა. ასეთი შემთხვევაში თუ ადმინისტრაციას არავითარი ცნობები არ მოეპოვება ამ ბოროტმოქმედების შესახებ, სამაგიეროთ ესა თუ ის პარტიის მოღვაწე აღჭურვილია ყოველგვარ ცნობებით. ვინც მოკლეს, ის ასეთი და ისეთი იყო, ხალხი მის წინააღმდეგ ამხედრებული იყო. მაშასადამე არც გასაკვირველია რომ ის დაიჭირეს, ან მოჰკლეს და სხვა. ადმინისტრაციას არავინ ავალდებულებს, რომ ასეთი თვითგასამართლებანი და ამა თუ იმ ჯგუფის ტერორი აღკვეთოს. ასევე ფიქრობენ ზოგიერთნი სასამართლოს შესახებაც. მაგალითი თვალ წინ გვაქვს ხარატიშვილის საქმე. დამფუძნებელ კრებას რა უნდა ექმნა ამ საქმის შესახებ, გარდა იმისა, რომ ხელში აეღო სასამართლოს განაჩენი და ის საბუთები, რომელიც შეგროვილი ჰქონდა ამ საქმეზე თვით სასამართლოს, როგორც იმ ორგანოს რომლის კომპეტენციაში შედის ყოველმხრივ ასეთი საკითხის გამორკვევა და განსჯა და დაეცვა სასამართლოს განაჩენი. ნუ თუ მნიშვნელობა აქვს იმ აზრს და იმ შეხედულებას თუ რა აზრს და შეხედულებას ატარებს ესა თუ ის პარტია, იქნება ეს ფედერალისტთა თუ სოციალ-დემოკრატიული პარტია, როგორ ფიქრობს კოტე წერეთლის შესახებ სოციალ-დემოკრატი ან სოციალ-ფედერალისტი რას ფიქრობს ხარატიშვილზე. ჩვენ, მე მგონია, ამას ანგარიშს ვერ გაუწევთ, დამფ. კრებისთვის საყურადღებოა მხოლოდ საბუთები და ეს საბუთები მოახსენა დამფუძნებელ კრებას თვით იუსტიციის მინისტრმა. ეს საბუთები გვეუბნებიან ჩვენ, რომ ერთი პიროვნების წინააღმდეგ, - მე არ ვიცნობ და მაშასადამე არ შევდივარ მე იმის განხილვაში, თუ ვინ არის ის, და როგორი მოღვაწეა, ეს სასამართლოს საქმე არის. სასამართლომ ეს უნდა განსაჯოს და თუ ბატონ გურულს ბევრი ცნობები მოეპოვება ამ პიროვნების შესახებ, მას აქვს საშუალება, რომ სასამართლოს წესით ამ პიროვნების წინააღმდეგ ზომები მიიღოს, ამ პიროვნების წინააღმდეგ ადგილი ჰქონებია მრავალგვარ ბოროტმოქმედებას. სასამართლოს განუხილავს ამის შესახებ რამოდენიმე საქმე, და ყველაფერი ეს ჩვენ უკვე აქ მოგვხსენდა: - ერთი ცილისწამება გააბათილა, მეორე ცილისწამება გააბათილა. ის პიროვნებები, რომელთაც შეეხება ეს განაჩენი, კმაყოფილნი არიან, პროტესტს არ აცხადებენ, მესამე ცილისწამებაც აგრეთვე სასამართლოს განხილვის საგანია და სიმართლეს აქაც, ის გამოარკვევს. მე მგონია გასაგებია ის განაჩენი, რომელიც ამ საქმეზე სასამართლომ, მაგრამ თუ დაინტერესებული მხარე არ არის დაკმაყოფილებული ამ განაჩენით, მას სრული საშუალება აქვს აღადგინოს თავისი უფლება. არის შემდეგი ინსტანცია, და ეხლა კიდევ უმაღლესი ინსტანცია გვექნება - სენატი. და თუ კიდევ წერეთელმა ამ ერთად ერთმა კაცმა ორი წლის განმავლობაში ეძია თავის ბრალმდებელნი და აღადგინა თავის უფლება, ერთი, მეორის, მესამის წინააღმდეგ საქმე სასამართლოში აწარმოებინა, ნუ თუ მუშათა საბჭოს თუ მათი უფლება იყო შელახული, ან ხარატიშვილის უკეთუ მას უსამართლოდ მოეპყრო მომრიგებელი მოსამართლე, არა აქვს საშუალება სასამართლოს წესით აღადგინოს თავის უფლება? მე მგონია ამის საშუალება მათ აქვთ. მაშასადამე რა მნიშვნელობა აქვს და რა აზრი აქვს იმ შეკითხვას, რომელიც წარმოდგენილია აქ? უპირველეს ყოვლისა, უნდა აღინიშნოს ის შემცდარი შეხედულება შემკითხველებისა, თითქოს ხარატიშვილის შესახებ გამოტანილ განაჩენით დამნაშავის სკამზედ დაესვათ ჭიათურის მუშათა საბჭო. მე მოვისმინე აქ წარმოთქმული სიტყვები და თუ ჩვენ აქ საკითხი დავსვით, ვინ არის, რომ უპირებს ჭიათურის მუშათა საბჭოს დამნაშავის სკამზედ დასმას, ჩვენი პასუხი იქნება, რომ ეს არიან შემკითხვები, უპირველეს ყოვლისა ეს არის სოციალ-დემოკრატიულ ფრაქციის წარმომადგენელი ბატონი გურული. მოსამართლეს ან სხვა ვინმეს მუშათა საბჭო სამართალში არ მიუცია და დამნაშავის სკამზედ არ დაუსვამს. ეს სასამართლოს განაჩენში აშკარად არის აღნიშნული, ამის შესახებ საქმის წარმოებაში არავითარი ნიშანი არ არის. და თუ თქვენ გნებავთ, რომ ყველა ის დანაშაული რაც ჩაიდინა ხარატიშვილმა მოახვიოთ მუშათა საბჭოს, აი ეს არის მუშათა საბჭოს დამნაშავის სკამზედ დასმა.

ჩვენ ვფიქრობთ, რომ ამ შემთხვევაში მუშათა საბჭოს დამნაშავის სკამზედ დასმა არის უსამართლობა, ვინაიდგან ჩვენ აქ მოგვხსენდა, რომ როდესაც მრეწველთა საბჭო შეეკითხა ჭიათურის მუშათა საბჭოს რა გაქვთ თქვენ საწინააღმდეგო ბ-ნ წერეთლისა, თავის პასუხში მუშათა საბჭოს წერეთელი მექრთამედ არ დაუსახავს. მეორე ასეთსავე შეკითხვას ჰქონდა ადგილი, კიდევ მესამეს, და არსად არის აღნიშნული, რომ მუშათა საბჭოს მექთამედ მიაჩნია კოტე წერეთელი. ამის შემდეგ, მე გეკითხებით თქვენ, ჰქონდა თუ არა მოსამართლეს უფლება დაედგინა, რომ კოტე წერეთლის მექრთამეთ დასახვაში მუშათა საბჭო არაფერ შუაშია? საქმის წარმოება ამბობს, რომ მას მძიმე ბრალს სდებს კერძო პიროვნება. და რომ აქ მხოლოდ პიროვნება არის დამნაშავე, ხარატიშვილი. მე ვფიქრობ, რომ ყველა ის საბუთები რომელიც მოვისმინე თქვენგან და არა სხვებისაგან, მხოლოთ ამას ამბობს. ახალი საბუთი თუ გექნებათ ამის შესახებ, ბჭობას მაშინ ვიქონიებთ. მაგრამ ფაქტია, რომ ჰქონდა ადგილი იმას, რომ მუშათა საბჭოს ერთი წევრი, დამნაშავეთა სკამზედ დასვეს. და თუ შეუძლებლად სცნობს სოციალ-დემოკრატიული ფრაქცია, რომ მუშათა საბჭოს ესა თუ ის წევრი სამართალში იქმნეს მიცემული ამა თუ იმ ბოროტ-მოქმედებისთვის, - მაშინ ამ შეკითხვას სულ სხვა ხასიათი უნდა მისცემოდა, სულ სხვა სახით უნდა ყოფილიყო ეს შეკითხვა შემოტანილი. ვფიქრობ, რომ ასეთი პრეტენზიები არავის ექნება. ჩვენ გვყავს დამფუძნებელი კრება და მისი ნდობით, აღჭურვილი მთავრობა, მაგრამ თუ ეს მთავრობა გადალახავს იმ ნორმას და იმ ფარგლებს, რომელსაც ანიჭებს მას კანონი და ის დანაშაულს ჩაიდენს კერძო პიროვნების და საზოგადოების წინაშე, ის დამნაშავის სკამზედ იქნება დასმული და პასუხს აგებს კანონის წინაშე. ჩვენ ვფიქრობთ, რომ ასეთ პასუხისგებას ვერ აიცდენს ვერც ერთი ორგანიზაცია, როგორიც არ უნდა იყოს ის, ან უკეთ, რომ სთქვათ, ვერც ერთი ამა თუ იმ ორგანიზაციის წევრი ასეთი იმუნიტეტი, რასაკვირველია, ვერ მიენიჭება საბჭოებს და სხვა რევოლიუციონურ ორგანიზაციებს.

ჩვენი აზრი ამ შეკითხვის შესახებ ჩვენ წინეთ გამოვთქვით. ჩვენ ვფიქრობთ, რომ ეს უთუოდ არის სასამართლოს საქმეში ჩარევა. ჩვენ ამ რწმენაზე ვრჩებით ამ ჟამადაც. თუმცა ბატონმა იუსტიციის მინისტრმა თავის სიტყვის პირველ ნაწილში საკითხი ფორმალურად, სწორედ გააუქმა და აღნიშნა, რომ მას არა აქვს უფლება, რომ მომრიგებელ მოსამართლის განაჩენის განხილვა დაიწყოს, რომ ის ამ საკითხს არსებითად არ შეეხება, მხოლოდ პროცესუალურ თვალსაზრისით უყურებს ამ საქმეებს და სხვა, მაგრამ, სამწუხაროდ თავის სიტყვის ბოლო ნაწილში ის უკვე არსებითად შეეხო ამ განაჩენს და არსებითად დააფასა ის. გაიხსენიეთ მისი დასკვნა: თუ აღმოჩნდება, რომ ამ საქმეში ხარატიშვილი გამოდიოდა. როგორც პიროვნება რომელმაც ჩაიდინა დანაშაული, და სათანადო სასჯელი მიიღო მოსამართლისაგანო, მაშინ, რასაკვირველია, ჩვენ არაფერი გვექნებაო, მაგრამ ის საქმე, რომელიც ჩვენ ხელში არის, არ ამტკიცებს, სრულიად, რომ თითქოს ხარატიშვილის სახით აქ მთელი ორგანიზაცია არ იყვეს წარმოდგენილი.

ბ-ნი მინისტრის ასეთი აზრი, რასაკვირველია, არსებითი უარყოფაა მოსამართლის ამ საქმის გაშუქებისა და მისი განაჩენის სისწორისა. და განა ეს სასამართლოს საქმეებში აშკარა ჩარევა არ არის? სასამართლოს საქმეში ჩარევა ბ-ნო მინისტრო იმას ნიშნავს, რომ თქვენ არ დაეთანხმებით მოსამართლის განაჩენს, საწინააღმდეგო აზრს დაიმუშავებთ, და საწინააღმდეგო აზრს გაატარებთ და შემდეგ შეიძლება სხვა ზომები მიიღოთ. სამწუხაროდ, ბ-მა მინისტრმა ამ ზომებზედაც მიგვითითა. ეს არის საზოგადოების ნდობით აღჭურვილი მოსამართლე და თუ თავის დანიშნულებას ვერ ემსახურება, მაშინ საზოგადოების საქმე არის, რომ მან დააფასოს მისი მოღვაწეობა. ე. ი. მოსამართლემ უკანონობა ჩაიდინა, საზოგადოებრივი აზრი ამ მოსამართლის წინააღმდეგ უნდა წავიდეს, იმიტომ, რომ მან ეს დანაშაული ჩაიდინა, და საზოგადოებამ ამის შესახებ ზომები უნდა მიიღოს, დღევანდელ პირობებში ასეთი ზომების მიღება არ გაუჭირდებათ დაინტერესებულ ორგანიზაციებს. ჩვენ ვფიქრობ, რომ ეს არის სწორედ ის აქტი, რომელიც უპირველეს ყოვლისა ეწინააღმდეგება სასამართლოს დამოუკიდებლობას და რომელიც მიუღებელია ყოველივე უფლებრივ სახელმწიფოში. მთავარი საბუთი იმისთვის, რომ რევოლიუციონური ორგანიზაციები არ შეიძლება სასამართლოში იყოს მიცემული ბატონ მინისტრის და სხვების მიერ მოყვანილი იყო ის, რომ თუ ჩვენ ვიხელმძღვანელებთ არსებული კანონებით, მაშინ შეიძლება სასამართალში მიეცეს ყველა აქ დამსწრენი ან დიდი უმრავლესობა ყოველ შემთხვევაში. მე ვფიქროფ, რომ ეს მეტად გადაჭარბებული შიშია. მე ვფიქროფ, რომ არსებული კანონი ისევე მტკიცეთ იცავს დღევანდელ მთავრობას დღევანდელ დამფუძნებელ კრებას და ყოველივე სახელმწიფოებრივ ორგანოებს, როგორც იცავდა ძველ მთავრობას თუ ის უკიდურესათ იცავდა შეიძლება ამ სახელმწიფოებრივ ორგანოებს და ძველ მთავრობის საჭიროებას. ის სულ სხვა საკითხია მაგრამ მას შემდეგ, რაც ძველი მთავრობა დაიმხო და მისი ადგილი დაიჭირა ახალმა მთავრობამ, ჩვენი კანონი თუმცა კანონი ძველია, ის ისეთივე ბასრი იარაღია ახალი მთავრობისათვის როგორც ძველ მთავრობისათვის და სწორედ ამ კანონში ხელმძღვანელობს ჩვენი მთავრობა, როდესაც ებრძვის ყველა იმ ელემენტებს, რომელნიც ამხედრებულნი არიან - სახელმწიფოს და მთავრობის წინააღმდეგ.

იყო ერთი აქტი, რომელსაც, რასაკვირველია, სასამართლო არ შეეხება. ეს აქტი ის იყო, როდესაც ძველი მთავრობა იცვლებოდა ახალ მთავრობით და იმის შემდეგ, რაც ახალმა მთავრობამ დაიკავა ძველი მთავრობის ადგილი, მას შემდეგ ახალი მთავრობა ხმარობდა და ხმარობს იმ ძველ იარაღს, იმ ძველ კანონს, და სცვლიდა მას იმდენად, რამდენადაც ეს მისთვის საჭირო იყო. აი ამიტომ ჩვენ არ უნდა მივიღოთ ეს უკიდურესი შეხედულება, ან უნდა გავაბათილოთ, არ უნდა გაუტეხოთ სახელი იმ კანონებს რომელიც ჩვენში მოქმედობდენ. ბევრი მათგანი, რასაკვირელია ჩვენ ცხოვრებას არ შეეფერებიან, მაგრამ ამისთვისაც არის მოწვეული დამფუძნებელი კრება რომ ეს კანონები შესცვალოს და მიიღოს ისეთები, რომლებიც ცხოვრებას უფრო უახლოვდებიან. მაგრამ სანამ ასეთი ცვლილება არ შეგვიტანია, სანამ ძველი კანონები მოქმედობენ, სავალდებულოა რომ ყველა ორგანო, ყოველივე პიროვნება განურჩევლად მიმართულებისა, ამ კანონებს ემორჩილებოდეს. აუცილებელია, რომ სასამართლოს წინაშე ყველანი იყვნენ თანასწორნი, და თუ გნებავთ, რომ რევოლიუციონური ორგანოები აღჭურვილნი იყვენ სხვა უფლებით, ყოველ შემთხვევაში ჩვენ რა შეგვიძლიან იმათ მივანიჭოთ იმაზე მეტი უფლება, რაც მინიჭებული აქვთ სახელმწიფოს უმაღლეს ორგანოებს არა აქვთ მინიჭებული ისეთი უფლება! რომ ისინი სრულიად უპასუხისმგებლონი იყვნენ კანონის და სასამართლოს წინაშე. ამიტომ ჩვენის აზრით ეს შეკითხვა სრულიად მიღებული არის, ჩვენის აზრით სასამართლომ ამ საკითხში გამოიჩინა სრული მიუდგომლობა და მან შეასრულა თავის მოვალეობა, ის ხელმძღვანელობდა იმ კანონით, რომელიც სავალდებულოა სასამართლოსთვის, და ამისთვის არავითარი ანგარიში მთავრობის წინაშე და სასამართლოსი არ მიუძღვის და თუ აქ არის პიროვნება, რომელიც უკმაყოფილო არის ამ სასამართლოს დადგენილებით, მას აქვს უფლება, კანონიერი საშუალება, რომ შემდგომ ინსტანციებში გაასაჩივროს საქმე და აღადგინოს თავის შელახული უფლება.

თავმჯდომარე. ეხლა სამ საათზე მეტია, წინადადებაა სოციალ-დემოკრატიულ ფრაქციისა რომ კრება ერთი საათით გაგრძელდეს. ვინ არის წინააღმდეგი, არავინ, სხდომა გრძელდება.

ვალიკო ჯუღელი. (ს. დ.) მე მხოლოდ ერთში ვეთანხმები შალვა მესხიშვილს, რომ ეს ფრიად დიდი პრინციპიალური საკითხი დაქუცმაცებულია, მაგრამ პირველათ ეს დიდი საკითხი თვით შალვა მესხიშვილმა დააქუცმაცა. მან გამოიტანა საბუთები და აქედან დაიწყო ამ საბუთების გაბათილება მან დაასახელა სხვა და სხვა პირები და სცდილობდა ამ პირობების განსჯას, ან ბრალდებათა დასაბუთებით დამტკიცებით. მე კი ვამბობ რომ ეს ფორმალური პროცესიალური მხარე ჩვენ არ გვაინტერესებს ისე, როგორც ამ მხარის პოლიტიკური ხასიათი, როგორც ამ მხარის ნამდვილი შინაარსი და აი რატომ, როდესაც მეორედ გამოვიდა შალვა მესხიშვილი, მან შეეცადა ეს პრინციპიალური საკითხი პრინციპიალურ სიმაღლეზე აეყვანა და განაცხადა თუ კი თქვენ მართლა საკითხი გაინტერესებს, თუ თქვენ გრძნობთ, რომ რევოლიუციონური მოღვაწეები და ორგანიზაციები არ უნდა იყვნენ მიცემული პასუხისგებაში, თქვენ უნდა გამოიტანოთ ასეთი წინადადება. მან ალბათ ისიც გაიგო, რომ ასეთი წინადადება შემოტანილი გვაქვს, მაგრამ ეს მეორე საკითხი ვერ დააყენა ისე, როგორც უნდა დაეყენებინა თანამედროვე პოლიტიკურ მოღვავაწეს, თანამედროვე რევოლიუციონერ მოღვაწეს.

ჩვენ ვიცით რომ რევოლიუციის პასუხის გებაში მიცემა არ შეიძლება, მაგრამ ისიც ვიცით, რომ ეს ერთ გვარი ცდა ერთგვარი ნაბიჯი იყო იმისა, რომ რევოლიუცია პასუხის გებაში მიეცათ, და შალვა მესხიშვილი აქ უნდა გამოსულიყო არა როგორც იურისტი, ფორმალისტი, არამედ როგორც რევოლიუციონერი და თუ ის, როგორც რევოლიუციონერი, ყოველ აზრს შეიმუშავებდა, ის აუცილებლად დაგმობდა როგორც წერეთელს და მის საჩივარს, ისე იმ ბ-ნ მოსამართლის განაჩენს, მე ვამბობ აგრეთვე, რომ, ფორმალურათ იქნება ყოვლად. შესანიშნავი არის მესხიშვილის განმარტება საკითხისა და ზაქარია გურული თუმცა სრულიად არ არის იურისტი მაგრამ, ეს მხარე ფორმალურად იმდენად ნათელია რომ მან იურისტ შალვა მესხიშვილს დებულება სრულიად გააბათილა.

მაგრამ ჩვენ ეს მხარე სრულიად არ გვაინტერესებს. ჩვენ გვაინტერესებს საკითხი შეიძლება თუ არა თანამედროვე პირობებით რევოლიუციონური ორგანიზაციები სასამართლოში მისცენ და ჩვენ გადაჭრით ვამბობთ, რომ ეს შეუძლებელია და ამის ნებას ჩვენ, ვინც ვიბრძოდით ამ რევოლიუციონურ ორგანიზაციებისთვის, არავის არ მივცემთ. არავის მივსცემთ ნებას რომ ესე ნაწილობრივ და შემდეგ საერთო იერიში მოიტანონ რევოლიუციაზე და მის ორგანიზაციებზე.

მე რასაკვირელია, არ გამიკვირდებოდა, როგორც ამხანაგმა გურულმა სთქვა, რომ ის რაც ამ შეკითხვის ირგლივ ითქვა, ყოფილიყო ნათქვამი მემარჯვენე სექტორისგან, იმიტომ რომ ისინი, რასაკვირველია, ძირიან ფესვიანა არსებითად ეწინააღმდეგებიან ჩვენ მხედველობას და სავსებით ადგანან იმ ფორმალურ ნიადაგზე, რომელზედაც იდგა ჭიათურის მოსამართლე, რადგანაც ეს ფორმალური ნიადაგი არის ბრძოლა რევოლიუციის წინააღმდეგ. ეს განაჩენი ძალიან წვრილმანი არის, ძალიან პატარა, მაგრამ თუ ჩვენ ყურადღება მივაქციეთ იმიტომ, რომ ეს არის პირველი მერცხალი. დღეს მოსამართლე დიპლომატიურ გუნდრუკს უკმევს მუშათა საბჭოს და ამბობს: ჩვენ ვიცით, რომ მუშათა საბჭო, რომელიც რევოლიუციონურ წესწყობილების გამტკიცებისთვის მუშაობს ასეთ ნაბიჯს არ გადასდგამდა არასოდესო, მაგრამ პასუხისგებაში არის მიცემული ხარატიშვილი. ხვალ ის იტყვის: ჩვენ ვიცით რომ თფილისის მუშათა საბჭო რომელიც რევოლიუციის სათავეში იდგა, ისეთ ნაბიჯს არ გადასდგამდა მაგრამ ჭიათურის საბჭო, ზესტაფონის საბჭო და სხვა რომელიც ცენტრს მოწყვეტილნი არიან, სადაც უპასუხისმგებლო მუშები არიან, ისინი გადასდგამენ ასეთ ნაბიჯსო და ხვალ იმათ მისცემენ მომრიგებელ მოსამართლეს და ზოგი მისცემენ თფილისის საბჭოს და ეგრე სხვებს. აი სწორედ ამ მხრივ უნდა მივაქციოთ ყურადღება და უნდა ვსთქვათ, არის თუ არა ეს პირველი ნაბიჯი რევოლიუციის წინააღმდეგ გადადგმული და თუ გულწრფელად ჩვენ და ყოველ პარტიულ ნიადაგს მოვცილდებით, თამამად უნდა ვსთქვათ, რომ ეს პირველი ნაბიჯი არის გადადგმული რევოლიუციის წინააღმდეგ. მხოლოდ გუშინ გავიგე რომ კოტე წერეთელი ფედერალისტების სამწუხაროდ ყოფილა სოც.-ფედერალისტი და სწორედ თქვენ ჩვენზე უფრო მედგრათ უნდა გამოსულიყავით მის წინააღმდეგ, იმიტომ, რომ სწორედ თქვენ ფრაქციას და თქვენ პარტიას ყველაზე უფრო სცხებს ჩირქს და მე მგონია რომ სოც.-დემ. რომ ექნა ეს ჩვენ უფრო მეტის გაჯავრებით, მეტის წყრომით გამოვიდოდით, დავგმობდით მას. თუ მართლა გაინტერესებს თქვენი პარტია, თუ გნებავთ თქვენი პარტიის სინდისი შეინარჩუნოთ კოტე წერეთელს არ უნდა გამოესარჩლოთ. ეხლა როდესაც ჩვენ ვცდილობთ ამ საკითხის პრინციპიალურ სიმაღლეზე დაყენებას, ჩვენ გადაჭრით უნდა ვსთქვათ, მარტო თანამედროვე კანონის მიხედვით, რომ დავიწყოთ რევოლიუციონური ორგანიზაციების გასამართლება და მათი მოღვაწეობის დასჯა, შეგვიძლიან თუ არა მივცეთ ისინი პასუხისგებაში და დავსაჯოთ? მე მგონია რომ სწორედ ამ ოთახს, რომელშიაც არის დღეს დამფუძნებელი კრება ყველაზე უფრო მეტი განუცდია რევოლიუციონური პრაქტიკა და რევოლიუციონური შემოქმედება და ეს ოთახი დაამოწმებს ყველაზე უფრო ხმა მაღლა, რომ თუ იმ ნიადაგზე დავდექით, რომელზედაც სამწუხაროთ სდგას ჩვენის ფიქრით გუშინდელი რევოლიუციონერი, მაგრამ დღეს ამ ტრიბუნაზე მხოლოდ ფორმალისტი იურისტი შალვა მესხიშვილი, მაშინ რასაკვირველია მთელ ჩვენ რევოლიუციონურ მოღვაწეებს და ორგანიზაციებს პასუხის გებაში მივცემთ.

შალვა მესხიშვილს ძალიან გაუკვირდა, - მე ამით კი არ ვამბობ, რომ ვითომ თქვენ არ ხართ რევოლიუციონერები, მხოლოდ როდესაც დღეს ამ ტრიბუნაზე შესდეგით ამ დროს თქვენ მხოლოდ პარტიული მოსაზრებით ხელმძღვანელობდით და ამით ჩაიდინეთ დიდი შეცდომა. თუ ჩვენ ამ ნიადაგზე დავდგებით, მე თამამათ ვიტყვი, ყველა პასუხისგებაში უნდა მივცეთ და უპირველესად ყოვლისა ისინი, ვინც რევოლიუციონურ სათავეში იდგენ. შალვა მესხიშვილს გაუკვირდა, - აი, ხარატიშვილმა ორი დღე ნახევარი დაიჭირა კაცი და მერე აიძულა ესა თუ ის ჩვენება მიეცა. მე არ ვიცი, მისცა თუ არა ესა თუ ის ჩვენება, მაგრამ მიკვირს ნუ თუ შალვა მესხიშვილს, რომელიც მუშაობდა რევოლიუციის დროს, ეს აკვირვებს? ჩვენ ორი დღე ნახევარი კი არა ორი თვე ნახევარი დაგვიჭერია, თუ ჩვენ ვგრძნობდით, რომ ესა თუ ის პირი რევოლიუციას ღალატობდა. ძალიან ხშირად ჩვენ არავითარი საბუთი არ გვქონია ხელში, მაგრამ გვქონია რევოლიუციონური სინდისი, რევოლიუციონური რწმენა და ღირსება. როცა საბუთი არ გვქონდა ამას არ ვაქცევდით ყურადღებას და იმ ჟამად შალვა მესხიშვილი ჩვენთან იყო და ჩვენ ერთად ვიცავდით რევოლიუციას და ვწმენდით რევოლიუციონურ ნიადაგს რევოლიუციის მოწინააღმდეგე პირებისგან. მაშინ ჩვენ ვიყავით მართალნი იმიტომ, რომ ჩვენ ამ გზას უარვყოფდით, და მართლაც ისე, რომ ფორმალურად დაგვეწყო მსჯელობა, როგორც ეხლა შალვა მესხიშვილი შეება, - მაშინ ჩვენ ვერ მოვიპოვებდით რევოლიუციონურ გვირგვინს, იმ გვირგვინს, რომელსაც შეადგენს დამფუძნებელი კრება.

დღეს, როდესაც ვიცით, რომ ამ მუშათა საბჭომ შეჰქმნა ეს დამფუძნებელი კრება და დღეს თუ არა არსებობს მუშათა საბჭო არა იმიტომ, რომ ის სრულიად მოკვდა, გაქარწყლდა, არამედ იმიტომ, რომ დამფუძნებელ კრებაში ჰპოვა იგივე დემოკრატიამ თავისი ნამდვილი რევოლიუციონური ხალხი (ხმაურობა) დიახ დღეს დემოკრატია რევოლიუციონურ შემოქმედებას, რევოლიუციონურ სახეს პოულობს სამ კრებაში ჩვენ შეგვიძლიან ვსთქვათ, რომ ეს არის განუწყვეტელი - ძაფი რევოლიუციის შემოქმედებისა. ნუ თუ სინდისი მომრიგებელ მოსამართლის, რომელიც ემსახურება ხალხს და რევოლიუციას, ნუ თუ მან ვერ იგრძნო, რომ ეს საქმე არის არა ამხანაგ ხარატიშვილისა, არამედ საქმე რევოლიუციონურ მუშათა ორგანოსი. ჭიათურის მუშებმა მოითხოვეს მისი გადაყენება, ეს მოიყვანა სისრულეში მუშათა საბჭომ მხოლოდ მეორე მხარე ამ საქმისა, - სისრულეში მოყვანა დაევალა ამხანაგ ხარატიშვილს, და სწორედ ეს ამხანაგი ხარატიშვილი, რომელიც იყო გამომხატველი მუშათა საბჭოს სურვილისა, დღეს ვიღაცა მოსამართლე რომელსაც სამწუხაროდ იცავს შალვა მესხიშვილი, ორი თვის ციხეს უსჯის. მე მგონია, თუ აქ არის რაიმე შეცდომა მხოლოდ ერთად ერთი შეცდომა არის: ჭიათურის მუშათა საბჭო, რუსები რომ იტყვიან ბევრი „ცერემონიები“ არ უნდა გაეკეთებინა. ის ვალდებული იყო დაეჭირა, რამოდენიმე დღე, ან კვირა უნდა გაეტარებინა საპყრობილეში მაშინ ბ-ნი წერეთელი ასეთ გამბედაობას ვერ გამოიჩენდა. მაშინ, როდესაც მთელი ძალა უფლება რევოლიუციონურ ორგანიზაციებს ჰქონდათ, მაშინ ბ-ნი წერეთელი საბჭოს დადგენილებას არავითარ ყურადღებას არ აქცევდა, იმიტომ, რომ ალბად ეშინოდა. მაგრამ დღეს, როდესაც მუშათა საბჭო თავისი ადგილი ახალ ორგანოებს, ახალ რევოლიუციონურ ორგანოებს გადასცა, ამ წერეთელმა თითქოს ორგანო, რომ მისმა ხაზმა გაიმარჯვა, მას ეგონა, რომ მუშათა საბჭო მოკვდა და მომაკვდავ ლომს ჩაწიხვლა მოუნდომა. მაგრამ ჩვენ ვამბობთ, არ მომკვდარა მუშათა საბჭო, ის სწორედ ამ დამფუძნებელ კრებაში სცოცხლობს, იმიტომ, რომ მუშათა საბჭომ შეჰქმნა დამფუძნებელი კრება და დამფუძნებელმა კრებამ უნდა გამოიტანოს დადგენილება, რომ მუშათა საბჭოს წევრები პასუხს არ აგებენ იმ შემთხვევაში, როდესაც ისინი იცავენ რევოლიუციას და რევოლიუციის მონაპოვარს (ტაში).

ნურავინ ნუ იფიქრებს, რომ ჩვენ პირად პასუხის მგებლობისა გვეშინიან. არა, ჩვენ ვამბობთ, - თუ კი მთელი საბჭო, ან და ცალკე რევოლიუციონური მოღვაწე რაც უნდა მეტად პატივცემული იყოს ეს თუ თავის საზოგადოებრივ ძალას თავის პირად, კერძო ინტერესებისთვის მოიხმარს, მაშინ გაბედულათ დაისაჯოს ეს ადამიანი ეს არა რევოლიუციონერი. და თუნდა კიდევაც დაიხვრიტოს. მაგრამ როდესაც ეს არის არა კერძო საქმისთვის, არამედ საზოგადოებრივ საქმისთვის, არავის არ მივცემთ უფლებას, რომ ეს რევოლიუციონური მოღვაწე, რევოლიუციონური ორგანო პასუხის გებაში მიცენ და საბრალდებულო სკამზე დასვან მხოლოდ იმიტომ, რომ ქვეყანას იცავს და რევოლიუციას ემსახურება. ამიტომ, ჩვენის აზრით, დღესვე დამფუძნებელმა კრებამ უნდა გამოიტანოს საერთო დადგენილება, რომ რევოლიუციონურ მოღვაწეს და რევოლიუციონური ორგანო პასუხის გებაში არ იყოს არას გზით მიცემული, როდესაც ის თავის რევოლიუციონურ მოვალეობას ასრულებს, გარდა ამისა, თუ რაიმე საქმე არის დაწყებული ამ ნიადაგზე რევოლიუციონურ ორგანოების ან მათი წევრების წინააღმდეგ, ეს საქმეები აუცილებლად მოსპობილი იქმნეს, ამასთანავე უნდა მოსპობილი იყოს ხარატიშვილის საქმე და მე მგონია, როდესაც ამ დადგენილებას გამოიტანს დამფუძნებელი კრება, - ეს უზენაესი ხელმძღვანელი ჩვენი რესპუბლიკისა, ამ დადგენილების შემდეგ თავის ადგილას აღარ იქნება, აღარ ექნება ადგილი ასეთ ნამდვილ კონტრ-რევოლიუციონურ მოსამართლეს, როგორიც არის ბ-ნი ჭიათურის მოსამართლე. (ტაში).

თავმჯდომარე. სიტყვა ეკუთვნის კრების წევრს მესხიშვილს.

შალვა მესხიშვილი. (ს.-ფ.) მე მგონია, დამფუძნებელი კრების წევრნო, რომ დიდი პრინციპიალური საკითხი აქ დააქუცმაცეს და წვრილმან, საკითხად აქციეს. (ხმა: თქვენ) ჩემთვის არაფერ ინტერესს არ წარმოადგენს - რა პარტიას ეკუთვნის ბ. წერეთელი, მე პრინციპიალურად ამ საკითხს ისევ დავაყენებდი, იქნებოდა წერეთელი ფედერალისტი, იქნებოდა წერეთელი სოციალ-დემოკრატი, უპარტიო, ან რომელიმე პარტიის წევრი. ჩემთვის აქ მთავარი მნიშვნელობა აქვს თვით საკითხის შინაარს და საკითხის დაყენებას, საკითხი კი დგას შემდეგ ნაირად: უფლება ჰქონდა თუ არა რომელიმე პირს, ვისაც ცილი დასწამეს, დღევანდელ პირობებში, სანამ გარკვეული დეკრეტი არ გამოცემულა, მიეცა ეს პირი, არა მარტო როგორც კერძო პირი, არამედ ამ, მე ამას ხაზს უსვამ, როგორც მუშათა საბჭოს წევრი, როგორც მუშათა საბჭოს პრეზიდიუმის წევრი, სასამართლოში: უფლება ჰქონდა თუ არა მოსამართლეს არ გაერჩია ეს საქმე? მე თქვენ წინაშე ვამტკიცებდი და ვამტკიცებ, რომ დღევანდელ პირობებში იმ კანონის მიხედვით, რომელნიც არსებობენ, მოსამართლეს არ შეეძლო არ ეხელმძღვანელა ამისთანა კანონით, უფლება არ ჰქონდა ამისთანა საქმე არ გაერჩია, და თავის სინდისის მიხედვით გამოეტანა განაჩენი. თუ თქვენ ლაპარაკობთ, რომ რევოლიუციონურ ორგანოების წარმომადგენლების სასამართლოში მიცემა იმ მოღვაწეობისთვის, რომელიც მათ რევოლიუციისთვის ჩაიდინეს შეუძლებელი არის, მე ამაში თქვენ გეთანხმებით და გეუბნებით: მიეცეთ სახელმძღვანელო ნორმები ყველა მომრიგებელ მოსამართლეს, გამოიტანეთ დადგენილება დამფუძნებელი კრებისა, რომ ყოველი ის მოქმედება, რომელიც პირადი ანგარებით არ იყო ნამოქმედარი, არამედ რევოლიუციას ემსახურებოდა - ამისთანა საქმეების გარჩევა სასამართლოში ყოვლად შეუძლებელი არის.

გამოიტანეთ ამის შესახებ კანონმდებლობითი დადგენილება და მაშინ ყველა მოსამართლე ვალდებული იქნება, ამ თქვენ კანონს ეთანხმება ის თუ არა, ვალდებული იქნება რაკი კანონი არის ანგარიში გაუწიოს ამისთანა კანონს და ამისთანა საქმე არ გარჩიონ სასამართლოში. მე მეგონა სოციალ-დემოკრატიული ფრაქციას იმისთვის შემოქონდა ეს შეკითხვა, რომ ის დაესაბუთებინა სწორეთ ამ მხრივ, რომ ამისთანა პრეცენდენტი აღარ განმეორებულიყო თუ თქვენ სცნობთ, რომ ეს უსამართლოთ არის გადაწყვეტილი და გნებავთ რომ ესე იყოს გადაწყვეტილი მომავლისთვის, ნორმები შესცვალეთ. ამის მაგიერ გამოვიდა ზაქარია გურული დაიწყო იმის მტკიცება, როგორი პიროვნება არის კოტე წერეთელი. რას ფიქრობს ბ-ნი გურული? შეიძლება თითონ ბ-ნ გურულს ქონდეს ბერი საბუთები, შეიძლება ის მართალი არის, შეიძლება ის მართალი არ არის, ამიტომ, რომ მე მეორე მხარე არ მომისმენია, მაგრამ მე უნდა საერთოთ განვაცხადო, რომ დამფუძნებელი კრება არ არის მეორე ინსტანცია რომელიც იხილავს მომრიგებელ მოსამართლეს და გადაწყვეტილებას. ჩვენ სასამართლო ორგანო არ ვართ (ნიკოლაძე ადგილიდან: საქმეც მაგაში არის) დამფუძნებელ კრებას შეუძლიან თავისი აზრი გამოსთქვას და ვალდებული არის გამოსთქვას თავისი აზრი პრინციპიალურ საკითხზე, გამოაცხადოს პრინციპიალური დეკლარაცია, დაყენებული საქმის გარეშე და ნუ დაგავიწყდებათ ბ-ბო, რომ თქვენ მეორე ინსტანცია არ ხართ. მე გამოველი ბ-ბო აქ იმიტომ, რომ პრინციპიალურ ნიადაგზე დამეყენებინა ეს საკითხი, ამ საკითხს პრინციპიალურ ნიადაგზე ვაყენებ და მე არ მინდა, რომ ეს დიდი მეტად მნიშვნელოვანი საკითხი დაქუცმაცდეს იმდენად, რომ ლაპარაკი იყოს წერეთლის პიროვნებაზე, თუ რა პიროვნება არის კოტე წერეთელი, ან იმეზე ვინ რა სთქვა, ამისთვის არც იმდენ სიტყვას დევხარჯავდი არც იმდენ ენერგიას. ამ საქმეს აქვს დიდი პრინციპიალური მნიშვნელობა და ამიტომ ვლაპარაკობ. მოსამართლე იმ პირობებში რომელშიაც იყო ჩაყენებული სრულიად მართალი იყო, ამას ხაზი გაუსვა თვით იუსტიციის მინისტრმა (ლეონ ნათაძე ადგილიდან: ფორმალურად, დიახ ფორმალურად) დიახ ფორმალურად თუ თქვენ არ გინდათ ამისთანა პრეცენდენტი გამეორდეს შემოიტანეთ სათანადო წინადადება (ხმა: სოც.-დემ. სკამებიდან შემოვიტანთ). დიახ ვიცი და ასე უნდა დავაყენოთ ეს საკითხი.

აუცილებელი საჭირო არის და სრულიად მიუღებელია იმაზე ლაპარაკი, რომ ამა თუ იმ მოსამართლემ ისე არ გადაწყვიტა საკითხი, როგორც თქვენ გსურდათ. მოსამართლემ ისე გადაწყვიტა საკითხი, როგორც მისი სინიდისი ეუბნებოდა და თუ ამ მოსამართლის მომავალში ჩვენ ვეჭობთ, თუ ამ ნიადაგზე დააყენეთ სასამართლო გარწმუნებთ, თქვენ უნდა იცოდეთ ეს, რომ არც სასამართლო გექნებათ არც სახელმწიფო. მოსამართლეს გამოაქვს თავისი განაჩენი თავისი სინიდისის ქვეშ და არავის არ აქვს უფლება მის სინიდისში ხელის ფათურს, არავის არ აქვს უფლება მას რაიმე უკარნახოს. მე მეტს გეტყვით შეიძლება ამ საქმეში, სთქვათ მოსამართლემ გამოიტანა შემცდარი გადაწყვეტილება (ხმაურობა) ვსთქვათ მოსამართლემ გამოიტანა შემცდარი გადაწყვეტილება, მაგრამ სინიდისით გადაწყვიტა. თუ ეს მისი სინიდისის ნაყოფი არის არავის არ აქვს უფლება მის სინიდისში ხელი უფათუროს და ჩაერიოს მის საქმეში. მომრიგებელი მოსამართლემ შეიძლება შემცდარი გადაწყვეტილება გამოიტანოს ამისთვის მეორე ინსტანცია, ამისთვის არსებობს განსაჩივრება მხოლოდ იმიტომ, რომ არ მოგწონთ ეს განაჩენი რომელიც მოსამართლემ გამოიტანა. ამისთვის უფლება არ აქვს მოსამართლეს რაიმე პასუხი მოსთხოვოს, ვინაიდან ყოველი მოსამართლე უპასუხის მგებლოა, უპასუხის მგებლოა ვინც ჩემდამი განაჩენი გამოიტანოს თუ ეს განაჩენი დამყარებული არის მის რწმენაზე, მის შეგნებაზე. ყოველი მოსამართლე დამნაშავე არის მხოლოდ მაშინ, როდესაც ჩვენ დაუმტკიცებთ, რომ განაჩენი გამოტანილი არის რამე ანგარებით და სხვა მოსაზრებით. გარდა მისი სინიდისისა, ეს არის მთავარი დებულება და თუ ამ მთავარ დებულებას ჩვენ ყურადღება არ მივაქციეთ, მე ამ მდგომარეობას ხაზს უსვამ, დამოუკიდებელ საქართველოს დამოუკიდებელი სასამართლო არ ექნება და რამდენადაც დამოუკიდებელი სასამართლო არ გვექნება სახელმწიფოს ვერ ავაშენებთ და ყოველი ეს მუშაობა სულ ტყუილია. ეს პატარა მუშაობა არ არის, ეს სულ რამოდენიმე დღე არის რაც სენატის დებულება მივიღეთ. მე ძალიან კარგათ ხშირად სენატის გადაწყვეტილებანი თქვენ არ მოგეწონებათ. საუბედუროთ ამისთანა პირობებში ვცხოვრობთ, რომ ხშირად ჩვენ თითონვე ვარღვევთ კანონს. შეიძლება ბევრს არ მოეწონოს სენატის გადაწყვეტილება, მისი მოქმედება, მაგრამ რამდენადაც სენატი დარაჯათ იქნება, რამდენადაც ის კანონის ნიადაგზე იდგება, რამდენადაც საერთოთ ყოველი მისი გადაწყვეტილება კანონიერ ნიადაგზე იდგება, მის საქმეში არ შეიძლება და არც უნდა ჩაერიოს ვინმე, მაგრამ თქვენ სხვანაირი თვალსაზრისიდან გამოდიხართ. არც ერთი მოსამართლე, რომელიც თავის თავს, თავის პიროვნებას პატივს სცემს, თქვენ სასამართლოში ერთ დღეს არ დადგება (რუსია ადგილიდან: - პირველ სიტყვას ებრძვით) პირველ სიტყვით ვებრძოდი იმას, ვინც საკითხი დააქუცმაცა და გვეუბნებით რამდენადაც ეს საკითხი პრინციპიალური საკითხი არის, პრინციპიალურ ფარგლებში უნდა იყოს დაყენებული, რომ მოსამართლე პასუხის მგებელი არ არის, რომ მის გადაწყვეტილებას ვერც დღეს, ვერც მომავალში ვერ დააყვედრებთ. როცა შეჰქმნით იმისთანა კანონს, რომ მუშათა საბჭოს წევრს პასუხისგებაში ვერავინ ვერ მისცემს, თუ გნებავთ ამისთანა იმუნიტეტი შემქმნათ, მე მომხრე ვარ ამისთანა იმუნიტეტისა კანონმდებლობით, სათანადო დეკრეტი შემოიტანეთ აქ.

თავმჯდომარე. სიტყვა ეკუთვნის კრების წევრს ანჯაფარიძეს.

გიორგი ანჯაფარიძე. (ს.-დ.) ბ-ბო, ჩემის აზრით კითხვა სრულებით ამოწურული არის და თუ მაინც სიტყვა ავიღე, ეს მხოლოდ იმისთვის, რომ მოკლეთ პასუხი გავსცე ბ-ნ მესხიშვილს.

ბ-ნმა მესხიშვილმა სხვათა შორის განაცხადა, რომ მოსამართლე თავის გადაწყვეტილებაში არის პასუხისმგებელი მხოლოდ თავის სინიდისის წინაშე, და თუ ის შეცდომაში ჩავარდა, - არის მეორე ინსტანცია, რომელმაც ეს შეცდომა უნდა გამოასწოროსო.

ძალაუნებურად მე მახსენდება ერთი მოქმედება ბ-ნ მესხიშვილის როგორც იუსტიციის მინისტრისა, მოქმედება, რომელიც ეწინააღმდეგება ამ დებულებას.

შარშან ქ. გაგრაში მსახურებდა ერთი მოსამართლე ვინმე ემელიანინი. სხვათაშორის ეს მოსამართლე, ყველა საქმეს, რომელიც ეხებოდა გლეხებს და მემამულეებს სწყვეტდა მემამულეების სასარგებლოდ. აღშფოთებულმა საზოგადოებამ ეს შეატყობინა ბ-ნ მინისტრს, და თქვენის აზრით, როგორ მოიქცა ბ-ნი მინისტრი? მან ოცდაოთხი საათის განმავლობაში ეს კონტრრევოლიუციონერი მოსამართლე გადააყენა და მის ადგილას სხვა დანიშნა. (კედია: მართალი რევოლიუციონერი ყოფილა!) აი ასე მოიქცა ბ-ნი იუსტიციის მინისტრი და ჩემის აზრით, ესეთი მოქცევა სრულიად სამართლიანი იყო. მაგრამ აქ უნდა დაუმატო, რომ ეს არის წმინდა წყლის ადმინისტრაციული ზედგავლენა მოსამართლეზე, იმიტომ რომ როგორც ერთ შემთხვევაში, ისე მეორე შემთხვევაში მას შეეძლო ეთქვა, რომ არის მეორე ინსტანცია, რომელიც გამოასწორებს მოსამართლეს მოქმედებას. (ნიკოლაძე: ის მოსამართლე არჩეული იყო თუ დანიშნული?) როდესაც ეს ასეა, მე ვეკითხები დეპუტატ მესხიშვილს - რა ზომებს ღებულობდა დეპუტატი მესხიშვილი იმ დროს, როდესაც ეს გავლენა მოახდინა ყოფილ იუსტიციის მინისტრმა მესხიშვილმა, რომელმაც ფედერალისტების სიტყვით სამართალი საფრთხეში ჩააგდო.

თავმჯდომარე. ამ გვარად კამათი დასრულებული არის. ერთად ერთი ფორმულა არის შემოსული, შემდეგი შინაარსისა (მდივანს) გთხოვთ წაიკითხოთ.

მდივანი. (კითხულობს).

ნიკო ნიკოლაძე. (ადგილიდან:) გთხოვთ გაიყოს ეს.

თავმჯდომარე. თქვენ სიტყვა გნებავთ? მობრძანდით ბ-ნო.

ნიკოლაძე. (ადგილიდან) მე მოგახსენეთ ჩემი აზრი რაში მდგომარეობს.

თავმჯდომარე. მე ბოდიშს ვიხდი, მაგრამ სიტყვას გაეწევა ანგარიში მაშინ, როდესაც ტრიბუნიდან არის წარმოთქმული. ასეთია რეგლამენტი, მობრძანდით.

ნიკოლაძე. ბ-ბო. ჩემი წინადადება მდგომარეობს იმაში, რომ მუხლი, რომელიც უდავო, უეჭვო და მისაღები არის, ეს არის პირველი და მეორე მუხლებია. მაგრამ თქვენ ნება უნდა მისცეთ ყველა წევრს დამფუძნებელ კრებისას, რომ თავის სინიდისის, და სურვილისამებრ მიიღოს ზოგი ადგილი წარმოდგენილ დებულებისა, და უარყოს სხვა ადგილები, რომელიც მის სინიდისის წინააღმდეგი არის.

მე გარწმუნებთ, თუ თქვენ მიიღებთ პირველ ორ მუხლს, წარმოდგენილ დებულებისა, თქვენ იდგებით სრულებით სამართლიან გზაზე, არავითარ სასამართლოს არ დაარღვევთ მაგრამ თუ კი თქვენ გაერევით იმ კერძო საქმეებში, რომელიც აქ განხილვის საგნათ არ არის, თუ თქვენ ამ საქმის თაობაზე გამართავთ მსვლელობას, თქვენ ასცდებით პოლიტიკის გზას გაერევით სასამართლოს წარმოებაში და ამით მოკლავთ თქვენ ქვეყანაში სამართალს.

მთელი ერი დარწმუნდება მაშინ, რომ თქვენ სრულიად უპასუხისმგებლოდ ყოფთ ყოველ სოციალ-დემოკრატს. და თქვენ სასამართლოს, საქართველოს სასამართლოს, დაარქმევენ სოციალ-დემოკრატიულ, პარტიულ სასამართლოს, და არა ქვეყნის მთელ ერის სასამართლოს.

დამფუძნებელ კრებას არა აქვს უფლება, რომ ამ კერძო საკითხს შეეხოს. თქვენ, სახელმწიფოებრივ ორგანოებს, აქვთ სხვანაირი საშუალება, რომ არავითარი უსამართლოება არ მოხდეს ჩვენს ქვეყანაში, თუ მართლა ხარატიშვილი უსამართლოთ არის დასჯილი, არის მეორე ინსტანცია, იქნეს კიდევ მესამე ინსტანცია. თუ სამივე ინსტანცია უსამართლოთ განსჯის, გვყავს მთავრობა, რომელსაც აქვს უფლება, რომ მოსპოს. ყოველ შემთხვევაში, შეიძლება, რომ მთავრობამ გაანთავისუფლოს ხარატიშვილი, ყოველი დასჯისაგან სხვა გზით, ამნისტიის გზით. ან სხვა რამ გზით. დღეს აქ ამაზე ნუ იქნება ლაპარაკი. დღეს ჩვენს წინაშე სდგას დიდი საკითხი ამის თაობაზე; ამ ხარატიშვილის საქმის კარგი შედეგი ის არის, რომ ქვეყანამ დაინახა, რომ დასჯილი არის რევოლიუციონური ორგანო, რომ ამ ორგანოს პასუხისგებაში მიცემა სამართლის გზით არ შეიძლება და ეს არ არის სასურველი იმდენად, რამდენადაც ეს ორგანოები საზოგადოდ ქვეყნის საქმეს არიგებენ.

რასაკვირველია, სრულიად განთავისუბლებული უნდა იყოს როგორც ის ორგანო, ისე ყველა წევრი ამ ორგანიზაციისა ყოველგვარ პასუხისგებისაგან, იმიტომ რომ ის მოქმედება, როგორც მიღებულია, არის სახელმწიფო უფლების მეცნიერებაში სარგებლობს революцъоное право, რევოლიუციონურ უფლებით, რამოდენიმედაც საზოგადო საქმეს, სახელმწიფოებრივ, ან პუბლიკურ უფლების საქმეს ემსახურება, მაგრამ, რამოდენიმედ, რამოდენიმედაც ამ საქმეში პირადი რამ ერეოდა, ან გრძნობა ან ცილის წამება, ან შური, ამაში, რასაკვირელია, არც თქვენ ინებებთ, და არაც ამ რევოლიუციონურ ორგანოს პატივი მოითხოვს, რომ დავფაროთ ბოროტ-მოქმედება, და გამოვიყვანოთ ანგელოზებად ისინი, ვინც ანგელოზები არ არიან. ამით ჩვენ დაბლა დავცემთ რევოლიუციონურ ორგანოს.

ამიტომ მე წინადადებას ვიძლევი - მივიღოთ პირველი ორი მუხლი წარმოდგენილ სოციალ-დემოკრატიულ რეზოლიუციისა და უარყოთ მესამე მუხლი. ეს თქვენთვის საჭიროც არ არის, იმიტომ, რომ საქმე ისე წავა შემდეგში, როგორც მოითხოვს ქვეყნის ინტერესი და ნუ დავანდაბლებთ ჩვენ დაწესებულებას, ჩვენ დამფუძნებელ კრებას, ჩვენ პოლიტიკურ ძლიერებას იმით, რომ გავერიოთ ივან ივანიჩის და ივან ნიკიფოროვიჩის ჩხუბში.

ჭიათურაში მომხდარი საქმე მივანდოთ სხვა გზას და იმ გზას, რომელიც ჩვენ გვაბარია ნუ დავტოვებთ და ამ დიდი გზიდან ნუ გადავალთ.

მეტი არაფერი არ მინდოდა მეთქვა.

თავმჯდომარე. კრების წევრი გიორგაძე.

გრიგოლ გიორგაძე. (ს.-დ.) რასაკვირველია, ჩვენ წინააღმდეგნი არ ვიქნებით, რომ თვითეულ მუხლის წინადადებისა, რომელიც შეიცავს დადგენილებას, ცალკე ეყაროს კენჭი. მაგრამ იმავე დროს ბ. ნიკომ, ისიც აღნიშნა, რომ მესამე მუხლი არის სავსებით მიუღებელი. ეს არის საკითხის არსებითი გარჩევა, საკითხის არსებით განხილვა. რასაკვირველია, ჩვენი შეხედულება სულ სხვა არის. თქვენი შეხედულება არის ისეთი, რომ ეს საქმე ჭიათურის მომრიგებელ მოსამართლის კონტორაში მომხდარი, არის კერძო საქმე ხარატიშვილისა. ჩვენი შეხედულება კი ისეთი არის, რომ ეს არის გასამართლება პრეზიდიუმის წევრისა, ამიტომ ეს აშკარა არის ჩვენთვის, რომ სასამართლოს სამსჯავრო სკამზე დაუსვამთ პრეზიდიუმის წევრი მუშათა საბჭოსი, მას ასამართლებენ, არა როგორც კერძო პიროვნებას, რომელმაც ცილის წამება ჩაიდინა, არამედ იმას ასამართლებენ როგორც პრეზიდიუმის წევრს, რომელიც ასრულებდა საბჭოს დავალებას ესე იგი ასრულებდა რევოლიუციონურ მოქმედებას. ამიტომ ჩვენის აზრით ამას კენჭი უნდა ეყაროს ცალკე. ჩვენ წინააღმდეგნი არა ვართ მივცემთ უფლებას როგორც სურთ მისცენ მათ ხმა, მაგრამ ჩვენ ვამბობთ, რომ მთელი იმ სჯელობისაგან, რომელიც ატეხილია ამის გარშემო, ლოგიკური დასკვნა ეს არის: დამფუძნებელმა კრებამ უნდა სთქვას კონკრეტიულად, რომ ის, რაც მოხდა ჭიათურის მომრიგებელ მოსამართლის კამერაში, არის დაუშვებელი. ეს არის რევოლიუციის გასამართლება და ჩვენ ამას ვერ დაუშვებთ, აი ეს თავისი უმთავრესი აზრი დამფუძნებელმა კრებამ უნდა სთქვას.

თავმჯდომარე. წინადადება მოისმინეთ, რომ ეს ფორმულა დაყოფილი იყოს მუხლებად, რასაკვირველია, არავინ იქნება წინააღმდეგი. იმ მუხლებზედ არის ლაპარაკი, რომელიც შეადგენენ დადგენილებას (ნიკოლაძეს) ამ მუხლებზედ არის ლაპარაკი არა? (ნიკოლაძე: დიახ) პირველი მუხლი, მაშასადამე, გახლავთ ასეთი (კითხულობს).

ვინ არის წინააღმდეგი? ვინ შეიკავა თავი? არავინ. პირველი მუხლი ერთხმად არის მიღებული) მეორე მუხლი. (კითხულობს).

ვინ არის წინააღმდეგი? ვინ არის მომხრე? თავი ვინ შეიკავა? ორი წინააღმდეგია. თავი შეიკავა სამმა. მესამე მუხლი (კითხულობს).

ვინ არის წინააღმდეგი? ვინ არის მომხრე? თავი ვინ შეიკავა? ორი წინააღმდეგია? ორმა თავი შეიკავა.

ეხლა ნება მიბოძეთ მთლად ფორმულად უყარო კენჭი. ვინ არის წინააღმდეგი? ვინ შეიკავა თავი? ორმა. მაშასადამე, ფორმულა მიღებულია. (ტაში).

პირადი საკითხისთვის სიტყვა ეკუთვნის ბ. მესხიშვილს. რეგლამენტის ძალით თქვენ გაქვთ განკარგულებაში ხუთი წუთი.

შალვა მესხიშვილი. პირად განცხადებისთვის მინდა მოგახსენოთ შემდეგი: აქ დამფუძნებელ კრების წევრმა ანჯაფარიძემ პირდაპირ დამიყენა კითხვა, რომ იუსტიციის მინისტრობის დროს, მე ერთი კონტრ-რევოლიუციონერი მოსამართლე, 24 საათის განმავლობაში დავითხოვე. მართალი გახლავთ, დავითხოვე. შემატყობინეს რევოლიუციონურმა ორგანიზაციებმა, შემატყობინა თვით საოლქო სასამართლომ, რომ ეს მოსამართლე უსინიდისოთ იქცევა რევოლიუციის წინააღმდეგ, და ეს მოსამართლე 24 საათის განმავლობაში დავითხოვე. მაგრამ ნუ გავიწყდებათ, ბატონებო, რომ ეს მომრიგებელი მოსამართლე იყო არა არჩეული და ამის გადაყენების უფლება ყოველ წუთში მქონდა მე, როგორც იუსტიციის მინისტრს (ეს სუსტია) როგორ?

თავმჯდომარე. ბატონებო ორატორს, გთხოვთ ნუ ეკამათებით.

მესხიშვილი. მე მინდა მოგახსენოთ, თუ თქვენ მისდევთ იმ დებულებას, რომელიც მე წამოვაყენე აქ, რომ მომრიგებელი მოსამართლე არ უნდა იყოს გამოცვლილი, აი სწორედ იმ დროს შემოვიტანე ის კანონი, რომ მოსამართლე ამორჩეული ყოფილიყო, რომელსაც ვერ გადააყენებენ ვადამდი. თქვენ აქ არ იცით, იყო კიდევ მეორე შემთხვევა, ეს იყო ბ. დავიდოვიჩი, რომელმაც სიყალბე ჩაიდინა და რომელიც მე გავაძევე მთავრობის დადგენილებით.

თავმჯდომარე. ეხლა შემდეგი საკითხი.

დეკრეტი სამხედრო საჭიროებისათვის 15 მილიონი მანეთი გადადებისა. სიტყვა ეკუთვნის მომხსენებელს ბ. ირემაშვილს.

იოსებ ირემაშვილი. დეკრეტი შეეხება სამხედრო საჭიროებისთვის 15 მილიონი მანეთის გადადებას. ამ წინაზე დამფუძნებელმა კრებამ მიიღო უკვე ერთი დეკრეტი, რომელითაც 15 მილიონი მანეთი გადაიხადო სამხედრო საჭიროებისთვის, მაგრამ რადგანაც ეს 15 მილიონი მანეთი ამ ჟამად უკვე განაწილებული არის, ნაწილი უკვე დაიხარჯა და რადგანაც დამფუძნებელი კრება თავის მუშაობას შესწყვეტს თვე ნახევრად ამ ხნის განმავლობაში კი არის მოსალოდნელი და შესაძლებელი რაიმე სამხედრო ოპერაციის დაწყება შიგნით თუ გარეთ და მთავრობას არ შეეძლება მათი წარმოება, რადგანაც ის უკრედიტოთ იქნება დარჩენილი: ამიტომ საფინანსო საბიუჯეტო კომისია მთავრობასთან ერთად აუცილებელ საჭიროებად სცნობს ამ 15 მილიონის გადადებას და შუამდგომლობს დამფუძნებელ კრების წინაშე, რომ ეს დეკრეტი მიღებული იქნეს.

თავმჯდომარე. ვის სურს სიტყვა? არავის. (გობეჩია: არა, მე მსურს) სიტყვა ეკუთვნის ბ. გობეჩიას. უმორჩილესად გთხოვთ კეთილ ინებოთ და თავის დროზედ გამოგზავნოთ ბარათი.

ივანე გობეჩია. (სოც. რევ.) ბატონებო! თქვენ მოგეხსენებათ, რომ ამ ერთი თვის წინ სამხედრო მინისტრმა განაცხადა, რომ 25 მილიონიანი ფონდი ამოიწურა, და რადგანაც მოსალოდნელია საომარი ოპერაციების დაწყობა, ამ შემთხვევაში, საჭირო არის აუცილებლად სამხედრო საჭიროებისთვის ფონდი აღვადგინოთ და მიმართა მაშინ დამფუძნებელ კრებას, რომ კიდევ გადაედო 15 მილიონი მანეთი. ეს პირველი ცდა იყო და მილიონები მიიღო, მართლაც ჩვენს პირობებში, შესაძლებელი იყო რომ სამხედრო საჭიროებისთვის დაგვჭირდებოდა ფულის გაღება, მაგრამ არ გასულა კიდევ ერთი თვე ალბად მაშინ უხერხულად დაინახა რომ 30 მილიონი ერთად მოეთხოვა, და ამიტომ ეხლა კიდევ შემოდის წინადადებით, რომ რაკი ეს ფული განაწილებული არის, მიეცეს ეხლა კიდევ 15 მილიონი,

აი ბატონებო, თუკი ჩვენ ასე ვხარჯეთ ფული, 30, 15, 10 მილიონები, გარწმუნებთ რომ ჩქარა დაგვჭირდება კიდევ ფულის გამოშვება. და თუ კიდევ გამოუშვით, ამითი ისე დავცემთ ამ ფულის ფასს, რომ ბოლოს და ბოლოს ვერც ომს ვაწარმოებთ, და ვერც ვერაფერს გავაკეთებთ. ამიტომ ფრთხილად უნდა ვეკიდებოდეთ ამ საკითხს და ყოველ წუთს ასეთი მილიონიანი კრედიტებს არ უნდა ვაძლევდეთ.

ჩვენ მიგვაჩნია, რომ არავითარ მოსაზრებით არ არის დასაბუთებული ეს დეკრეტი, ვერც მომხსენებელმა მოახერხა ეს და მე მგონია ვერც სამხედრო მინისტრი მოახერხებს ამას, იმიტომ რომ არ ექნება საკმაო საბუთები.

ორი არა გვაქს მაშ რაში დაიხარჯა? ამბობენ განაწილებულიაო. რაშია განაწილებული? ეს ხომ ფონდია. აი, ამიტომ ჩვენ მიგვაჩნია რომ ეს 15 მილიონის მიცემა ზედმეტია, და ამიტომ ჩვენი ფრაქცია წინააღმდეგი იქნება.

თავმჯდომარე. სიტყვა ეკუთვნის სამხედრო მინისტრს.

სამხედრო მინისტრი ნოე რამიშვილი. მოქალაქენო! მე სრულიად არ მინისტრს, რომ ბატონი გობეჩია წინააღმდეგია ამ წინადადებისა, სხვანაირადაც არ შეიძლებოდა: როცა არის რაიმე საჭიროება, განსაკუთრებით ასეთი მნიშვნელოვანი, მაშინ სოციალ-რევოლიუციონერმა ფრაქციამ აქედან უნდა განაცხადოს, რომ ერთი სიტყვით ეს საქმე არ ეხება და აქ არავითარი საჭიროება არ არის, კატეგორიულად ვაცხადებ ამ ტრიბუნიდან, რომ ბ. გობეჩიამ და მისმა ამხანაგებმა, რომელნიც არიან წევრები საფინანსო საბიუჯეტო კომისიისა, იციან რა საჭიროებისთვის არის ეს 15 მილიონი დანიშნული. კარგად იციან, და მიუხედავად ამისა, რადგანაც აქ ღია კარებში ხდება ამ საკითხის გარჩევა, ისინი აქ გამოდიან, რომ შექმნან ისეთი შთაბეჭდილება, თითქოს ვიღაცას უკანტროლოდ მიაქვს ფული.

მე ვაცხადებ, რომ მთელმა საბიუჯეტო კომისიამ იცის რაშია საქმე. (გობეჩია: მისი წარმომადგენელი აქ არ არის) თუ მისი წარმომადგენელი არ არის, მით უარესი თქვენთვის. მაშინ უნდა გაგეგოთ საქმე და გამოსულიყავით აქ.

გარდა ამისა, რომ არსად არაფერი ომი არ არის, მე მოვახსენე ბ. გობეჩიას, და ალბად მან იცის, რომ ერთნაირი შეტაკება უკვე მოხდა და ჩვენ საერთოდ არასოდეს არ შეგვიძლიან ვსთქვათ ამ ჟამად, რომ უზრუნველყოფილნი ვართ რაიმე საფრთხისაგან. დამფუძნებელი კრება ისვენებდა სამი კვირით, მერე გამოვიდა, რომ მიდის თვე ნახევარი და ვინაიდან არავითარი საბიუჯეტო უფლებით დამფუძნებელ კრებას არა აღუჭურვია მთავრობა, ეს დადგენილება მთავრობისთვის საჭირო არის და ამიტომ აუცილებლად საჭირო არის სამხედრო ფონდის გაძლიერება.

თავმჯდომარე. მომხსენებელის დასკვნა.

მომხსენებელი. საფინანსო კომისიაში იმ მასალის მიხედვით, რომელიც მას ხელში ჰქონდა, ერთხმად აღიარა ამ 15 მილიონის გადადების საჭიროება. მართალია ჯერ არ სწარმოებს ომი, მაგრამ ხარჯი მაინც და მაინც მიდის. და თვენახევრით მთავრობის უკრედიტოდ დატოვება და ისეთი მდგომარეობის შექმნა, როდესაც სახელმწიფოს არ შეეძლება თავდაცვა აწარმოოს, - ეს პირდაპირ არ შეეფერება დამფუძნებელ კრების დანიშნულებას. ამისთვის 15 მილიონის გადადება აუცილებელ საჭიროებას წარმოადგენს.

გარდა ამისა, 300 მილიონის ბონების გამოცემა და მისი ასეთი გზით ხარჯვა სრულებით არ დასცემს ბონების ფასს. ბონების ფასის აწევა და დაწევა დამოკიდებული არის სულ სხვა ეკონომიურ და ფინანსიურ პირობებზედ. ეს დეკრეტი 15 მილიონის გადადებისა და არ გადადებისა სულ არ შეეხება ამას.

ამიტომ ჩვენ მოვითხოვთ, რომ ეს დეკრეტი მიღებული იქმნეს.

(კრება დეკრეტს კენჭის ყრით ამტკიცებს).

თავმჯდომარე. დეკრეტი მუხლობრივ კენჭის ყრით მიღებულია. შემდეგი საკითხი, დეკრეტი კავკასიის მუზეუმის რეორგანიზაციისა. მომხსენებელია სოლოღაშვილის ასული.

ანნა სოლოღაშვილის ასული (ს.-დ.) საქართველოს ტერიტორიაზე არსებობს სხვა და სხვა სამეცნიერო დაწესებულებანი, რომელნიც მოქმედობენ ერთი მეორესგან დამოუკიდებლად. განათლების სამინისტროს განზრახული აქვს გააერთიანოს ყველა დაწესებულება, იმიტომ, რომ ერთის მხრივ ეს მისცემს საშუალებას შემცირდეს მათი შენახვისთვის ხარჯები, მეორეს მხრივ ეს მოახდენს სამეცნიერო ძალთა კოორდინაციას. და უფრო ნაყოფიერი იქნება აკადემიური მუშაობა. ერთ ერთი ასეთ დაწესებულებთაგანი არის კავკასიის მუზეუმი, რომელიც უნდა შეერთებული იქნეს სხვა დაწესებულებასთან ერთად. კავკასიის მუზეუმი დაარსებული არის 1914 წ. და შესდგება 5 განყოფილებისაგან. ეს გახლავთ გეოლოგიური, ზოოლოგიური, ბოტანიკური, ეტნოგრაფიული, არქეოლოგიური, ისტორიული განყოფილებანი. არის აგრეთვე კავკასიის მუზეუმთან ბიბლიოთეკა. ამ მუზეუმს მიუძღვის დიდი ღვაწლი კავკასიის მეცნიერობის შესწავლაში. არსებობს აქ მრავალი მასალა, კოლექციები, გამოცემული არის მრავალი წიგნაკები და სხვა. ამ ჟამად მისი გაერთიანება აუცილებელია, იმიტომ, რომ უფრო შეფარდებული იყოს ჩვენ ცხოვრებასთან. ჯერ ერთი, რომ დებულება მისი არ შეესაბამება დღევანდელ დემოკრატიულ წესწყობილებას. იგი დამყარებული არის ძველ ბიუროკრატიულ საფუძველზედ. შემდეგ მას კიდევ ერთი ნაკლი აქვს: ამ მუზეუმს განსაკუთრებული ყურადღება ჰქონდა მიქცეული აღმოსავლეთ ამიერკავკასიის შესწავლაზედ და რაც შეეხება დასავლეთ საქართველოს, იმას ნაკლები ყურადღება ჰქონდა მიქცეული. დღიდან დამოუკიდებლობის გამოცხადებისა, შეიძლებოდა ამ ნაკლის შევსება, მაგრამ ისეთი გარემოება იყო, ისეთი მდგომარეობა, რომ ძნელი იყო ამ ნაკლის შესწორება. მიმოსვლა გაძნელებული იყო, სიძვირე და სხვა. და აი განათლების სამინისტროს სურს მისი რეორგანიზაცია. ამ მუზეუმს განაგებს დირეკტორი, დირეკტორის წარდგენით რუსეთის სამეცნიერო აკადემია ამტკიცებდა გამგეებს განყოფილებისას და აგრეთვე ბიბლიოთეკის გამგეს. ეს წესდება, რასაკვირველია, არ შეეფერება და უნდა შეცვლილი იქნეს. დირექტორს დანიშნავს განათლების სამინისტრო და განაგებს მთელ მუზეუმს საბჭო, რომელიც შესდგება ხუთივე განყოფილებების წარმომადგენელთაგან და უნივერსიტეტის 5 წარმომადგენლისგან. აი ასეთი იქნება, მაშასადამე, რეორგანიზაცია მუზეუმისა.96

სახელი კი დაერქმევა „საქართველოს მუზეუმი“. წარმოდგენილი გახლავთ აქ დეკრეტი, მაშასადამე, კავკასიის მუზეუმის გაუქმებისა და საქართველოს მუზეუმის დაარსებისა და დებულება ამ მუზეუმისა. (კენჭის ყრით დეკრეტი მიღებულია).

თავმჯდომარე. ეხლა უნდა დაუბრუნდეთ იმ საბოლოო, ტექსტს რომელიც დროებით გადავდეთ. საბოლოო ტექსტი სამხედრო ბეგარის და შეიარაღებულ ძალთა შევსების კანონისა. სიტყვა ეკუთვნის მომხსენებელს ბ. მდივანს.

სიმონ მდივანი. (კითხულობს. საბოლოო ტექსტი დამტკიცებულია).

თავმჯდომარე. სხვა საკითხები არ არის, გთხოვთ მოისმინოთ შემდეგი სხდომის წესრიგი. სხდომას ვხურავ.

სხდომა იხურება ნაშუადღევის 3 საათსა და 45 წ.97

საქართველოს დამფუძნებელი კრება

(სტენოგრაფიული ანგარიში)

1919 წელი, აგვისტოს 1. ტფილისი. სასახლე.

თავმჯდომარეობს დამფუძნებელ კრების თავმჯდომარის უფროსი ამხანაგი

ალექსანდრე ლომთათიძე.

მდივნობს დამფუძნებელ კრების მდივანი

კონსტანტინე ჯაფარიძე.

პრეზიდიუმში არის

სიმონ მდივანი.

სხდომა იწყება დღის 12 საათსა და 45 წუთზე.

თავმჯდომარე. გთხოვთ დაიკავოთ ადგილები. მდივანი მოგახსენებთ დღიურ წესრიგს. გთხოვთ წაიკითხოთ.

მდივანი. (კითხულობს).

დღიური წესრიგი:

1. საბოლოო ტექსტი - წარსული საბიუჯეტო წლის ანგარიშის წარდგენის ვადის შეცვლის დეკრეტისა.

2. საბოლოო ტექსტი - გზათა დეპარტამენტის შტატისა და ხარჯთ-აღრიცხვის დამტკიცების კანონისა.

3. საბოლოო ტექსი - სახელმწიფო დაწესებულებათა შესანახად ყოველთვიურად 65.887.720 მ. გადადების დეკრეტის მოქმედების განგრძობის დეკრეტისა.

4. საბოლოო ტექსტი - 1919 წ. იანვრის 1-დე სამხედრო სამინისტრო - ხარჯის დასაფარავად ხაზინიდან 5 მილ. მან. გაღების დეკრეტისა.

5. საბოლოო ტექსტი - 1916 წლის მაისის 13 გამოცემულ დებულების ზედმეტ მოგებაზე გადასახადის გაწერის შესახებ ძალაში დატოვების დეკრეტისა.

6. საბოლოო ტექსტი - სამასწავლებლო სემინარიის დამატებითი შტატის კანონისა. 98

7. საბოლოო ტექსტი - შინაგან საქმეთა სამინისტროსთან არსებულ განსაკუთრებულ რაზმის მოქმედების განგრძობის დეკრეტისა - სპეკულიაციისა კონტრ-რევოლიუციისა და მძარცველობის წინააღმდეგ საბრძოლველად.

8. საბოლოო ტექსტი - ქალაქ ჭიათურის თვითმმართველობისათვის ერთი მილიონი მანეთის სესხის მიცემის დეკრეტისა.

9. საბოლოო ტექსტი - სამხედრო საჭიროებისათვის 15 მილ. მანეთის გადადების დეკრეტისა.

10. საბოლოო ტექსტი - კავკასიის მუზეუმის რეორგანიზაციის დეკრეტისა.

11. დეკრეტი - იუსტიციის მინისტრის განკარგულებაში 3.233.888 მან. გადადების 1919 წ. იანვრის 1-დე საპყრობილეთა საჭიროებისთვის გაწეულ ხარჯის დასაფარავად.

12. დეკრეტი - იუსტიციის მინისტრის განკარგულებაში ყოველ თვიურად დამატებითი 355.250 მ. გადადების შესახებ - ჯანსაღ პატიმართა შესანახად და 123.875 მ. ავადმყოფ პატიმართა სამკურნალოდ და შესანახად.

13. დეკრეტი - 500 ათასი მანეთის გაღებისა - ქართველთა შორის წერა-კითხვის გამავრცელებელ საზოგადოების მთავარ გამგეობისათვის სესხად მისაცემად.

14. დეკრეტი - სამაზრო მილიციაში მოსამსახურეთა ჯამაგირის გადიდებისა.

15. დეკრეტი - სამხედრო ბეგარის აუსრულებლობისათვის და ამ დანაშაულობისათვის დასჯისა.

16. დეკრეტი - მთავრობის წევრთა ჯამაგირის გადიდებისა.

17. დეკრეტი - მთავრობის თავმჯდომარისა, დამფუძნებელი კრების თავმჯდომარის უფროსი ამხანაგისა და მინისტრების საწარმომადგენლო ხარჯისა.

18. დეკრეტი - მთავრობის განკარგულებაში სურსათის დასამზადებლად 50 მილ. მან. გადადებისა.

19. დეკრეტი - ქუთაისის ქალაქის თვითმმართველობისათვის ოთხი მილ. მან. სესხის მიცემისა.

20. დეკრეტი - გზათა უწყებისათვის 448.000 მან. კრედიტის გახსნისა ტფილისის სადგურის შენობის შესაკეთებლად.

21. დეკრეტი - დამფუძნებელი კრების არჩევნების დებულების შესწორებისა.

22. დეკრეტი - ტფილისის ფიზიკურ ობსერვატორიის გაუქმებისა და საქართველოს ფიზიკურ ობსერვატორიის დაარსებისა.

23. ეროვნულ-დემოკრატიულ ფრაქციის მთავრობისადმი შეკითხვა - სოხუმის ოლქის მდგომარეობის და ამბების შესახებ.

24. ერ.-დემ. ფრაქციის მთავრობისადმი შეკითხვა - გაზეთ „სალი კლდის“ დახურვისა და რევაზ გაბაშვილის დაპატიმრების შესახებ.

თავმჯდომარე. სურს თუ არა ვისმეს სიტყვა დღიური წესრიგის შესახებ? მსურველი არავინაა? დღიური წესრიგი მიღებულია. პირველი საკითხი საბოლოო ტექსტი. სიტყვა ეკუთვნის მომხსენებელს.

(იკითხება დღიური წესრიგის 1-10 §§ აღნიშნული საკანონმდებლო აქტთა საბოლოო ტექსტები, რომელნიც დამფუძნებელი კრების მიერ ერთხმად დამტკიცებული იქნა).

თავმჯდომარე. შემდეგი არის დეკრეტი მე-11. სიტყვა ეკუთვნის მომხსენებელს.

დეკრეტი - იუსტიციის მინისტრის განკარგულებაში 3.233.888 მან. გადადებისა.

ივანე ჭავჭანიძე. მოქალაქენო! იუსტიციის მინისტრი შუამდგომლობს, რომ მის განკარგულებაში გადადებული იქმნეს 3.233.888 მან. კრედიტი. ეს თანხა რათა დაფარული იქმნეს ზედმეტი ხარჯები საპყრობილეში ტუსაღების შესანახავად 1918 წ. ივნისის წინანდელ ნორმით ისეთი პატარა, მცირე თანხა იყო, რომ ყოვლად შეუძლებელი იყო ამ თანხით ტუსაღების გამოკვება. დღიდან დამოუკიდებლობის გამოცხადებისა ამ უწყებისათვის ტუსაღების შესანახავად კანონმდებლობის გზით ხარჯი არ იყო გატარებული. იყო ჯერ 9 კაპ. მერე დროებითი მთავრობის დადგენილებით დაენიშნათ თანხა 5 მანეთი, ფაქტიურად კი იხარჯებოდა 9 მან. და 5 შაური. ეს ზედმეტი თანხა, ზედმეტი ხარჯი, რომელიც გასწია სამინისტრომ მას ჯერ-ჯერობით არ მიუღია. მან დაფარა ხარჯი სხვა საშუალებით, რომელიც მის განკარგულებაში იმყოფებოდა და აგრეთვე დაედო ზოგიერთ დაწესებულების ვალი, მაგალითად ქალაქის კავშირთა და მომაწოდების კომიტეტისა. ამასთანავე მოგეხსენებათ, რომ შარშან მძვინვარებდა პარტახტიანი ტიფი, და ამ ტიფის წინააღმდეგ იყო ბრძოლა საჭირო, და ესეც ხარჯებს მოითხოვდა. ამისათვის სამინისტრომ დახარჯა გარდა იმისა, რაც მის განკარგულებაში იყო ამ საქმეებისთვის გადებული, - ის თანხა, რომელზედაც მე დღეს მოგახსენებთ და შუამდგომლობს, რომ ეს თანხა მას მიეცეს. საბუთი გაწეულ ხარჯებისა წარდგენილი აქვს სახელმწიფო კონტროლიორს და შუამდგომლობს, რომ ეს თანხა მიეცეს იმის და მიხედვით თუ როგორ იქნება გაწეული ხარჯები. აი მოკლედ შინაარსი ამ დეკრეტისა.

თავმჯდომარე. ზოგადი მსჯელობისათვის არავის სურს სიტყვა? მუხლობრივი განხილვა მიღებულია.

მომხსენებელი. (კითხულობს მუხლობრივ. დეკრეტი მთლიანად მიღებულია).

თავმჯდომარე. შემდეგი მე-12 დეკრეტი:

დეკრეტი იუსტიციის მინისტრის განკარგულებაში ყოველ თვიურად დამატებითი 356.250 მ. გადადებისა.

ივანე ჭავჭანიძე. ეს დეკრეტი გამოწვეულია იმით, რომ ხარჯთ-აღრიცხვა, რომელიც წარმოდგენილია დამფუძნებელ კრებაში პირველ ივნისში შემოტანილი არის წინანდელი ნორმები. აქ შეტანილი არის 5 მან. ეს თვითეულ ჯანსაღ პატიმარზე და ამის გარდა - 2 მანეთი ავადმყოფებისთვის. ეს ანორმალური მდგომარეობა არის: ჯანსაღ პატიმარზე იხარჯება 5 მან. ცხადია, რომ ავადმყოფებზე მეტი ხარჯი არ არის საჭირო. ასე, რომ ის თანხა, რომელიც შეტანილი არის საერთოდ ხარჯთ-აღრიცხვაში ყოვლად შეუძლებელი არის, რომ დაფარული იქმნეს ხარჯები, რომელიც გამოწვეული არის ტუსაღების შენახვით. ამისათვის სამინისტრო აქაც შუამდგომლობს ამ ზედმეტ ხარჯის დასაფარავად ტუსაღების შესანახავად, გადადებული იქმნეს 300 მანეთამდე. მაშასადამე უნდა იქმნეს გადიდებული 15 მანეთამდე. (არ ისმის) კანონი ამბობს, რომ 15 მანეთი საჭიროა, იმისთვის, რომ ტუსაღების მოთხოვნილება დაკმაყოფილდეს, და იმავე დროს ავადმყოფ ტუსაღებისთვის გარდა 15 მანეთისა დაემატოს 3 მანეთი, ამ ხარჯის დასაფარავად სამინისტროს აზრით საჭირო იქნება, რომ გადადებული იქნეს 123,752 მანეთი. რა თქმა უნდა ამის გადაჭრით თქმა, რომ სწორედ ეს თანხა სავსებით იქნება საკმარისი არ შეიძლება, როდესაც რიცხვი, ერთ დღეს არის მეტი, მეორე დღეს ნაკლები. აქ არის ნათქვამი: ყოველ თვე გადაიდოს თანხა. მაგრამ, როგორც მოგეხსენებათ, ეს თანხა იქნება მიღებული სახელმწიფოს ხაზინიდან, მისდამიხედვით თუ რა ხარჯი იქნება გაწეული. თუ იქნება სახელმწიფო კონტროლიორის მიერ დადასტურებული.

ვის სურს სიტყვა? მსურველი არვინ არის. გთხოვთ წაიკითხოთ.

მომხსენებელი. (კითხულობს) (1-2-3-4-5 მუხლი მიღებულია. დეკრეტი საერთოდ მიღებულია).

თავმჯდომარე. მე-13 დეკრეტი. მომხსენებელია ირემაშვილი.

დეკრეტი 500 ათასი მანეთის გადადებისა ქართველთა შორის წერა კითხვის გამავრცელებელ საზოგადოებისთვის სესხად მისაცემად.

იოსებ ირემაშვილი. (ს.-დ.) დეკრეტი შეეხება განათლების მინისტრის განკარგულებაში 500.000 მანეთი გაღების ქართველთა შორის წერა-კითხვის გამავრცელებელ საზოგადოების მისაცემად. წერა-კითხვის გამავრცელებელ საზოგადოების მთავარ გამგეობაში ამ ჟამად დამზადებულია მრავალი წიგნები გამოსაცემად, მაგრამ მას საშუალება არ მოეპოვება ეს წიგნები გამოსცეს. ეს წიგნები სახელმძღვანელოები: „დედა ენა“, „ბუნების კარი“, პირველი და მეორე ნაწილი „არითმეტიკის კრებულებისა“ და სხვა ისეთი წიგნები, რომლებიც აუცილებელ საჭიროებას წარმოადგენენ საერთოდ სკოლებში სახმარებლად. რადგანაც ეს აუცილებელ საჭიროებას წარმოადგენს და რადგანაც მთავარ გამგეობას არავითარი საშუალება არა აქვს წიგნების გამოსაცემად ამიტომ მთავარ გამგეობამ შუამდგომლობა აღძრა მთავრობის წინაშე, რომ ნახევარი მილიონი მანეთი მიეცეს სესხად. მთავრობა დაეთანხმა ამ შუამდგომლობას, საფინანსო კომისიამ განიხილა ეს მთავრობის მოსაზრება, დაეთანხმა მას, და შუამდგომლობს დამფუძნებელ კრების წინაშე, რომ ეს თანხა მიცემული იყოს.

თავმჯდომარე. (1-2-3 მუხლი მიღებულია. დეკრეტი საერთოდ მიღებულია.) (თავმჯდომარეობს ს. მდივანი.).

თავმჯდომარე. შემდეგი მე-14 დეკრეტი. სიტყვა ეკუთვნის ონიაშვილს.

დეკრეტი სამაზრო მილიციაში მოსამსახურეთა ჯამაგირის გადიდებისა

დავით ონიაშვილი. მოქალაქენო! ადმინისტრაციის მოწყობა და ორგანიზაცია, ან უკეთ, რომ ვსთქვათ რეორგანიზაცია, ერთი უდიდესი საქმე არის აი, რომელიც უნდა განახორციელოს თქვენმა დემოკრატიულმა რესპუბლიკამ. თქვენ მოგეხსენებათ, რომ ამ მხრივ, ჩვენი ადმინისტრაცია და განსაკუთრებით ადმინისტრაცია სოფლად ბევრ ნაკლოვანობას განიცდის და საშინელ საფრთხეს უმზადებს ჩვენს სახელმწიფოებრივ წესწყობილებას. ამიტომ მას შემდეგ, რაც ადმინისტრაცია ერობების ხელში გადავიდა თავისი კრედიტებით ერობებმა განსაკუთრებული ყურადღება მიაქციეს ადმინისტრაციის მოწყობას სოფლად. ამ მიზნისთვის მიმდინარე წლის მარტში შესდგა განსაკუთრებული თათბირი სრულიად საქართველოს ერობების წარმომადგენლებისაგან და ამ თათბირზე შემუშავებულ იქნა მილიციის შტატები. ეს შტატები განიხილა შინაგანთა საქმეს უწყებამ და მცირე შესწორებების შემდეგ მიიღო და დაამტკიცა. ამ ჟამად ეს შტატები გადაგზავნილი არის სახელმწიფო კონტროლში და უეჭველია, დასვენების შემდეგ შემოდგომაზე დამფუძნებელ კრებაში პლენუმის სხდომაზე განიხილება და ამ გვარად მიღებული იქნება მთლიანი კანონი სრულიად საქართველოს მილიციისა სოფლად, სამაზრო მილიციის შტატების რეორგანიზაცია. მაგრამ მდგომარეობა ამ ჟამად ფრიად კრიტიკული და ტრაგიკული არის.

საქმე იმაშია, რომ ის კრედიტი, რომელიც გაეხსნა ერობებს ისეთი მცირე და უმნიშვნელო არის, რომ ყოვლად შეუძლებელია ადმინისტრაცია დავტოვოთ იმ ნივთიერ პირობებში, რომელშიაც დღეს იმყოფება.

აი ცნობისთვის მოგახსენებთ რამოდენიმე მაგალითებს. არსებულ შტატების მიხედვით მაზრის კომისია იღებს ჯამაგირს (?) მანეთს, მისი თანაშემწე 600 მან. რაიონის კომისარი 300 მან. მაზრის მილიცია (კითხულობს) თუ თქვენ დააკვირდებით ციფრებს, დაინახავთ, რომ ეს ისეთი საშინელი ციფრები არის დღევანდელ ცხოვრების პირობებში, რომ არც ერთი სინიდისიერი და თავის მოვალეობის აღმასრულებელი ადამიანი არ დაეთანხმება ამ პირობებში სამსახურს. მართალია მილიციაზე გავრცელებული არის 20 მარტის კანონი ჯამაგირების მომატების შესახებ, მაგრამ მაინც მიუხედავათ ამ კანონის გავრცელების ჯამაგირებზე, ეს ჯამაგირების საგრძნობლად მცირე არის და ყოვლად შეუძლებელია მოსთხოვოს მილიციას სამსახური და მოვალეობის ასრულება, თუ ეს ძველ პირობებში დარჩა. ამიტომ თვითმმართველობის კომისიამ იქონია ამ შექმნილ მდგომარეობაზე მსჯელობა და გადაწყვიტა, - აიღოს თავის თავზე ინიციატივა - დეკრეტი შეიმუშაოს და წარუდგინოს დამფუძნებელ კრებას. დეკრეტის დედა აზრი, რომელიც განვიხილოთ და შემდეგ მივიღოთ, ან უარყოთ იმაში გამოიხატება, რომ დროებით, ვიდრე შემუშავებული იქნება მილიციის შტატები სოფლად და ეს მოხდება შემოდგომას, შეიძლება ენკენისთვეს, დროებით უნდა გადიდებულ იქნეს სამაზრო მილიციის მოსამსახურეთა ჯამაგირები. მაგრამ, როგორ გადიდდეს, მოკლეთ მოგახსენებთ რა საფუძველი უნდა დაედვას ამ ჯამაგირების მომატებას, იმ ნუსხას მილიციის შტატებისა, რომელიც შემუშავებული არის სამაზრო ერობის ყრილობაზე და რომელიც დაადასტურა შინაგან საქმეთა სამინისტრომ.

დაახლოვებით საფუძველი შემდეგი არის. მეორე მხარე დეკრეტისა, სადაც ნათქვამია არის კრედიტი ძველ არსებულ კრედიტებთან გადადის ერობების განკარგულებაში და ერობა მისცემს ჯამაგირებს მილიციას. ჩვენ ვარაუდით მივიღეთ ოთხი თვე. მაშასადამე, ყოველნაირი დამატება, რომ ვიანგარიშოთ - აქ, ნუსხა ახლავს დეკრეტს, შემდეგ წაგიკითხავთ, როდესაც განხილვაზე გადავალთ, დაახლოვებით უდრის მთელი საქართველოსთვის მილიციისთვის სამ მილიონზე მეტს და თუ მივიღებთ მხედველობაში ოთხ თვეს, მაშინ რასაკვირველია, ეს გამოდის ხუთ მილიონზე ნაკლები. რათ მივიღეთ ოთხი თვე და არა ნაკლები? საქმე იმაშია, რომ საბიუჯეტო კომისია დარწმუნებულია იმაში, რომ ეს ძირითადი კანონი მილიციის შტატებისა, რომელიც სახელმწიფო კორტროლისაგან უეჭველად ამ ოთხი თვის განმავლობაში და შეიძლება უფრო ადრეც შემოვა დამფუძნებელ კრებაში და მექანიკურად დროებითი დამატებითი კრედიტი დახურული იქნება, მაგრამ ეს პერიოდი ჩვენ დავიჭირეთ, ყოველ შემთხვევაში აღიარებულია ოთხი თვე. მაგრამ შესაძლებელი არის ეს კანონი შემოვიდეს უფრო ადრე, ან ენკენისთვეში, ან ოქტომბერში მიმდინარე წელს. რაც შეეხება სახელმწიფო კონტროლს და ფინანსთა მინისტრის აზრს, უნდა მოგახსენოთ, რომ სახელმწიფო კონტროლიორი ბრძანდებოდა საბიუჯეტო კომისიის სხდომაზე და თავის მხრივ დაეთანხმა ამ დეკრეტს იმ სახით, როგორც წარმოდგენილი არის. ფინანსთა მინისტრი თანახმა არის ამ დეკრეტისა. მხოლოდ უნდოდა შემოეტანა შესწორებები, მაგრამ ეს შესწორებები ისეთი მცირედი იყო, რომ საბიუჯეტო კომისიამ მის აზრს დაუჭირა მხარი და წარუდგინა დასამტკიცებლად.

ლეო შენგელაია. (ს.-რ.) მოქალაქენი, დამფუძნებელი კრების წევრნო! ჩვენი ადმინისტრაციის შესახებ ბევრი რამ ითქვა და უფრო მეტი დაიწერა, მაგრამ ყველა ამას ძლიერ ცოტა შედეგები მოყვა. ჩვენმა მდგომარეობამ, გარდამავალმა ხანამ ჩვენს ადმინისტრაციას იშვიათი როლი დააკისრა. ის არა მარტო უნდა იდგეს რევოლიუციისა და თავისუფლების სადარაჯოზე, არა მარტო უნდა იცავდეს წესიერებას, მას აწევს კიდევ უფრო დიდი მოვალეობა. ადმინისტრაციამ თავის უანგარო მოღვაწეობით, თავის მოვალეობათა პირნათლად ასრულებით უნდა შეაყვაროს ხალხს ახალი წესწყობილება, უნდა საქმით მოქმედებით დაამტკიცოს მისი უპირატესობა ძველი რეჟიმის წინაშე. ფართო მასა თავის შეხედულებას ქმნის სწორედ იმისდა მიხედვით, თუ რას წარმოადგენს ადგილობრივი ადმინისტრაცია, როგორ მოქმედობს იგი, რა ზომებს მიმართავს და როგორ ასრულებს ის თავის მოვალეობას ცენტრში, რომ ჩვენ ათასი მშვენიერი კანონი გამოვსცეთ, თუ ადმინისტრაციის ადგილობრივი წარმომადგენლები თავის დანიშნულების სიმაღლეზე არ იქნებიან - ეს კანონები მკვდრათ შობილი იქნებიან.

რას წარმოადგენს დღეს ჩვენ ადმინისტრაცია? ის დღეს ყოველი კრიტიკის დაბლა სდგას ის არამც თუ არ ემსახურება ერთობისა და სოლიდარობის იდეების განმტკიცებას ჩვენში, პირიქით თავის უკანონო მოქმედებით ის სცემს მთავრობის პრესტიჟს და ნიადაგს უმზადებს ჩვენში ანარქიას. არსებითად არავითარი განსხვავება ძველ პოლიციისა და ახალ მილიციის შორის არ არსებობს; ძველად იყო ბოქაული, დღეს არის კომისარი. მათ შორის ის განსხვავება არის, რომ კომისარი უფრო მეტს ქრთამს ღებულობს, ვიდრე ბოქაული, მათ შორის ის განსხვავებაა კიდევ, რომ ბოქაული მხოლოდ ბოქაულობდა, ხოლო დღევანდელი კომისარი არა მარტო ბოქაულობს, არამედ კიდევაც სოციალისტობს. პიროვნებისა და ბინის ხელშეუხლებლობა ჩვენი კომისრების კოდექსში არ სწერია. ჩვენ მილიციას ჯერ კიდევ არ შეუგნია, რომ ის არის ხალხის მოსამსახურე და არა ბატონი!

არ არის დანაშაული, რომელსაც ხელს არ აწერდეს, რომელშიაც მონაწილეობას არ ღებულობდეს ჩვენი ადმინისტრაცია. ჩვენში მექრთამეობამ პირდაპირ ზღაპრული ხასიათი მიიღო. ქრთამს იღებს მილიციონერი, ქრთამს იღებს კომისარი, ქრთამს იღებენ მათი მეგობრები და ნათესავები, ქრთამს იღებს დიდი და პატარა, - იღებენ ფულით, ნატურით, იღებენ მსხვილად.

ჩვენში ავაზაკობას ბოლო არ ეღება და ვერც მოეღება, რადგანაც მილიციონერები და კომისრები ხშირად უთანხმდებიან ყაჩაღებს, მოქმედობენ მათთან კონტაქტში.

ჩვენი მილიციის და ადმინისტრაციის თავხედობა პირდაპირ აუწერელია.

ცემა და ტყეპა, უშვერი სიტყვები და უდიერი მოპყრობა - აი, რა ახასიათებს დღეს ჩვენს ადმინისტრაციას. ესენი არიან ნამდვილი სამადურები მხოლოდ იმ განსხვავებით, რომ ოსტროვსკის სამადურებს ხელში არშინი ეკავათ, ხოლო ჩვენს სამადურებს კი თოფი უკავიათ.

ჩვენი ადმინისტრაცია თვითონ ახდენს ანარქიას, თავის უკანონო მოღვაწეობით ის თვითონ ასაზრდოებს უკმაყოფილებასა და ანარქიას.

ჩვენმა ადმინისტრაციამ თვითგასამართლებასაც მიჰყო ხელი. თქვენ ალბად, არა ერთხელ წაგიკითხავთ გაზეთებში ცნობები, რომ ესა და ეს ტუსაღი მოკლულ იქნა, რადგანაც გაქცევა დააპირაო. რატომღაც ეს გაქცევა ხდება ყოველთვის ღამის 12, ან 1 საათზე. ასე დაეცა ჩვენი ადმინისტრაცია.

ცხადია ასეთ მილიციას ჩვენ ნდობას ვერ გამოუცხადებთ და ვერც მის კრედიტს მივცემთ ხმას.

თავმჯდომარე. სიტყვა ეკუთვნის შინაგან-საქმეთა მინისტრს.

შინაგან საქმეთა მინისტრი ნ. რამიშვილი. მოქალაქენო, რომ ესერების პარტია არ დაუჭერდა მხარს ამ დეკრეტს, ეს თავის-თავად ცხადი იყო. (ხმა ესერების სკამებისაგან: დიახ, ყაჩაღებს არ დაუჭერთ მხარს!) მაგრამ, რომ თქვენ ყაჩაღებს დაუჭერთ მხარს, ეს თქვენ არა ერთხელ დაამტკიცეთ. ეს დაამტკიცა, სხვათა შორის გობეჩიამ, რომელიც ჩემთან არა ერთხელ გამოცხადებულა, ერთ ყაჩაღის დასაცავად, რომელიც ჩაწერილი არის ესერების პარტიაში, მაგრამ, რომელსაც მთავრობა სდევნის. ეს ბ-ნ გობეჩიამ კარგად იცის (ესერები: გვარი დაასახელეთ) გობეჩიამ იცის გვარიც და სახელიც. მე ვაცხადებ, რომ თუ ვინმე მართლა იცავს ამ ურიგო ადმინისტრატორებს, ყოველ შემთხვევაში იცავს ეს პარტია, ესერების პარტია. (შენგელაია: კაჩუხოვს ვინ იცავდა?) კაჩუხოვს იცავდნენ, სანამ ის აკეთებდა თავის საქმეს. (შენგელაია: სანამ გამოაშკარავდა თქვენ იმას იცავდით.) თქვენ იმ ყაჩაღზე ბრძანეთ, რომელსაც თქვენ იცავდით. რაშია საქმე? ვის დაუცვია ყაჩაღები გარდა ესერების ფრაქციისა? ვინ დაიცვა ყაჩაღები, რომელიც ჩაწერილნი იყვნენ ამა თუ იმ პარტიაში? პირიქით თუ ოდესმე ვინმეს გამოუცხადებია, რომ ესა თუ ის ადმინისტრატორი არ სდგას თავის სიმაღლეზე, მაშინვე მიგვიღია ზომები ასეთ ადმინისტრატორის გადაყენებისათვის. წინააღმდეგ ფაქტებს ბ-ნი შენგელაია ვერ წამოაყენებს.

აქ არის ლაპარაკი, რომ ზოგიერთ შემთხვევაში ადმინისტრატორები არ ასრულებენ კანონის მოთხოვნილებებსო. არის ამისთანა შემთხვევები. ამას არ უარვყოფთ ჩვენ. მაგრამ როცა ჩვენ იმაზე რასმე ვიგებთ მაშინათვე მათ წინააღმდეგ ვღებულობთ ზომებს. (შენგელაია: ესე არ არის!) თუ ესე არ არის საბუთები წამოაყენეთ და ნუ ლაპარაკობთ ისე ზეპირად, როგორც ილაპარაკეთ. თქვენი ლაპარაკიდან გამოდის, რომ თითქოს ადმინისტრატორებს გამოუწვევიათ, აჯანყება. და როცა ჰკითხეს ბ-ნ შენგელაიას, მაშინ გამოირკვა, რომ სამეგრელოში, ლეჩხუმში, ოსეთში ადმინისტრატორებმა გამოიწვიეს აჯანყება. მაგრამ ეს იყვნენ ის პირები, რომელთაც კარგათ იცნობს ბ-ნი გობეჩია. რაც შეეხება ოსებს, მათ შესახებ არავის უთქვამს, რომ ეს აჯანყება ადმინისტრაციამ გამოიწვია. ყველამ იცის ვინ შეთხზა ეს, ყველამ იცის, რომ იყო აჯანყება, რომელიც მოაწყეს დენიკინელებმა, და როცა კაი ხანი გავიდა, ხალხს ეს დაავიწყდა. მაშინ ლაპარაკობენ, რომ ადმინისტრაციამ მოაწყო ეს აჯანყებაო. მე მგონია ასეთ რამებით ვერავის შეცდომაში ვერ შეიყვანთ. აქ იყო ნათქვამი ბოქაულების შესახებ, და მართლაც გამოვიდა, რომ ერთი ძველი ბოქაული არის. ეს არის მიქაბერიძე, მე სიამოვნებით მივცემდი ასეთ ბოქაულს ასეთ კაცს, გაცილებით უკეთეს თანამდებობას (ხმაურობა) დიახ, დიახ, ყაჩაღებს, რომელსაც თქვენ იცავთ, ციხეში გავგზავნით, მიქაბერიძე კი დავნიშნეთ, და აი ამისთანებს, როგორც მიქაბერიძეა სიამოვნებით დავნიშნავთ. საერთოდ ერობის თვითმმართველობა ასეთ პირებს იღებს და ამტკიცებს თავს თანამდებობაზე.

თქვენ იცით, რომ ჩვენ შემოვედით პარლამენტში წინადადებით, რომ მილიცია და ადმინისტრაცია გადასცემოდა ადგილობრივ თვითმმართველობას. მას გადაეცა, მათ ხელში არის და თუ რაიმე ამ შემთხვევაში არ კეთდება ისე, როგორც საჭირო არის, ყოველ შემთხვევაში მთავრობა, მე მგონი, არაფერ შუაში არ უნდა იყოს, და თვით ის თანხა, რომელსაც ჩვენ ვითხოვთ გადაეცემა ამ საქმისთვის ერობებს და არა შინაგან-საქმეთა მინისტრის კანცელარიას. მაშასადამე, აშკარა არის, რომ თქვენ არ აძლევთ თანხას არა სამინისტროს, როგორც თქვენ გსურთ, არამედ, ეს უნდა იცოდეს მთელმა ქვეყანამ, თქვენ არ ენდობით იმ ერობებს, რომლის ხელში არის ამ ჟამად მილიცია და ადმინისტრაცია, რომ თქვენ ბრძოლას უცხადებთ არა მთავრობას, ვინაიდან ამ შემთხვევაში მთავრობა არაფერ შუაშია, არამედ ადგილობრივ თვითმმართველობებს. (შენგელაია: თქვენ ზედამხედველი ხართ) ზედამხედველნი ვართ ეს მართალია. (ხმა: პასუხისმგებელნი) ზედამხედველობა, ეს მართალია ჩვენ ხელშია, თუ არის ისეთი შემთხვევა, რომ თქვენი ამხანაგები, ან სხვა ვინმე, სადმე ისარგებლებენ ადმინისტრაციით, ან პარტიულ მიზნებით, ან მოისურვებენ ყაჩაღები დასტოვონ მილიციონერად, ჩვენ რასაკვირველია, ამის წინააღმდეგ ზომებს მივიღებთ.

თავმჯდომარე. სიტყვა ეკუთვნის კრების წევრს გობეჩიას.

ივანე გობეჩია. მე არსებითად არ შევეხები ამ საკითხს, მხოლოდ უნდა განვაცხადო თქვენ წინაშე, რომ ის, რაც შინაგან-საქმეთა მინისტრმა მოგახსენათ რაღაც ყაჩაღის შესახებ, სრულიად სინამდვილეს არ შეეფერება. არასოდეს მე ბ. შინაგან-საქმეთა მინისტრთან არ მივსულვარ...

თავმჯდომარე. თუ თქვენ პირადი განცხადებ გსურთ, ეს შეგიძლიათ თქვენ მაშინ, როდესაც დეკრეტის განხილვა გათავდება. მე თავის დროზე მოგცემთ სიტყვას პირად განცხადებისთვის.

ივანე გობეჩია. პირდაპირ ბ. შინაგან-საქმეთა მინისტრმა განაცხადა, რომ ჩვენ ყაჩაღები და ხალხის ამწიოკებლები არ გვეყოლება ადმინისტრაციაში და მილიციაში. მე უნდა გავახსენო შინაგან-საქმეთა მინისტრს, რომ ასეთი ყაჩაღი იყო, ეს იყო ადეიშვილი, (ხმა: სიცრუეა!) რომელზედაც ლაპარაკობდნენ, რომ 4 კაცი მოკლა და რევოლიუციის დროს დაჭერილი იყო (ხმაურობა) ჩვენ არ ვიცით, მაგრამ ასეთი ხმები დადის, რომ ქუთაისის მაზრაში კომისარი ახვლედიანი აწიოკებს გელათს. არ ვიცი რამდენად მართალია, მაგრამ ყოველ შემთხვევაში ასეთ პიროვნებას ადგილი ადმინისტრაციაში არ უნდა ჰქონდეს. აგრეთვე მე თქვენ მოგახსენებთ სიმონ თოლორდავაზე, ეს ის თოლორდავა იყო, რომელიც სრული ნდობით აღჭურვილი იყო სოციალ-დემოკრატიის პარტიის მიერ, ადგილობრივ ის განაგებდა მთელ მაზრას, ისე ეპყრობოდა მოქალაქეებს ზუგდიდის მაზრაში, რომ მართლაც იძულებულნი იყვნენ აჯანყებულიყვნენ. ეს ისეთი კომისარი იყო, რომელმაც აიძულა ხალხი, გულწრფელი დემოკრატები და რევოლიუციონერები, გადავარდნილიყვნენ, რადგანაც ის მათ სდევნიდა. (ხმა: მაგალითი?) ის პირი, რომლის შესახებ მე შინაგან-საქმეთა მინისტრთან ვიყავი, ის იყო გულწრფელი რევოლიუციონერი, რომლითაც შეგვიძლიან ჩვენ მართლაც ვიამაყოთ. ეს არის ამხანაგი მაფასია. (ხმაურობა. ხმა: გიჟი კაცი იყო! თავმჯდომარის ზარი) არაფერი ყაჩაღი არ არის და ყაჩაღებთან მას არაფერი საერთო არ ჰქონდა და არც ექნება. მაგრამ თქვენ მას აქ ყაჩაღს უწოდებთ ეს იმიტომ, რომ გსურთ პარტიულად გამოიყენოთ ეს შემთხვევა, რომელიც გამოწვეული იყო სოციალ-დემოკრატიის პარტიის წარსულ წევრის სიმონ თორდავას მიერ, რომელიც ჯერ იყო სამაზრო კომისარი ზუგდიდის მაზრაში და შემდეგ გადაყენებული და დაჭერილი, რადგანაც აღმოჩნდა, რომ მართლაც ავაზაკი იყო.

თავმჯდომარე საერთო მსჯელობისთვის სიტყვა აღარავის სურს. სიტყვა ეკუთვნის მომხსენებელს. მომხსენებელი ონიაშვილი.

მომხსენებელი დავით ონიაშვილი. მე სწორე გითხრათ არ მეგონა, რომ ასეთი მცირე დეკრეტი გამოიწვევდა ისეთ გაბოროტებულ პოლემიკას, რომელიც აქ მოვისმინე. მე თავიდანვე განვაცხადე, რომ კანონი, ეს საერთოდ ძირითადი კანონი ადმინისტრაციის, შტატების ორგანიზაციისა და რეორგანიზაციისა, ეს კანონი იქნება გადათვალიერებული რამდენიმე თვის შემდეგ, ამ საათში კი ლაპარაკი არის მხოლოდ სამაზრო მილიციის მოსამსახურეთა ჯამაგირების მომატების შესახებ. მაშასადამე, მთელი დებატები ამ საკითხის შესახებ მთელი თავის სიგრძე სიგანით, ვისაც ლაპარაკის სურვილი და ხალისი ჰქონდა, შეეძლო მოეხდინა მაშინ, როდესაც ეს ძირითადი კანონი იქნებოდა გატარებული.

ეხლა კი არის მსჯელობა შედარებით ნაკლებათ მნიშვნელოვან საგანზე.

აი, რომ გამოსულიყო მაგალითად დამფუძნებელ კრების წევრი და დაემტკიცებინა, რომ დღევანდელ პირობებში მილიციისთვის შეუძლებელია თავის მოვალეობის ასრულება, იმ მოვალეობის ასრულება იმ ჯამაგირების მიხედვით, რომელსაც ის იღებს, მაშინ, რასაკვირველია, ეს იქნებოდა მსჯელობა პირდაპირ საგნის შესახებ. მაგრამ ამ საქმის გარშემო, არსებულ ჯამაგირის შესახებ და მის გადიდების აუცილებლობის შესახებ არც ერთი კრინტი არავის არ დაუძრავს. რომ ჩვენ ადმინისტრაციას დიდი ნაკლულოვანობა აქვს, ეს თავიდანვე აღვნიშნე, და აღვნიშნე, აგრეთვე მიზეზი ამ ნაკლულოვანობისა. მაგრამ ეს ნაკლი ისეთ ბუნდოვან სურათებით შეაზავეს სოციალ-რევოლიუციონერის ფრაქციის წარმომადგენლებმა, რომ ეს სურათები უკვე არ შეეფერებიან იმ სინამდვილეს, რომელსაც ჩვენ ამ წუთში განვიცდით.

დახასიათება მილიციისა იყო ზოგადი, სამწუხაროდ არ იყო არც ერთი ფაქტი დასახელებული. სხვათა შორის, მე ძალიან გამაკვირვა იმ აზრმა, რომელიც წარმოსთქვა ბ. შენგელაიამ. მის შემდეგ, რაც ადმინისტრაცია ერობის ხელში გადავიდა, აქედანაც არაფერი არ გამოდისო. ეს ისეთი რიხით და კატეგორიულად ნათქვამია, რომ პირდაპირ მე არ მეგონა, რომ უარღესი სოციალისტი და რევოლიუციონერი ისეთ უნდობლობას გამოუცხადებდა დემოკრატიულ დაწესებულებას, ისეთ დემოკრატიულ დაწესებულებას, როგორიც არის მაგალითად ერობა. მე თქვენ გარწმუნებთ და შემიძლიან თამამად ავღნიშნო, რომ მის შემდეგ, რაც ადმინისტრაციის მოწყობის საქმე გადავიდა ერობის ხელში, შეძლებისდაგვარად ერობა სცდილობს ადმინისტრაციის მოწყობაზე და რეორგანიზიციაზე. მე შემიძლიან მაგალითად მოგახსენოთ ტფილისის მაზრის ერობაზედ. სულ რამდენიმე თვის განმავლობაში, მთელი ტფილისის ადმინისტრაცია დაწყობილი უფროსიდან და გათავებული უკანასკნელ მილიციონერით ჩვენ შევცვალეთ, მოვახდინეთ მათი რეორგანიზაცია თავიდან ბოლომდის არა ერთხელ და ორჯერ, არამედ სამჯერ. და აი ასეთი ცდის დროს აღვნიშვნავთ იმ ფაქტს: რომ ბოროტმოქმედება, სხვა და სხვა ანარქიული გამოსვლა, ყაჩაღობა, ქურდობა, ავაზაკობა, თავდაცემა და სხვა, რომელსაც ადგილი ჰქონდა ამ მაზრაში, შედარებით რაც ადმინისტრაცია ერობის ხელში გადავიდა, საგრძნობლად შემცირდა. ეს მარტო ლიტონი სიტყვა კი არ არის, ეს შეგიძლიანთ დაინახოთ იმ სტატისტიკურ ცნობებიდან, რომელიც აქვს ერობას, მობრძანდით, ბ. შენგელაია, ხვალ ერობის შენობაში. მობრძანდით ადმინისტრატიულ განყოფილებაში და გაჩვენებთ ამ სტატისტიკას.

თქვენი ლაპარაკი ცარიელი სიტყვაა, როგორც გჩვევიათ, ეს არის ზეპირი ფრაზეოლოგია და საქმის გაცნობასთან ძალიან შორს დგას, ეს არის იმ შეხედულობის განმეორება, რომელიც გამოსთქვით წარსულ კრებაზედ. საერთოდ თქვენი მსჯელობის მეთოდი ისეთი არის, რომ თუნდა მთელი წელიწადი, ვილაპარაკოთ ამ საგანზე, თქვენ ვერ დაგარწმუნებთ, და თქვენც ვერ დაგარწმუნებთ, იმიტომ, რომ თქვენი მეთოდი სახელმწიფოს აღმშენებლობისა სულ სხვა არის და ჩვენი სულ სხვა. თქვენ გინდათ სახელმწიფო ისე აშენდეს, რომ იქ არც ნაპრისტავალი იყოს, არც ნაგარადავოელი, არც მილიციონერი, არც ძალა შეიტანოთ, არც იძულებითი აპარატი. აი, როგორც ერთმა სოციალ-რევოლიუციონერმა სთქვა აშენდეს სოციალისტური სახელმწიფო, დეე იყო სოციალისტური სახელმწიფო, და აი აშენდა სოციალისტური სახელმწიფო. (შენგელაია: მეცნიერული არგუმენტაცია) ეს თქვენი არგუმენტაციაა, და მეც იმიტომ ვიმეორებ, რომ არსებითად მეცნიერული არგუმენტაცია თქვენ არ გაქვთ. ისე იოლად ღმერთმა საბაკევიჩიც კი ვერ გააჩინა არამც თუ სოციალისტური სახელმწიფო. ცოტა ძნელია სახელმწიფოს აშენება და მეტადრე ისეთ გარდამავალ ხანაში, ძველ წესწყობილების ნგრევაში და ახალ სახელმწიფოს შენებაში. შეიძლება ყაჩაღობაც, შეიძლება ქურდობა და თავდაცემაც იყოს, მაგრამ თქვენ ვერ დაამტკიცებთ, რომ ჩვენი სახელმწიფო არ სდევნის ყაჩაღებს და ავაზაკებს.

არის მეოთხე დასამტკიცებელი საბუთი, რომ ის პარტია, რომელიც სოციალისტობას ჩემობს, სამწუხაროდ, მთავრობას ხელს შეუშლის ამ ყაჩაღების და ქურდების დევნის დროს. აი, ეს არის თქვენი დიდი შეცდომა, თქვენ ამ შეცდომას ყოველ დღე იმეორებთ, იმიტომ, რომ მეთოდი თქვენი მსჯელობისა, მეთოდი თქვენი სახელმწიფოს აშენებისა სულ სხვა არის ვიდრე ჩვენი. ჩვენ შეგვიძლიან ვსთქვათ, რომ ამ მეთოდით სახელმწიფოს აღშენება შეიძლება სადმე მოხდეს, მაგრამ აქ საქართველოში ამ მეთოდით თქვენ სახელმწიფოს ვერ ააშენებთ და ამის საშუალებას თქვენ არ მოგცემთ.

თავმჯდომარე. ბ. გობეჩია თანახმად რეგლამენტისა უფლება გაქვთ საპირადო განცხადება გააკეთოთ.

გობეჩია. მადლობელი ვარ, მაგრამ მე არ მითხოვია.

თავმჯდომარე. მაშასადამე, მსჯელობა დამთავრებულია. ვინ არის წინააღმდეგ, რომ გადავიდეთ მუხლობრივ განხილვაზე. წინააღმდეგი არავინ არის. გთხოვთ წაიკითხოთ პირველი მუხლი.

მომხსენებელი ონიაშვილი. (კითხულობს მუხლობრივ. დეკრეტი მუხლობრივ კენჭის ყრით მიღებულია).

თავმჯდომარე. შემდეგი საკითხი გახლავთ სამხედრო ბეგარის აუსრულებლობისთვის და ამ დანაშაულობისთვის დაფარვისა და წაქეზებისთვის დასჯისა. სიტყვა ეკუთვნის მომხსენებელს გურულს.

ზაქარია გურული. (მოახსენებს კრებას იმ მიზეზებს, რომელთაც გამოიწვიეს ეს დეკრეტი. დეკრეტი მიღებულია).

თავმჯდომარე. შემდეგი დეკრეტი:

მთავრობის წევრთა ჯამაგირების გადიდებისა.

სიტყვა ეკუთვნის მომხსენებელს.

ივანე ჭავჭანიძე. მოქალაქენო! ეს დეკრეტი, მე მგონია, კამათს არ გამოიწვევს. არ არის საჭირო მტკიცება, იმისა, რომ დღევანდელ ჯამაგირებით მთავრობის წევრებს ცხოვრება მეტად გაუჭირდათ, მთავრობის წევრი იღებს 3 ათას მანეთს.

საბიუჯეტო, და საფინანსო კომისიამ მიიღო მხედველობაში დღევანდელი სიძვირე, და იძლევა წინადადებას გადიდებულ იქმნას მთავრობის წევრების ჯამაგირები, გადიდება ასეთ ნაირათ იქნება (კითხულობს).

თავმჯდომარე. სიტყვა ეკუთვნის ბ. შენგელაიას.

ლეო შენგელაია. (ს.-რ.) მოქალაქენო, დამფუძნებელ კრების წევრნო! იაფი მთავრობა; იაფი ამ სიტყვის პირდაპირის და ნივთიერი მნიშვნელობით ყოველთვის შეადგენდა დემოკრატიის იდეალს. უცერემონიო მოპყრობა ხალხის ქონებისადმი, რომელიც ასე ახასიათებდა ძველი რეჟიმის მიმდევართ, ეწინააღმდეგება არამც თუ დემოკრატიის ინტერესებს, იგი ეწინააღმდეგება დემოკრატიის ბუნებასაც. თავისი მარტივი და საღი შეხედულება დემოკრატიას შეაქვს ცხოვრების ყოველ დარგში. დიდ ჯამაგირებს, დიდ ხარჯებს ვერ აიტანს არამც თუ ისეთი უმწეო და პატარა სახელმწიფო, როგორიც არის ჩვენი სამშობლო, ასეთ ხარჯებს ვერ აიტანს დიდი, ეკონომიურად მოღონიერებული სახელმწიფოც კი. ამიტომ, როგორც მოგახსენეთ, იაფი მთავრობა იყო და არის მისწრაფება დემოკრატიის. მთავრობა, რომელსაც ესმის მისი მოვალეობა და ხალხის უფლება, უნდა იყოს დემოკრატიული, როგორც თავის პოლიტიკაში, ისე ხარჯებშიც. სამწუხაროდ ამ აზრს ვერ აკმაყოფილებს წარმოდგენელი დეკრეტი; ის აწესებს ისეთ ჯამაგირებს, რომლებსაც ჩვენი ნივთიერი მდგომარეობა ვერ აიტანს თუ ეს დეკრეტი მივიღეთ თითო მინისტრი ყოველ წლიურად დაგვიჯდება მინიმუმი ასი ათასი მანეთი. ეს ისეთი საგრძნობი თანხა არის, რომ შეუძლებელია. ასე ხელ-აღებით ის ჩვენ მივიღოთ. მართალია, დღეს საშინელი კრიზისი არის, ყველაფერი გაძვირდა, მაგრამ სიძვირე მარტო მინისტრებს არ ეხება, ცხოვრება ყველასთვის გაძვირდა და არა მარტო მინისტრებისათვის. მინისტრები ციდან არ ჩამოვარდნილან და თუ დამფუძნებელ კრების წევრს შეუძლია 2500 მანეთით, რატომ არ შეუძლია ასეთივე თანხით იცხოვროს მინისტრს. მინისტრებს ისედაც ბევრი უპირატესობანი აქვთ. დამფუძნებელ კრებაში იყო შემოტანილი დეკრეტი, რომ დამფუძნებელ კრების წევრთათვის დაენიშნათ 3000 მანეთი. სოც.-დემ. ცენტ. კომიტეტმა ეს დიდათ მიიჩნია, ჩვენი მდგომარეობა ვერ აიტანსო, მე ვერ გამიგია, თუ ჩვენი მდგომარეობა 3000 მანეთს ვერ აიტანს, ნუ თუ 5000 და 7000 უფრო ავიტანთ?! მე როგორც გადმომცემენ ბოლშევიკურმა მთავრობამ ბ. ტროცკის ასეთი მანდატი მისცა: „ვინაიდან ამხ. ტროცკი მუდამ მოგზაურობს და მას საქმე აქვს ფრონტთან, მიეცეს ამხანაგ ტროცკის უფლება საკუთარ მატარებელში იქონიოს მბეჭდავი მანქანა, რათა საჭიროებისამებრ გამოსცეს ბონები და ფრონტის საჭიროება დააკმაყოფილოსო“ . მე არ ვიცი რამდენათ მართალია ეს, მაგრამ მე ვხმარობ, რომ ჩვენი მთავრობაც ბოლოს და ბოლოს ამ გზას უნდა დაადგეს რაკი საშველი არაა, რაკი ყოველდღე მილიონებს თხოულობს, უკეთესია მივცეთ მათ უფლება დადგან თავიანთი სამინისტროებში მანქანა და ბეჭდონ ბონები. დახარჯული ფულების ანგარიშს ხომ მაინც არავინ იძლევა და რათ უნდა ვიმტვრიოთ თავი ყოველთვის? შარშან ჩვენ ვაძლევდით პროფესორებს 900 მანეთს წლიურად, წელს მოუმატეთ ასე, რომ ამ წელს შეიძლება პროფესორმა მიიღოს 1800-2000 მანეთი. მე მგონია, უსამართლობა იქნებოდა გონებრივი შრომის უმაღლეს წარმომადგენელს მივსცეთ 1800, ხოლო მინისტრებს 5000 მანეთი! თუ ჯამაგირები მინისტრებს გაუდიდეთ, უნდა გაუდიდოთ ყველას თუ ეს არ მოხდა, ამ დეკრეტს დიდი უარყოფითი მნიშვნელობა ეძლევა. ის დიდ მასალას მისცემს დემაგოგებს. ჩვენ უნდა ვეცადოთ, რომ ჩვენ მიერ მიღებულმა კანონებმა ფართო მასებში უკმაყოფილება არ გამოიწვიოს ჩვენ უნდა ვიყოთ მეტად ფრთხილად, როდესაც მარჯვნით და მარცხნით ფულებს ვარიგებთ. მე ვიცი, რომ ამ დეკრეტის წინააღმდეგ არ იქნება სოციალ-დემოკრატიული ფრაქცია, ჯერ ერთი იმიტომ, რომ ეს დეკრეტი ალბათ, უკვე მიიღო სოც.-დემ. ცენტრალურმა კომიტეტმა, მეორე იმიტომ, რომ ყოველ სოციალ-დემოკრატს, რომელმაც წერა კითხვა იცის, აქვს იმედი, რომ რამდენიმე თვით მაინც მოუწევს მინისტრობა! ამნაირად, ბატონებო ყოვლად შეუძლებელია, ჩვენ ეს დეკრეტი მივიღოთ თუ ჩვენ ყველას მოუმატებთ, მაშინ სხვაა. მარტო მინისტრებს არაფერი არ უნდა მოუმატოთ. მეტსაც ვიტყვი იმ მინისტრებს, რომლებმაც ვერ მოაგვარეს ვერც ერთი დარგი ჩვენი ცხოვრებისა, რომლებმაც გამოიჩინეს სრული უილაჯობა და უუნარობა, კი არ უნდა მოუმატოთ ჯამაგირები, არამედ ჩვენში სამართალი, რომ იყოს, უნდა დაუკლოთ!

თავმჯდომარე. სიტყვა ეკუთვნის დ. ონიაშვილს.

დავით ონიაშვილი. დღეს ს.-რ. ბანაკში დღესასწაული არის (შენგელაია: თქვენ ფულებს ღებულობთ, ჩვენში კი დღესასწაულია!) ის საკითხი, რომელიც არსებითად არ უნდა იყოს საკამათო, ს.-რ. ფრაქციამ საკამათოდ გახადა და, ჩემის აზრით, ამით დიდი შეცდომა ჩაიდინა.

როდესაც ჯამაგირების საკითხს სწყვეტს დამფუძნებელი კრება, იგი ხელმძღვანელობს მხოლოდ ერთ მოსაზრებით, რომ ჯამაგირებს აძლევს არა პერსონალურად - პეტრეს, ან ივანეს, არამედ სახელმწიფოს წარმომადგენელს. ყოვლად შეუძლებელია, რომ ის ადამიანი, რომელიც აღჭურვილი არის ხალხის და დამფუძნებელ კრების ნდობით, და უნდა იყოს ასე თუ ისე ნივთიერად უზრუნველყოფილი, ყოვლად დაუშვებელი არის, რომ ასეთი ადამიანი ჩვენ ჩავაყენოთ ისეთ მდგომარეობაში, რომ მან ნივთიერი გასაჭირი განიცადოს, და, უპირველეს ყოვლისა, არ ზრუნავდეს სახელმწიფოს საქმეზე.

ის მოსაზრება, რომელიც აქ წამოაყენა ბ. შენგელაიამ, პირდაპირ, სწორედ გითხრათ, პირდაპირ ახირებული მოსაზრებაა, პირველ ყოფილ ადამიანის მსჯელობა არის. (შენგელაია: რომელი ეგ?) მე ეხლავე მოგახსენებთ, რომელი.

თქვენ ხშირად ბრძანებთ, - დემოკრატია და დემოკრატიული წყობილებაო! მაგრამ თუ თქვენ დემოკრატიზმი ისე გესმით, რომ ყველა უნდა გააუბედუროთ და ასეთ მდგომარეობაში ჩააგდოთ, თუ ასე გესმით დემოკრატიზაცია და პროლეტარიზაცია, ამას არც ერთი ადამიანის ინსტიქტი არ მიიღებს და არ გაამართლებს.

აქ არის საჭირო ლოღიკა.

არც ერთი ადამიანი არ დაგეთანხმებათ თქვენ, როდესაც ადამიანს ავალებთ პასუხისგებას, წარმომადგენლობას და სახელმწიფოს სათავეში ყოფნას და ამავე დროს მატერიალურ სივიწროვეში აგდებთ - ეს არც ისე ადვილი არის, როგორც თქვენ გგონიათ.

ამიტომ უნდა შეჰქმნათ ისეთი პირობები, რომ თქვენ მიერ ნდობით აღჭურვილმა პირებმა, და, უპირველეს ყოვლისა, მთავრობამ შეასრულოს თავისი მოვალეობა. რაც შეეხება იმას, რომ თქვენ იცით, რომ მთავრობა არ ასრულებს თავის მოვალეობას, რომ ასეთ მთავრობას არა თუ არ უნდა მოუმატოთ, არამედ უნდა დაუკლოთ კიდეც ჯამაგირი, ბატონებო, ასეთ გზაზე, რომ ვიაროთ, მაშინ შეგვეძლო უკაპეიკოთ დაგვეტოვებინეთ თქვენ, როგორც დეპუტატი, რადგანაც, როგორც დეპუტატი, თქვენ ვერავითარ მოვალეობას ვერ ასრულებთ.

ჩვენ ასეთ ყალბ გზას ვერ დავადგებით. თუ მთავრობა თავის მოვალეობას არ ასრულებს, ეს უნდა სთქვას დამფუძნებელ კრების უმრავლესობამ და ხალხმა, და არა ერთმა და ორმა კაცმა.

აი, ამ მოსაზრებით ს.-დ. ფრაქცია მხარს დაუჭერს ამ დეკრეტს. რასაკვირველია, ს.-დ. ფრაქცია დარწმუნებულია იმაში, რომ ჩვენ ხაზინისთვის ასეთ ხარჯის გაღება მძიმე არის დღევანდელ პირობებში, მაგრამ ჩვენ ანგარიში უნდა გაუწიოთ იმას, რომ დღეს საზღაპროდ გაძვირდა ცხოვრება, რომ საშინლად დაეცა მანეთის კურსი და ის ჯამაგირები, რომელიც არის წარმოდგენილი არც ისეთ დიდი არის. (შენგელაია: პროფესორების ჯამაგირები?) პროფესორებზე ლაპარაკი შემდეგ იქნება, მაგრამ, ჯერ-ჯერობით, ჩვენ მინისტრებზე ვლაპარაკობთ;

წარმოიდგინეთ, რომ მუშა-ხელი სოფლად ისე გაძვირდა, რომ კახეთის ზოგიერთ ადგილებში უბრალო მუშას ვერ დაიჭერთ დღიურად 200 მანეთათ. მე თქვენ გეკითხებით - თუ კი უბრალო მუშა, რომელიც მარტო ფიზიკურ მუშაობას ეწევა ასე ძვირია, ნუ-თუ თქვენ არ გგონიათ, რომ ის მუშა, რომელიც სდგას სახელმწიფოს სათავეში, სახელმწიფო ცხოვრების სათავეში და რომელსაც მეტი მოეთხოვება, რომელიც პასუხს აგებს მთავრობის და რესპუბლიკის წინაშე, - ნუ-თუ ასეთი პირი ამ ჯამაგირის ღირსი არ არის?

აი, ამ მოსაზრებით მე მგონია, რომ უეჭველად უნდა მივიღოთ ის დეკრეტი, რომელიც წარმოდგენილი არის.

თავმჯდომარე. სიტყვის მსურველი არავინ არის. სიტყვა ეკუთვნის მომხსენებელს.

მომხსენებელი ივანე ჭავჭანიძე. როცა მე გამოვდიოდი, არ მეგონა, რომ ეს საკითხი საკამათოთ გახდებოდა. მაგრამ ბ. შენგელაიამ არც ეს დეკრეტი დასტოვა უყურადღებოთ, და თავისი სადემაგოგიო სიტყვა, ერთხელ კიდე, გაიმეორა.

ამისთვის ერთად-ერთი მიზანი არის, ხალხს უთხრას - აი ჩვენ თქვენ ფულებს ვზოგავთ ს.-დ. კი არ ზოგავენო. როცა მე თავიდანვე, ველაპარაკებოდი, გობეჩიამ წამოიძახა. „სხვებმა რაღა დააშავესო“. ისე, რომ საბუთი, რომელიც წამოყენებულია შენგელაიას მიერ, ეს საბუთი არ არის, ეს არის მხოლოდ სადემაგოგიო მასალა.

შემდეგ, ბ. შენგელაიამ განაცხადა, რომ „უილაჯო მთავრობა, ღირსი არ არის ჯამაგირები მოემატოსო“.

ბატონებო, ნათქვამია - „ისეთმა ფურმა დამწიხლოს, რომელიც ჩემზე მეტს იწველებოდესო“ თქვენ ნახეთ ს.-რ. მინისტრი, როდესაც ის გზების მმართველი იყო, რა ილაჯი გამოიჩინა. მე კი ვაცხადებ, რომ გზა არასოდეს არ ყოფილა ისე დანგრეული, როგორც მაშინ, როდესაც, მათ ხელში იყო. აი, ის ხალხი, რომელიც აქედან ლაპარაკობს მთელ მთავრობის უილაჯობაზე, ალბათ ფიქრობს, რომ ის, იმათი მინისტრი, აი ამ მინისტრებზე უკეთესი იყო: და ძალიან კარგათ მოაწყო ცისტერნების გაგზავნა. (კითხულობს 1-2 მუხლს).

თავმჯდომარე. შესწორება გახლავთ ს.-დ. დაემატოს 2-ე მუხლში: „დეკრეტი ესე შედის ძალაში დღიდან მიღებისა დამფუძნებელ კრების მიერ“.

მომხსენებელი. მე ვფიქრობ, რომ ეს სრულიად ზედმეტი იქნება, რადგანაც დეკრეტში არის ნათქვამი - ჯამაგირი მიეცეს... (შესწორება მიღებულია, და გადაეცემა სარედაქციო კომისიას).

თავმჯდომარე. უკვე სამი საათი გახლავთ. წინადადება არის კრება გაგრძელდეს ერთი საათით. ვინ არის მომხრე? ვინ არის წინააღმდეგი? კრება გრძელდება. შემდეგი საკითხი:

დეკრეტი - მთავრობის თავმჯდომარისა, დამფუძნებელი კრების თავმჯდომარის უფროს ამხანაგისა და მინისტრების საწარმომადგენლო ხარჯისა.

სიტყვა ეკუთვნის მომხსენებელს. კრების წევრს ჭავჭანიძეს.

მომხსენებელი ივანე ჭავჭანიძე. ეს დეკრეტი ალბათ უფრო მეტ წინააღმდეგობას გამოიწვევს: ეს ეხება წარმომადგენლობის შტატებს. მოგეხსენებათ, მთავრობის თავმჯდომარეს, და წევრებს, აქვს ისეთი საჭიროება, რომელიც, შეიძლება, მათ პირველ მოთხოვნილების ფარგლებიდან გამოდის. თქვენ კარგათ იცით ასეთი მაგალითები.

მოგეხსენებათ, რომ მთავრობის თავმჯდომარე აუცილებლად უნდა მივიდეს უცხოელებთან, ან ისინი მიიღოს. ეს კი დიდ ხარჯებს იწვევს. თქვენ გეცოდინებათ, რომ ფინლიანდიის პრეზიდენტს დანიშნული აქვს 300 ათასი მანეთი. რა არის ეს იმასთან შედარებით? ჩვენ დღემდე პრინციპი გვქონდა, რომ დემოკრატიის წარმომადგენლები უზრუნველ-ყოფილნი ყოფილიყვნენ მატერიალურად, რომ პირნათლად შეესრულებინათ თავიანთი მოვალეობა, და არა ისე, რომ შიმშილით დახოცილიყვნენ. და სწორედ იმიტომ, რომ დემოკრატიის წარმომადგენლები უზრუნველყოფილნი იყვნენ ამ მხრივ, და უცხოელებთან მივიდნენ საჭიროების დროს, ამისთვის გადიდებული უნდა იქნეს თვითოეულ მინისტრისათვის განსაზღვრული თანხა საწარმომადგენლო სახარჯათ, ისე, როგორც წინეთ, ყველა მინისტრებისათვის არსებობდა ასეთი საწარმომადგენლო ხარჯები.

თავმჯდომარე. კრების წევრი ი. გობეჩია.

ივანე გობეჩია (ს.-რ.) მოქალაქენო, დამფუძნებელი კრების წევრნო! ყველასათვის აშკარაა, რომ ჩვენმა მანეთმა თავისი ფასი სრულიად დაკარგა. ამბობენ, რომ ზოგიერთ შემთხვევაში ჩვენი ეხლანდელი მანეთი ძველებურ ნახევარ კაპეიკსაც არ უდრისო. ეს სრული ჭეშმარიტებაა და ამიტომაც არის, რომ ყველას უჭირს ცხოვრება და ყველას აუცილებელ პირველ მოთხოვნილებათა დასაკმაყოფილებლად აუარებელი ფული ესაჭიროება. სხვა და სხვა სახელმწიფო და საზოგადოებრივი დაწესებულებათა მოსამსახურეების ჯამაგირი მათ საარსებო მინიმუმის ნახევარსაც ვერ აკმაყოფილებს და ამიტომ თითქმის ყოველ თვეს მოსამსახურეთა ჯამაგირების მომატების საკითხი ისმება, მაგრამ ჯამაგირების მომატება საქმეს ვერ შველის, რადგანაც პირველ მოთხოვნილების საგნებზე დღითი-დღე ფასები ზღაპრულად იზრდება. ავიღოთ ჩვენი მინისტრების ჯამაგირები. მათ დავუნიშნეთ 5 ათასიდან 7 ათასამდე. პირველი შეხედვით ეს დიდი თანხაა, მაგრამ თუ გავითვალისწინებთ ჩვენი მანეთის ღირებულებას, ეს თანხა სულ მცირედია და მინისტრს ნახევრად მშიერი არსებობის საშუალებას თუ მისცემს. ამიტომაც არის, რომ დამფუძნებელ კრებაში შემოიტანეს ეს დეკრეტი - მთავრობის თავმჯდომარის და მინისტრების საწარმომადგენლო ხარჯისა. ამ დეკრეტის ძალით ამა წლის ივნისის 1-დან ჩვენ უნდა ვაძლიოთ წლიურად საწარმომადგენლო ხარჯისათვის მთავრობის თავმჯდომარეს 50.000 მანეთი, საგარეო-საქმეთა მინისტრს 30.000 მანეთი, სამხედრო და ფინანსთა მინისტრებს 20.000 მანეთი - თითოს და მიწადმოქმედების მინისტრს 15.000 მანეთი. თქვენ მოგეხსენებათ, რომ, პარლამენტის დადგენილების თანახმად, ყველა უწყებას შვიდი თვის მოქმედების მიხედვით უნდა შეემუშავებინა პროექტი ყოველთვიურის ხარჯისა და ასეთი ანგარიში მიმდინარე წლის იანვრიდან საფუძვლად უნდა დასდებოდა სახელმწიფო ხარჯებს. სამინისტროებმა უკვე წარმოადგინეს ყოველთვიური ხარჯის პროექტები, მაგრამ არც სამხედრო, არც ფინანსთა და არც მიწადმოქმედების მინისტრს არ შეუტანიათ წარმოდგენილ ყოველთვიურ ხარჯის პროექტში ერთი კაპიკიც თავიანთ საწარმომადგენლო ხარჯისათვის, ალბად იმიტომ, რომ ისინი სპეციალურად ასეთ ხარჯებს არ საჭიროებდენ. და ეს გასაგებიც არის. მე მესმის, თუ საწარმომადგენლო ხარჯებს გასწევს საგარეო საქმეთა მინისტრი, რომელსაც ხშირად უხდება უცხო ქვეყნის სახელმწიფოთა წარმომადგენლობის მიღება. აგრეთვე ჩემთვის გასაგებია, როდესაც საწარმომადგენლო ხარჯებს მოითხოვს მთავრობის თავმჯდომარე, რომელსაც, როგორც რესპუბლიკას წარმომადგენელს, დავალებული აქვს აწარმოვოს რესპუბლიკის სახელით და დამფუძნებელ კრების დასტურით ყოველგვარი მოლაპარაკება ჩვენში მყოფ უცხო სახელმწიფოთა წარმომადგენლებთან. მაგრამ ჩემთვის სრულიად გაუგებარია, როდესაც საწარმომადგენლო ხარჯებს მოითხოვს, მაგალითად: მიწადმოქმედების მინისტრი, რომელსაც არც რესპუბლიკის წარმომადგენლობა აქვს დაკისრებული და არც უცხო სახელმწიფოთა წარმომადგენლების მიღება აქვს დავალებული. რაც შეეხება მთავრობის თავმჯდომარის და საგარეო საქმეთა მინისტრის საწარმომადგენლო ხარჯებს, ისინი ბიუჯეტში უკვე ნავარაუდევია: მთავრობის თავმჯდომარეს წარმომადგენლობისათვის ეძლევა 15.000 მანეთი და აგრეთვე მის პირადს განკარგულებაში არა ჩვეულებრივი ხარჯებისათვის გადადებულია 50.000 მანეთი, საგარეო საქმეთა მინისტრს კი უცხო ქვეყნის სახელმწიფოთა წარმომადგენლების მისაღებად წლიურად ეძლევა 200.000 მანეთი.

მიუხედავად ყოველივე ამისა დამფუძნებელ კრებაში მაინც შემოიტანეს დეკრეტი მინისტრების საწარმომადგენლო ხარჯისა და ეს იმით კი არ აიხსნება, რომ მინისტრებს საწარმომადგენლო ხარჯები მართლაც ესაჭიროება, არამედ იმით, რომ მინისტრებს ჯამაგირი არ ჰყოფნით. საწარმომადგენლო ხარჯები ამ შემთხვევაში მხოლოდ შირმაა, არსებითად კი ამ დეკრეტით მინისტრებს ჯამაგირი ემატებათ. მართალია, დღევანდელი ჩვენი ფინანსიური მდგომარეობა უნუგეშოა და ჩვენ მეტის-მეტად ხელმოჭერით უნდა გავწიოთ ყოველი ხარჯი, მაგრამ დეკრეტის ავტორების აზრით მინისტრები ჩვენ მაინც უნდა შევინახოთ და უზრუნველვყოთ.

ჩვენი ფრაქციის აზრით კი მთავრობის უსუსური ფინანსიურ-ეკონომიური პოლიტიკა რადიკალურად უნდა შეიცვალოს და მით ხალხის მდგომარეობა ცოტათი მაინც გაუმჯობესდეს, თორემ მხოლოდ ფულების მბეჭდავი მანქანა ვერ გვიშველის, ბოლოს და ბოლოს მბეჭდავი მანქანით ვერ მოვასწრებთ იმდენი ფულის დამზადებას, რამდენიც დასჭირდება მინისტრებს მხოლოდ საწარმომადგენლო ხარჯებისათვის და მაშინ თქვენ კარგად იცით, თუ რა მოხდება... (კედია: პორტატივი უნდა იყვეს, მანქანა პორტატივი).... მოხდება ის, რომ მთავრობას და ხალხს შორის გაითხრება ფართო და ღრმა უფსკრული, რომელშიც შესაძლოა, ჩაესვენოს, როგორც ჩვენი დამოუკიდებლობა, ისე ხალხის თავისუფლებაც.

დასასრული უნდა განვაცხადო, რომ ჩვენ მინისტრების ჯამაგირის მომატებას მხარს დაუჭერთ იმ შემთხვევაში, თუ ჯამაგირების მომატება საერთოდ ყველა სახელმწიფო მოსამსახურეებზე გავრცელდება და თუ ჯამაგირების მომატების მეტს მოქალაქეთა ნივთიერ მდგომარეობის გასაუმჯობესებლად ვერაფერს გამოვნახავთ. რაც შეეხება დეკრეტს მთავრობის თავმჯდომარის და მინისტრების საწარმომადგენლო ხარჯისას, ჩვენი ფრაქცია მას მხარს ვერ დაუჭერს, რადგანაც ამ დეკრეტის საშუალებით თქვენ გსურთ „კონდრაბანდით“ მინისტრთა ჯამაგირების მომატება გაიყვანოთ.

თავმჯდომარე. სიტყვა არავის არ სურს. მომხსენებელის დასკვნა.

მომხსენებელი. არ შეუდგები იმის მტკიცებას, რომ ეს წესი სამართლიანი წესია. მე მინდა ერთი გაუგებრობა გავფანტო ბატონი გობეჩია ამტკიცებს რომ ბიუჯეტის წესით თქვენ უკვე გაქვთ გაღებული საწარმომადგენლო ხარჯები მთავრობისათვის ეს ასე არ არის. გობეჩიას, რომ გულდასმით წაეკითხა ეს დეკრეტი, არ იტყოდა იმას; რომ დაგეცადნათ ამას გაიგებდით მესამე მუხლში აქ სწერია არა „გადაიდოს“ არამედ „დანიშნული არის“. აქ იყო საწარმომადგენლობისათვის 15.000 მანეთი, ეხლა კი 1 ივნისიდან 15.000 მანეთის ნაცვლად იქნება 50.000 მანეთი. რა თქმა უნდა მიცემული იქნება 15.000 მანეთი არა ცალკე, არამედ სულ 50.000 მანეთი. აღარ ითქმის სხვა რამ დანარჩენ განაჩენებზე. სულ სხვა იქნებოდა, რომ ჩვენ დეკრეტში დაგვეწერა გადადის მთავრობის პირად განკარგულებაში 50.000 მანეთი წლიურად, აი, მაშინ მართლა ჯერ მიიღებდა 50.000 და კიდევ 15.000 მანეთს. მაგრამ სწორედ ეს ასე არ არის. ისევე ითქმის დანარჩენ მუხლებზედ, საგარეო მინისტრზე და სხვებზე, რომელნიც აქ მოიყვანა ბატონმა გობეჩიამ.

თავმჯდომარე. ვინ არის წინააღმდეგი, რომ გადავიდეთ მუხლობრივ განხილვაზე? არავინ. გთხოვთ წაიკითხოთ. (პირველი მუხლი კენჭის ყრით მიღებულია).

თავმჯდომარე. სოციალ-დემოკრატიულ ფრაქციის წინადადება არის, რომ დაემატოს მეორე მუხლს (კითხულობს) „დეკრეტი ესე შედის ძალაში დღიდან მიღებისა დამ. კრების მიერ“ სურს ვისმეს სიტყვა თუ არა? სიტყვა არავის არ სურს, მომხსენებლის დასკვნა.

მომხსენებელი. მე წინააღმდეგი არ ვარ.

თავმჯდომარე. მაშასადამე, ეს დეკრეტი მიღებულია და გადაეცა სარედაქციო კომისიას. შემდეგი საკითხი:

დეკრეტი მთავრობის განკარგულებაში 50.000.000 მანეთის გადადებისა.

სიტყვა ეკუთვნის მომხსენებელს ბატონ ჭავჭანიძეს.

ივანე ჭავჭანიძე. ამ ერთი წლის წინად ჩვენ მთავრობის განკარგულებაში გადავდეთ 20.000.000 მანეთი და დავავალეთ მთავრობას, რომ ამ თანხით მას შეეძინა სურსათი და სხვა უპირველეს მოთხოვნილების საქონელი (შენგელაია: რა გააკეთა?) მოგახსენებთ, - რა გააკეთა. მან გააკეთა ის, რომ აზერბაიჯანთან შეჰკრა პირობა პურის ფქვილის შესახებ (კედია: შორს წასულა - აზერბაიჯანთან!) ყოველ შემთხვევაში მთავრობამ იყიდა 200 ვაგონი პურის ფქვილი, თითო ფუთი 150 მანეთად. ასე, რომ უკვე ამ ნაყიდ პურში სჭირდება 30.000.000 მან. ჩვენ კი მთავრობის განკარგულებაში გადავდეთ 20.000.000 მანეთი. ამის გარდა პური არის ეხლა სიღნაღის მაზრაში, იშოვება პური ბორჩალოს მაზრაში და სხვაგან. და უნდა მოგახსენოთ, რომ პურის კამპანია სწორედ ეხლა არის, თუ ეხლა ჩვენ არ შევისყიდეთ საკმარისად ეს პური, შემდეგ მისი შეძენა ძნელი იქნება. შესაძლებელია, ეს პური ჩვენ რესპუბლიკის გარეთ წავიდეს და პური, რომელიც ჩვენთვის საჭიროა ჩვენ მოგვაკლდეს.

მეორეს მხრივ ფასი ყოველთვის ახალ მოსავლის დროს უფრო ნაკლებია, ვიდრე შემდეგ. აი, სწორედ, რომ მთავრობამ შესძლოს თავის დროზედ შეისყიდოს ეს სურსათი იმდენი, რამდენიც შეიძლება და რამდენადაც ჩვენ მოთხოვნილებას ცოტად თუ ბევრად დააკმაყოფილებს, ეს ოცი მილიონი, რომელიც ჩვენ გადავდეთ, უკვე არ არის საკმარისი. საჭიროა გადავდოთ ერთგვარი თანხა და მთავრობა შუამდგომლობს, რომ მის განკარგულებაში ხელ-ახლად გადაეცეს 50.000.000 მანეთი. დანიშნულება ამ თანხისა - სურსათის შეძენა არის. შეძენა აგრეთვე სხვა და სხვა საქონლისა, ისე რომ მე ვფიქრობ, ეს თანხა უნდა იქმნეს გაღებული, რადგანაც ის, რაც კეთდება ამ დარგებში მთავრობის მიერ სწორედ, რომ საჭირო არის ჩვენთვის.

თავმჯდომარე. სიტყვა ეკუთვნის ბატონ ასათიანს.

ალექსანდრე ასათიანი (ნ.-დ.) როდესაც მთავრობის განკარგულებაში ჩვენ გადავეცით 20.000.000 მანეთი, ჩვენ ვფიქრობდით, რომ მთავრობა, როგორც ასეთი, რასაკვირველია, ვერ აწარმოებს ამ საქმეს, რომლისთვისაც ეს ფული იყო დანიშნული. თვით მთავრობა ვერ მოაწყობს იმას, მაგრამ შეჰქმნის რაიმე განსაკუთრებულ ორგანოს, რომელსაც დააკისრებს ამ საქმეს. მაშასადამე, ჩვენ ამ ხნის განმავლობაში იმედი გვქონდა, რომ შეიქმნება რომელიმე ორგანო, რომელსაც დაეკისრება ეს საქმე და რომლისთვისაც ეს 20.000,000 მანეთი გადავდეთ. მაგრამ ეს ასე არ ხდება. აქ გვითხრეს, რომ პური იყიდესო, მაგრამ მთავრობას არ უყიდნია, ალბად შეიქმნა რაიმე ისეთი ორგანო, რომელსაც გადაეცა ეს ფული და ამ ორგანომ შეიძინა ეს პური.

საჭირო არის, რომ როდესაც ასეთი დიდი ორგანო იქმნება, რომლის განკარგულებაში გადადის ათეული მილიონები, ამის შესახებ დებულება იყოს დამტკიცებული. ყოველ შემთხვევაში, მთავრობა ამ ფულებს ვერ დახარჯავს, მთავრობა ვაჭრობას ვერ აწარმოებს, მაშასადამე უნდა იყოს რაიმე ისეთი ორგანო, რომელსაც დაეკისრება ეს საქმე. როდესაც ამ ორგანოს შეჰქმნიან, ჩვენ უნდა გვეცნოს, რომ ორგანოს სათავეში სდგანან ესა თუ ის პირები. და ასეთი დებულება იქნება თუ ეს ორგანო შეასრულებს ამ საქმეს. სამწუხაროდ მთავრობა ამას არ შვრება. ჩემის აზრით ეს არის დიდი შეცდომა. ჩვენ არ ვიცით თუ ვინ შეკრა ის კონტრაკტები, ჩვენ არ ვიცით, ვინ შეასრულებს ამ საქმეს, მაგრამ ვიცით, ოფიციალურად არ ვიცით, რომ შესდგა თითქოს ერთი დაწესებულება, მომარაგებელი კომიტეტი, რომელიც აწარმოებს ამ საქმეს. ამ ორგანომ სულ ცოტა ხანია რაც მუშაობა დაიწყო და ამ ხნის განმავლობაში ბევრი გაუგებრობა წარმოშვა ასეთ უსისტემო და წინასწარ გეგმის შეუმუშავებელ მუშაობამ. საკმარისია ის მაგალითი, რომ ორი თვის განმავლობაში ისეთი მითქმა-მოთქმა ასტყდა შესახებ პარკის მონოპოლიისა. არავითარი მონოპოლია არ ყოფილა, მონოპოლია არავის არ გამოუცხადებია, იმიტომ, რომ მონოპოლიის გამოცხადება არ შეუძლიან ერთ რომელიმე უწყებას. შავქვაზე ლაპარაკი არის. ამის შესახებ მრავალი ბჭობა იყო. ამ დღეებში დამფუძნებელ კრებას მოხსენდება ის კანონპროექტი, რომელიც შედგენილი არის, ამ მონოპოლიაზე ჯერ არაფერი დადგენილი არ არის, მაგრამ ფაქტიურად ეს მონოპოლია თითქმის ცხოვრებაში ტარდება, აი ამ ახალ შექმნილ ორგანიზაციის მიერ. მან გამოიწვია დიდი არევ-დარევა, დიდი მითქმა-მოთქმა და, რასაკვირველია, ეს არ არის სასურველი ისეთ ეკონომიურ მდგომარეობაში, რომელსაც ამ ჟამად ჩვენ განვიცდით. არ არის არავითარი საჭიროება შევქმნათ ისეთი ატმოსფერა, თითქოს მთავრობა აპირებს ეს წინასწარ დაუმუშავებლად, უგეგმოდ შექმნას ამ საქონელზე მონოპოლია ერთ ადგილას და ამის შესახებ მთავრობა არ ჰქმნის განსაკუთრებულ რაიმე გეგმას. მე ვამბობ, თუ ეს ორგანო შექმნილი არის და ამ ორგანომ უკვე დაიმუშავა რაიმე გეგმა, მთავრობამ უნდა სთქვას პირდაპირ, რომ გადაეცეს ესა და ეს თანხა იმ ორგანოს, რომელსაც დაკისრებული აქვს ეს საქმე, მაშინ დამფუძნებელ კრებას უფრო ნათელი წარმოდგენა ექნება იმაზედ თუ რისთვის არის საჭირო 50.000.000 მანეთი. პრინციპიალურად არ შეიძლება არაფერი ითქვას საწინააღმდეგო იმისა, რომ გადაიდოს ეს თანხა. ეს თანხა საკმაო თანხა უნდა იყოს გადადებული, რომ კარგად გაიმართოს ეს საქმე, მაგრამ მთავრობამ უნდა დაიმუშაოს გეგმა თუ რა წესით იქნება ეს საქმე წარმოებული.

თავმჯდომარე. მომხსენებელის დასკვნა.

მომხსენებელი ივანე ჭავჭანიძე. რა თქმა უნდა ყოველთვის სჯობიან, რომ წინასწარ გეგმა ჰქონდეს დამუშავებული და დამტკიცებული, ყველაფერი გათვალისწინებული, მაგრამ ზოგიერთ საჩქარო შემთხვევაში არ შეიძლება უცადოს გეგმის შედგენას, როცა საქმე არ იცდის. და, აი ეხლა არის სწორედ პურის კამპანია და თუ ამ დროს ჩვენი მთავრობა გაუშვებს მხოლოდ იმიტომ, რომ გეგმა არ არის შედგენილი და მის დამუშავებას შეუდგება, მაშინ აშკარაა, ჩვენ ვერ გავაკეთებთ იმას, რის გაკეთებაც შეიძლება დღეს. მართალია, რომ ჩვენმა მთავრობამ შეჰქმნა პატარა ორგანო, რომელიც ამ საქმეს უძღვება. ამ ორგანოს სათავეში უდგანან ორი მინისტრი - ფინანსთა და მიწადმოქმედებისა და ისინი ხელმძღვანელობენ სწორედ ამ პურის და სურსათის შეძენის საქმეს. რაც შეეხება ორგანოს, რომლითაც ისინი ჯერ-ჯერობით სარგებლობენ, უნდა მოგახსენოთ, რომ ისინი სარგებლობენ უკვე არსებულ ორგანოთი და იმათ საშუალებით ახერხებენ ამ პურის შეძენას. რაც შეეხება იმ ორგანოს, რომელსაც ჩაბარდება ბედ-იღბალი მთელ სახელმწიფო სურსათისა, ეს ორგანიზაცია ოფიციალურად იქნება შედგენილი, როდესაც იმის შესახებ იქნება საკითხი დასმული.

ასე, რომ ჯერ-ჯერობით ეს არ მოხერხებულა, რადგანაც საჩქარო საკითხებია და ასე ნაუცბადევათ არ შეიძლება იმისთანა ორგანოს შექმნა, რომელიც შესძლებს ამ საქმეს გაუძღვეს და პირნათლათ აასრულოს ის მოვალეობა, რომელიც მას დაეკისრება. დეკრეტი მიღებულია მუხლობრივ კენჭის ყრით.

თავმჯდომარე. შემდეგი საკითხი - ქალაქ ქუთაისის თვითმმართველობისათვის 4 მილიონ მანეთის სესხის მიცემისა. სიტყვა ეკუთვნის ბატონ ელიავას.

ნიკო ელიავას მოხსენებით დამფ. კრება ღებულობს დეკრეტს, რომლის ძალითაც ქუთაისის თვითმმართველობას მიეცა სესხის სახით 8 წლის განმავლობაში 4 მილიონ მანეთი.

ივ. ჭავჭანიძის მოხსენებით მიღებულ იქმნა დეკრეტი რკინის გზის უბნებისათვის 448.000 მან. კრედიტის გახსნისა ტფილისის სადგურის შენობის შესაკეთებლად.

დეკრეტი ტფილისის ფიზიკურ ობსერვატორიის გაუქმების შესახებ ბ. ცინცაძის განცხადების თანახმად მოხსნილი იქმნა დღიური წესრიგისაგან.

მიღებული იქმნა დეკრეტი დამფუძნებელ კრების არჩევნების დებულების შესწორებისა ბ. ფირცხალაიშვილის მოხსენებით.

შეკითხვა სოხუმის ოლქის შესახებ.

თავმჯდომარე. გთხოვთ წაიკითხოთ შეკითხვის ტექსტი.

მდივანი (კითხულობს):

1. იცის თუ არა მთავრობამ, რომ სოხუმის ოლქში საქართველოს დამოუკიდებლობის მოწინააღმდეგე ჯგუფის მეცადინეობით საქართველოს სახელმწიფოებრივი ინტერესის საწინააღმდეგო განწყობილებაა; რომ ამ ჯგუფის მეთაურობით აფხაზეთის სახალხო საბჭოს მცირედი ნაწილი იმუშავებს კონსტიტუციის დებულებას საქართველოსაგან განშორების განზრახვით.

2. იცის თუ არა მთავრობამ, რომ საქართველოს სახელმწიფოებრივი ენა განდევნილია სოხუმის ოლქის სახელმწიფო და საზოგადო დაწესებულებებიდან, რომ კერძოთ ამ ჩვენი მოწინააღმდეგე ჯგუფის წინადადებას, რომ სოხუმის საოსტატო სემინარიაში კურს-დამთავრებულთა სიმწიფის ატესტატი მარტო რუსულ ენაზედ ყოფილიყო შედგენილი, მხარი დაუჭირა საქართველოს ოფიციალურმა წარმომადგენელმა, ბ-ნმა ისიდორე რამიშვილმა და მთელმა სოც.-დემ. ფრაქციამ.

3. იცის თუ არა მთავრობამ, რომ აფხაზეთის საბჭო საქართველოს სახელმწიფო ხაზინის ფულს ურიგებს კერძო პირთ, პარადი საჭიროების დასაკმაყოფილებლად.

4. იცის თუ არა მთავრობამ, რომ რუსეთის სახელმწიფო ბანკის სოხუმის განყოფილება, რომელიც ფაქტიურად გაუქმებულია, ყოველთვიურად ასი ათას მანეთად უზის საქართველოს ხაზინას. თუ ყოველივე ეს მთავრობას მოეხსენება, რა ზომები აქვს მიღებული.

მთავრობის თავმჯდომარის მოადგილემ აღნიშნა რა ამ შეკითხვის საგნის მეტად სერიოზული და რთული ხასიათი და ის გარემოება, რომ ამ ჟამად მას პასუხის გასაცემად ამომწურავი მასალა არ მოეპოვება, დამფუძნებელ კრებას ეთხოვა ამ შეკითხვის ერთი კვირით გადადება. შემკითხველი დაეთანხმა და დამფუძნებელმა კრებამ მთავრობის წარმომადგენლის თხოვნა შეიწყნარა.

თავმჯდომარე. სიტყვა ეკუთვნის ბ. კედიას.

სპირიდონ კედია (ე.-დ.) მოქალაქენო! აფხაზეთის საკითხი თქვენი ყურადღების საკითხად უნდა გავხადოთ დღევანდელ სხდომაზედ. თქვენ კარგად მოგეხსენებათ, რომ ჩვენი ქვეყნის მდგომარეობა განაპირა მხარეებში, საზოგადოდ, უაღრესად დაზიანებულია. თქვენ კარგად იცით, რომ მთავრობის ძალა და ენერგია, როგორც კაცით, აგრეთვე ფულითაც ამ განაპირა კუთხეებში იხარჯება, აგერ მეორე წელიწადია, ძალიან ინტენსიურად. ჩვენი შინაური და საგარეო პოლიტიკის სირთულე უმეტესად ჩვენი განაპირა კუთხეების მოუწესრიგელობით არის შექმნილი. რა თქმა უნდა, ამ გარემოებაში ჩვენ ყველას მიგვიძღვის ბრალი. ჩვენ თავიდანვე წესიერად ვერ დავაფასეთ ის ფაქტი, რომ ეს განაპირა კუთხეები ჩვენი ეროვნულ-სახელმწიფოებრივი იდეისთვის ყველაზედ სახიფათო ელემენტს წარმოადგენდენ, ან იმიტომ, რომ აქ ყველაზედ უფრო გადაგვარებული იყო მოსახლე ქართველთა ეროვნული გრძნობა, ან იმიტომ, რომ აქ ჭარბობდა სხვა ეთნიური ელემენტი. ამ განაპირა კუთხეებს თან, სდევდა სპეციალური მდგომარეობა ყოველმხრივ: პსიხოლოგიურად, კულტურულად, სოციალ-ეკონომიურად და ზნე-ადათის მხრივად. რომ ეს განაპირა ქვეყნები არ დაგვეფრთხო და დაგვეახლოვებინა, საჭირო იყო ანგარიში გაგვეწია მათ სპეციფიურ დეტალებისა და საქართველოს ცენტრისაგან მათ განმასხვავებელ თვისებებისათვის. ამ კუთხეების თავისებურობა უნდა ყოფილიყო ყოველი ჩვენი ნაბიჯის და მოქმედების ჩამგონებელი. ჩვენ კი ამდენი დაკვირვება და საგნის გათვალისწინება ვერ შევძელით, მიზეზი ამისა მრავალია. დღეს ამ განაპირა კუთხეთა შორის ყველაზე უფრო სახიფათო აფხაზეთია. სახიფათოა იმიტომ, რომ საქართველოს სახელმწიფოებრიობას და დამოუკიდებლობას ამ გზით ემუქრება ჩრდილოეთის მტერი - რუსეთი! დენიკინი აფხაზეთით აპირობს საქართველოში შემოჭრას. თქვენ კარგად მოგეხსენებათ, რომ აფხაზეთში დღეს აქტიური ფრონტი გვაქვს, რომ აქ ჩვენს წინააღმდეგ დარაზმულია მტრის დიდი ძალა და რომ ჩვენი სამხედრო ძალის კარგა დიდი ნაწილიც სწორედ აქ შევყარეთ მტრის პირისპირ. დიახ, დღეს იქ აქტიური და მომქმედი ფრონტია, ფრონტის უკან კი გადაშლილია ის აფხაზეთი, სადაც დღეს ჩვენი სახელმწიფოებრივი სიმტკიცე და ინტერესები განსაცდელშია ჩავარდნილი. მოსალოდნელი სამხედრო მოქმედების მოსაგებად და, საერთოდ, ჩვენი შინაური სიმტკიცისათვის საჭიროა, რომ აფხაზეთში მსწრაფლ შეიცვალოს წესი და მეთოდი მუშაობისა და აგრეთვე გადაყენებულნი ის პირნი, რომელთაც ვერ გამოიჩინეს სახელმწიფოებრივი მოღვაწეობის ნიჭი და უნარი.

ამ პირთა მეოხებით ჩვენი სახელმწიფოებრივი აპარატი აფხაზეთში ვერ იცავს ჩვენს ინტერესებს, არამედ უფრო ჩვენდა საზიანოდ არის გამოყენებული უფრო მოხერხებული მტრების მიერ. მე ამ ჟამად მოგახსენებთ იმ ცნობებს, რომელიც მიმიღია პირადად, პირდაპირის წყაროებიდან, საგანგებო გაგზავნილი კაცისაგან და აგრეთვე სხვა და სხვა პარტიის შეგნებულ წევრებისაგან, რომელნიც სხვა და სხვა პირობებში, სხვა და სხვა დროს აფხაზეთში ყოფილან და იქაურ მდგომარეობას პირადად გასცნობიან. ყველა ეს ცნობა გვეუბნება, რომ აფხაზეთში ჩვენი მდგომარეობა ძალიან ცუდია, რომ აფხაზის ხალხი ქართველების წინააღმდეგაა განწყობილი და, ღმერთი რომ გასწყრეს და ფრონტზე, რომ მდგომარეობა გაგვირთულდეს, შეიძლება აფხაზეთში კატასტროფა ვპოვოთ. ასეთი დასკვნა და შთაბეჭდილება გამოაქვს ყველას, ვინც კი აფხაზეთში ყოფილა და ცოტა ხანს მაინც იქ დაუყვია. თქვენ კარგად იცით, რომ აფხაზის ხალხი ჩვენთან ისტორიულ მეგობრობით და საერთო კულტურულ-პოლიტიკურ ცხოვრებით არის დაკავშირებული. თქვენ კარგად იცით, რომ თუ აფხაზის ხალხს ვისიმე მიმართ სიმპატია ჰქონია, ეს სწორედ ქართველებისადმი; როდესაც ჩვენს ქვეყანაში საერთო რუსეთის ბატონობა იყო, აფხაზეთი ყოველთვის სიმპატიით ყოფილა განწყობილი ქართველებისადმი და არასოდეს ქართველებსა და აფხაზებს შორის არავითარ ანტაგონიზმს ადგილი არა ჰქონია, რუსეთის მიმართ ქართველებსა და აფხაზებს მუდამ საერთო ფრონტი და პლატფორმა დაუჭერია. ეს ძველი მდგომარეობა დღეს შეიცვალა და თითქმის მთელი აფხაზობა ჩვენდამი უკმაყოფილებით არის აღვსილი და ვფიქრობთ, რომ შესაფერი დრო დადგეს, აფხაზთა ამგვარ განწყობილებას ჩვენს წინააღმდეგ ადვილად გამოიყენებენ ჩვენი მოსისხლე მტრები, რომლებიც მრავლად მოიპოვებიან აფხაზეთში სხვა და სხვა ეროვნების წრიდან და მაშინ ჩვენ კატასტროფა არ აგვცდება. რა თქმა უნდა, არის აფხაზთა შორის ისეთი ნაწილიც, რომელიც ჩვენი მომხრეა. რომ აფხაზის ხალხს უფრო დავახლოებოდით და ინტიმიურად დავლაპარაკებოდით, დავრწმუნდებოდით, რომ მას ჩვენი მეგობრობა სწყურია, ჩვენა ძმობა! მაგრამ ვიმეორებ, დღეს აფხაზთა შორის საერთო უკმაყოფილებაა და საქართველოს მიმართ საწინააღმდეგო განწყობილებაა. აი, ამ გარემოებას უნდა გაეწიოს ანგარიში და შევეცადოთ გარდავქმნათ ეს ვითარება, რომ აფხაზობამ ჩვენდამი მართლაც და ლოიალური მეგობრობა დაიჭიროს და ჩვენთან ერთად საერთო მტრის წინააღმდეგ ყველა საჭირო მსხვერპლი გასწიოს აფხაზეთში, თქვენ კარგად მოგეხსენებათ, ჩვენს წინააღმდეგ მუშაობდნენ რუსის აგენტები. განსაკუთრებით რუსის სამღვდელო წოდებისაგან და მასწავლებელთა წრიდან გამოდიოდნენ გაბედული მტრები ქართველებისა და ქართული იდეისა. ეს ყველამ კარგად იცით; ყველა ეს პირები დღესაც აფხაზეთში არიან და განაგრძობენ თავიანთ აშკარა ანტიქართულ მოღვაწეობას. ამ პირებმა თავიანთი, პოლიტიკური სახე სხვა და სხვა ნაირად შეისწორეს: ვინ ბოლშევიკია და ბოლშევიკურის იდეით და მეთოდით გვებრძვის, ვინ კიდევ დენიკინელია და დენიკინის იდეით და სისტემით გვებრძვის, ვინ ადგილობრივ მკვიდრთა სხვა და სხვა პოლიტიკურ პარტიაშია და ისე ოსტატურად ებრძვის საქართველოსა და მის დამოუკიდებლობას. ყველა ეს ანტიქართული აქტიური ელემენტი ერთ პოლიტიკას ადგია და ერთ მიზანს ემსახურება: საქართველოს დამოუკიდებლობის დამხობას. ხშირად იმართება ბოლშევიკური მიტინგები სოხუმსა თუ სხვა აფხაზეთის დაბებში, სადაც აგიტატორები საქართველოს წინააღმდეგ ილაშქრებენ, გამოაქვთ კიდევაც შესაფერი რეზოლიუციები. ხალხში ეს აზრები თავისუფლად ვრცელდება. ამგვარი მიტინგების პოლიტიკურ აგიტაციის წინააღმდეგ აქამდის მაინც, არავითარი რეპრესიული ზომები არ ყოფილა მიღებული. ისე, რომ ჩვენი დამამხობელი და გამანადგურებელი ხალხი სრულ თავისუფლებით სარგებლობს ამ მხარეში, მათ მოქმედებას არავითარი დაბრკოლება წინ არ ეღობება და ეს ხალხიც არხეინად განაგრძობს თავის მუშაობას, როგორც ხალხში და ქუჩაში, ისე სხვა და სხვა სახელმწიფო, საზოგადო თუ კერძო დაწესებულებაში. ასეთი მტრული მოქმედებაა დღეს გაჩაღებული საქართველოს წინააღმდეგ თვით აფხაზეთის სახალხო საბჭოშიც.

ეს აფხაზეთის სახალხო საბჭო, შესდგება 40 წევრისაგან იგი არჩეულია ახირებულ წესით და სისტემით, რომლის ძალით საარჩევნო უფლება მინიჭებული ჰქონდა იმათაც კი, ვინც საქართველოს ქვეშევრდომი არ იყო. მიუხედავათ იმისა, რომ ჩვენმა შინაგან საქმეთა მინისტრმა ამის წინააღმდეგ გაილაშქრა თავის მიწერილობაში და მოითხოვა ამ ახირებული საარჩევნო დებულების შეცვლა, აფხაზეთის საბჭოს არჩევნები მაინც ამ დებულების მიხედვით მოხდა, მე სრულიად ზედმეტათ მიმაჩნია იმის თქმა, რომ არსად დედამიწის ზურგზე ისეთი საარჩევნო სისტემა და წესი არ ყოფილა მიღებული, რომ არაქვეშევრდომსაც, რომელსაც არავითარი ორგანიული და სახელმწიფოებრივი ინტერესი არა აქვს ქვეყანასთან, მონაწილეობა მიეღოს არჩევნებში; მართალია, ჩვენ არ გვეშინიან არ გაგონილი და არ ნახული, ლოგიკის და საციცხლო ინტერესის საწინააღმდეგოდ მეტად ახირებული ექსპერიმენტებისა, მაგრამ ფორმალურ მხარეს, რომ თავი დავანებოთ და საგანს, რომ რეალურ ინტერესის თვალით შევხედოთ, გარწმუნებთ, რომ ჩვენთვის ეს საარჩევნო წესი მეტად მავნებელი და საზარალოა. იგი ჩვენთვის მიუღებელი უნდა ყოფილიყო. ჩვენი მთავრობის წარმომადგენელს აფხაზეთში ამის წინააღმდეგ ფაქტიურად არავითარი ღონისძიება არ მიუღია, რომ ეს ინეტრობა არა ამგვარი არჩევნების გაბათილებული იქნებოდა და ქვეყანა მოიგებდა.

40 წევრიანი სახალხო საბჭო, ფრაქციონულად ეს წევრები ესე არიან დაყოფილნი: 27 სოციალ-დემოკრატი, 3 - ესერი, 8 - დემონოვის ჯგუფისა, რომელიც კოდორის ნაწილში იქმნა არჩეული, ეს ჯგუფი დემონოვის მეთაურობით აწარმოებს ანარქიულ პოლიტიკას; საბჭოშია ერთი წარმომადგენელი ფედერალისტებისა და ერთიც ეროვნულ დემოკრატებისა; ასე რომ ფრაქციული შედგენილობის მხრივ, სრული იმედი უნდა ვიქონიოთ, რომ ამ საბჭოში, რომელმაც თავის თავი დიდი უფლებებით აღჭურვა და კომპეტენცია ისე გაიფართოვა, რომ თითქმის აფხაზეთის სუვერენულ საკანონმდებლო ორგანოდ აცხადებს თავის თავს, ვიმეორებ, ფრაქციული შედგენილობის მხრივ, ამ აფხაზეთის სახალხო საბჭოში, ჩვენი სახელმწიფოებრივი ინტერესები უნდა უაღრესად დაცული ყოფილიყო, იმიტომ რომ უმრავლესობა ამ დაწესებულებაში არის ჩვენი მმართველი პარტიის ხელში, - აქ უნდა ყოფილიყო გარანტია ჩვენი სახელმწიფოებრივი და პოლიტიკური სიმტკიცე აფხაზეთში მაგრამ, ალბად ადგილობრივ სპეციფიურ მდგომარეობის გამო, რომელიც აქედან ჩვენთვის თითქმის დაუნახავია, ასეთნაირი ფაქტიური ვითარება არ გამოდგა საკმარისი, რომ ჩვენი სახელმწიფოებრივი ინტერესები დაცული ყოფილიყო, ეს მჟღავნდება თითქმის ყოველ უბრალო საქმეშიაც. აფხაზეთის სახალხო საბჭო იმუშავებს ისეთ კონსტიტუციას, რომელიც აფხაზეთის სრულ სუვერენობას მოითხოვს და საქართველოსთან მეტის მეტ სუსტი დამოკიდებულებას იტოვებს. ეს კონსტიტუცია აფხაზეთს ანიჭებს ყოველგვარ უპირატესობას ჩვენს ხარჯზე, ხოლო საქართველოს, თითქმის არავითარ უფლებას ამ მხარეში არ უტოვებს ეს კონსტიტუცია, ადრე თუ გვიან, ჩვენ წარმოგვიდგება და ჩვენს შეხედულებასაც ამ საგანზე მაშინ გამოვსთქვამთ.

ის ფაქტი, რომ აფხაზეთში არჩევნები გადავდევით გამოწვეულია შემდეგის გარემოებით: ჩვენმა წარმომადგენელმა ბ-ნმა ისიდორე რამიშვილმა არ ვიცი, რატომ, საჭიროდ დაინახა შეჰკითხოდა აფხაზეთის სახალხო საბჭოს აფხაზეთში დამატებითი არჩევნების მოწყობის შესახებ. ამ შეკითხვამ საბჭოს საბაბი და საბუთი მისცა თავისათვის დაეტოვებია გარდამწყვეტი უფლება არჩევნების გამართვის ნებართვისა, მან პრინციპიული დამოკიდებულება დაიჭირა ამ წინადადებისადმი და მხოლოდ იმ პირობით და მაშინ თანხმდება აფხაზეთში დამატებითი არჩევნების გამართვაზე, თუ ჩვენ მივიღებთ იმ კონსტიტუციას, რომელსაც აფხაზთა საბჭო იმუშავებს, თუ არა და - არა! ასეთია სუვერენული სახალხო საბჭოს პირობა!

აფხაზეთის საბჭო თავის თავს სუვერენულ ორგანოდ სთვლის. იგი აბრკოლებს და წინ ეღობება ჩვენ გავლენას და სახელმწიფოებრივ მოქმედებას აფხაზეთში. იგივე საბჭო ილაშქრებს ქართული ენის წინააღმდეგ და ამაში მას ჩვენივე წარმომადგენელი მეთაურობს. სახალხო საბჭოში ადგილი ჰქონდა შემდეგ ფაქტს: აფხაზეთის საბჭოში დაისვა საკითხი, თუ რა ენაზე უნდა ყოფილიყო დაწერილი ატესტატი სემინარიაში კურს დამთავრებულ მოწაფეებისა. ორი სხვა და სხვა აზრი იყო. ზოგი მარტო რუსული ტექსტის მომხრე იყო, ზოგიც რუსულ ქართულისა, თვით ატესტატის პროექტი წარმოდგენილი იყო ქართულ-რუსულად. კენჭის ყრის წინ ჩვენმა მთავრობის წარმომადგენელმა განაცხადა, რომ მისთვის ენის საკითხს არავითარი მნიშვნელობა არ ჰქონდა, და თუ ქართული არ უნდათ, მატრო რუსულად დარჩესო. და საქართველოს წარმომადგენელი და მმართველი სოციალ-დემოკრატიული ფრაქცია ქართული ენის წინააღმდეგ ხმას აძლევენ! ასე იცავენ ჩვენს სახელმწიფო ინტერესს აფხაზეთის საბჭოში, ჩვენი უვიცნი წარმომადგენელი და სოც.-დემ. ფრაქცია!

ამნაირად, თქვენ დაინახავთ, რომ აფხაზეთის სახალხო საბჭოში ჩვენი სახელმწიფოებრივი ინტერესი დაცული აღარ არის და რაც ყველაზე უფრო გასაოცარია ამ საქმეში, ეს ის, უმრავლესობა შემადგენლობისა ჩვენია, ეს ჩვენი უმრავლესობა ფაქტიურად ვერ ატარებს, ვერ ანხორციელებს ვერ იცავს საქართველოს პოზიციას, და ინტერესს.

თქვენ კარგათ მოგეხსენებათ, რომ აფხაზეთში მთელი მმართვა-გამგეობა ჩვენს ხარჯზე ხდება. აფხაზეთის სახალხო საბჭო, აფხაზეთის მთავრობა და ადმინისტრაცია ჩვენი ხაზინით ინახება. რომ საქართველომ ერთი თვით შესწყვიტოს ფულის გზავნა მთელი აპარატი დადგება და ანარქია მოიცავს აფხაზეთს, - უნდა ვიცოდეთ რაზედ და როგორ იხარჯება ეს ფული, საჭიროა კონტროლი, მაგრამ სამწუხაროდ არამც თუ განაპირა კუთხეში, არამედ ცენტრშიაც ვერ მოგვიწყვია კონტროლის საქმე წესიერად. ხოლო განაპირისთვის ეს განუხორციელებელ ოცნებად უნდა ჩაითვალოს. ჩვენ გვინდა აღვნიშნოთ ერთი გარემოება. დამფუძნებელი კრების ყურადღება მიაქციოთ ამ გარემოებას, რომ აფხაზეთში ჩვენი ფული შინაურ წესით იხარჯება. ვიცით შემთხვევები, რომელსაც იქაური საბჭოს ბუჰხგალტერი სთხოვს სახალხო საბჭოს თავმჯდომარეს, ფული მჭირდება ამა და ამ შემთხვევისთვის და მასესხეო, საბჭოს თავმჯდომარე მას 15 ათას მანეთს აძლევს. ჩვენ გვაქვს აგრეთვე ცნობა, რომ იმავე საბჭოს თავმჯდომარეს კერძო მემამულისთვის თამბაქოს სასყიდლად გაუცია თანხა 50 ათასი მანეთი, ვიცით აგრეთვე, რომ სხვადასხვა წევრზე და მოსამსახურეზე ასეთის შინაურ წესით სესხათ გაცემულია 60.000 მანეთი. ამას კომენტარიები არ უნდა; თქვენ ხედავთ, რომ ის ფული, რომელიც აქედან აფხაზეთში იგზავნება, არ ხმარდება თავის დანიშნულებას, არამედ იხარჯება შინაურ წესით კერძო პირებზე გასესხებით, რაიც ყოვლად მიუღებელი და შეუწყნარებელია. შეკითხვაში უკანასკნელ მუხლად აღნიშნული მაქვს სოხუმში არსებული სახელმწიფოს ბანკის განყოფილების ვითარება. კარგათ იცით, ყველგან საქართველოს ტერიტორიაზე ყველგან, გაუქმებულია რუსეთის სახელმწიფო ბანკის განყოფილებათა მოქმედება. გაუქმებულია სოხუმშიაც. მაგრამ დღემდე ამ განყოფილებაზე ყოველთვიურად იხარჯება 100.000 მან. ამ ბანკში მსახურობს 33 კაცამდე, თითქმის სულ რუსობა, ერთი-ორის გამოკლებით. ყველა ესენი საქართველოს წინააღმდეგ მოქმედებენ პოლიტიკურად. ყოფილა შემთხვევა, რომ ჩვენ საწინააღმდეგოდ რეზოლიუციები გამოუტანიათ, კერძოდ, როდესაც დამოუკიდებლობის ერთი წლის თავს ვდღესასწაულობდით, მათ აქტიური პროტესტი განაცხადეს, ჩვენი დამოუკიდებლობის წინააღმდეგ ყველა ესენი აქტიურ მუშაობას აწარმოებენ ჩვენდა დასამხობად. და ამ ჩვენს შეურიგებელ მტრებს ჩვენის ჯიბით ვინახავთ, ჩვენი ფულით ვასაზრდოვებთ. ამას იქით ვერ წავა ჩვენი მთავრობისა და აფხაზეთში ჩვენი წარმომადგენელის დაუდევრობა. უნდა ბოლო მოეღოს ამ უკუღმართობას! ასეთია მდგომარეობა აფხაზეთის კანონმდებლობა-დაწესებულებაში, ასეა ფულის საქმე, ასე წამხდარია საზოგადოდ, ქართული იდეისა და გავლენის საქმეც, მიუხედავად იმისა, რომ აფხაზეთში დიდძალი შეიარაღებული ძალა გვიდგას, მიუხედავად იმისა, რომ აფხაზეთის საბჭოში უმრავლესობა ჩვენია, მიუხედავად იმისა, რომ აფხაზეთი ინახება ჩვენის ხაზინით, მიუხედავად ყოველი ამისა აფხაზეთში ჩვენი გავლენა ძალიან დაცემულია, - მე მოგახსენებთ აზრს სხვა და სხვა პირებისას, სხვა და სხვა პოლიტიკურ მიმდინარეობის წარმომადგენლებისას. თუ ადრე ჩვენს, დამოუკიდებლობამდე აფხაზის ხალხი და საზოგადოება დიდის აღტაცებით და სიამოვნებით ეგებებოდა ყოველ ქართველ მოღვაწეს, რომელიც აფხაზეთში ინიშნებოდა და მოღვაწეობდა, დღეს ყოველი ახალი ქართველი კაცის გამოჩენა ერთგვარ პროტესტს იწვევს; არის მაგალითი, რომ სახალხო საბჭო ცხარე პროტესტით შეხვდა ერთ-ერთ ქართველ მოხელეს, რომელმაც მას ადგილი შესთხოვა. ქართული ენის ასპარეზი ამ ბოლო დროს, მიუხედავად ჩვენი სახელმწიფოებრივი უპირატესობისა, შემცირდა და დაეცა. ქართული ენა სოხუმის ქალაქის თვითმმართველობიდან სრულიად განდევნილია, საქმე სწარმოებს რუსულად. სკოლებშიაც ქართული ენა თუ არსებობს, მხოლოდ იმდენად და ისე, როგორც რუსეთის აქ ბატონობის დროს იყო, არც მეტი არც ნაკლები, ასე რომ ომს, რევოლიუციას დამოუკიდებლობას და აფხაზეთში ჩვენი სახელმწიფოებრიობის დროშას ჩვენთვის არც მორალური და არც კულტურული შემატება არ მოუტანია! დაუჯერებელია, მაგრამ ეს ასეა! ეს შეჰქმნა ერთის მხრივ და უმთავრესად ჩვენმა მთავრობამ და მეორეს მხრით ყველა ანტიქართული ელემენტების შეერთებულმა და აქტიურმა მოქმედებამ.

მინდა თქვენი ყურადღება მივაქციო ერთი რეფორმის უფრო პსიხოლოგიურ მხარეს, რომელსაც დიდი წილი უდევს აფხაზთა უკმაყოფილების წარმოშობაში. მოგახსენებთ მიწის საკითხზე. თქვენ იტყვით, დაიწყო თავისი ალი-ლუია, გამოდის ბ-ნი სპირიდონ კედია თავისი რეაქციონურ პროგრამითო. მე მინდა დაგარწმუნოთ, რომ მე აქ პარტიულ საქმეს არ ვაკეთებ და ამ რეფორმას ამ თვალსაზრისით არ შევეხე. რაც აფხაზეთს შეეხება, მე ერთად-ერთი სურვილი მაქვს: რომ მთელმა დამფუძნებელმა კრებამ საერთო ძალღონით და მონდომებით ლიკვიდაცია მოახდინოს აფხაზეთში არსებულ ჩვენთვის მეტად სახიფათო მდგომარეობისა, მე მინდა აქ მოხდეს ძალების, სურვილების და იდეების შეერთება, ყველამ ერთ საქმეზე ვიფიქროთ და ვიაზროვნოთ და ისე გადავჭრათ აფხაზეთის პრობლემა.

აფხაზეთში მიწის საკითხი ცოტა სხვანაირად იდგა, ვიდრე ჩვენში. მთელი მიწა აფხაზეთში მეპატრონეებს ჩამორთმეული ჰქონდათ რუსეთის წინააღმდეგ უკანასკნელ აჯანყების შემდეგ, მხოლოდ რამოდენიმე ხნის შემდეგ ნაწილი მიწისა უკანვე დაუბრუნდათ. ყოველ გლეხ-კაცს და აზნაურს მიეზომა 10-25 დესეტინამდე; დარჩა კიდევ თავისუფალი მიწა, რომელიც მოიჯარადრეებს ეჭირათ. მოიჯარადრეები, უმთავრესად, იყვნენ სომხები და ბერძნები (ხმა: მეგრელები კი არ იყვნენ?) მეგრელებიც გახლდათ, მაგრამ ამათ მცირე ნაწილი უჭირავთ მხოლოდ. მოიჯარადრე ბერძნები და სომხების მეტი წილი ოსმალეთის ქვეშევრდომნი არიან და, როდესაც აფხაზეთში ჩვენი მიწის რეფორმით შევედით, ყურადღება არ მივაქციეთ ერთ შესაძლებლობას, რომელსაც შეეძლო ადგილობრივ ხალხის ფსიქოლოგიაში ერთგვარი აღელვება შეეტანა, მაგრამ ჩვენ ნიუანსების ხალხი არა ვართ. ეს მიწა აფხაზეთის ხალხის საკუთრებაა, და ასედაც სთვლის მას. თუ მაინც და მაინც აფხაზი შეურიგდებოდა, რომ მიწის ნაწილი ქართველობასაც რგებოდა, იმ ქართველობას, რომელიც მისი მუდმივი თანამშრომელი იყო, არამც და არამც იმას არ შეურიგდებოდა, რომ ეს მისი საკუთრება მიწა მისცემოდა ოსმალეთის ქვეშევრდომ სომხებს და ბერძნებს. და ეს აფხაზს მართლაც ვერ მოუნელებია. ამ ნიადაგზე ისმის დიდი სამდურავი და ბევრი საჩივარიც აფხაზეთში. ამაში დიდი ფსიქოლოგიური სიმართლეა და არის საფუძველიც, რომ აფხაზობამ უკმაყოფილოდ შემოგვხედოს და ჩვენი წინააღმდეგი გახდეს.

საერთოდ, აფხაზეთში ნიადაგი მერყევია. დიდი ანტიქართული მოძრაობაა, რომელსაც ხელმძღვანელობენ და აღრმავებენ რუს-სომხის ბოლშევიკ-დენიკინელები და აფხაზთა ინტელიგენციის ერთი ნაწილი. ეს ფაქტია ამას მტკიცება არ სჭირდება. მდგომარეობის მეტად სერიოზული ხასიათი თვით მთავრობამ იცნო. მე შეკითხვა შევიტანე იმავე დღეს, ამიტომ საგანზე მე სიტყვას ვერ გავაგრძელებ, იმ რამოდენიმე ფაქტის მიხედვით, რომელიც მოგახსენეთ, იმ საერთო შთაბეჭდილების მიხედვით, რომელიც ყველა იქ წასულ ქართველს გამოაქვს აფხაზეთის მდგომარეობაზე, სჩანს, რომ საქმე ცუდათ მიდის. მე მგონია დამფუძნებელი კრება დაინტერესებულია, რომ ამ საკითხს უდიდესი ყურადღება მიექცეს, რათა ჯარის ზურგი საიმედო იყოს და ადგილობრივ ელემენტი, მკვიდრი აფხაზობა, რომელიც მუდამ ყოფილა ჩვენი ისტორიული მეგობარი, მართლაც როიალურათ დავიახლოვოთ, ჩვენთან ერთად ძველებურათ ვამუშაოთ. მე აქ არ მინდა ჩუმათ ჩავატარო ის ფაქტი, რომ აფხაზთა შორის არიან ისეთნი პირნი, რომელნიც აშკარად და აქტიურად ჩვენ წინააღმდეგ დენიკინის ბანაკში მოქმედობენ. არის მცირედი ნაწილი, რომელიც აქტიურად ჩვენთან არის. ხოლო აფხაზის ხალხის სიმრავლე პასიურ უკმაყოფილებაშია. თუმცა მას ბუნებრივად ჩვენთან ლოიალური დამეგობრება და შეერთება სწადია. ჩვენ უნდა, გავფანტოთ ეს უნდობლობის ატმოსფერა, გავფანტოთ უკმაყოფილების პსიხოლოგია. საჭიროა იმ მხარეში, რომელიც განსხვავებული პსიქოლოგიით სცხოვრობს, რომელსაც განსაკუთრებული თვისებები ახასიათებს საჭიროა მეთქი, ასეთ მხარეში მეტი ტაკტი და ნიუანსები; ჩვენმა მთავრობამ ასეთ მხარეში უნდა იყოლიოს წარმომადგენელად, უფრო მტკიცე, უფრო დაკვირებული, უფრო რეალურ ცხოვრებას შეწყობილი კაცი, ვიდრე ის, რომელიც დღეს იქ არის. მე ვიცი, რომ ბ. ისიდორე რამიშვილი, ყველა თქვენთვის ძალიან საყვარელი პიროვნებაა, ვიცი, რომ ისიდორე რამიშვილს ბევრი რამ გაუკეთებია თქვენ მიმდინარეობის განმტკიცებისათვის, ამ მხრივ ძალიან პატივსაცემია არა მარტო თქვენ პარტიისაგან, არამედ შეიძლება სხვა პარტიებისაგანაც, მაგრამ ყველა იმ ცნობების მიხედვით, რომელიც ჩვენ გვაქვს ვრწმუნდებით, რომ ისიდორე რამიშვილი არ ვარგა თავის დღევანდელ პოსტზე; სხვა ადგილზე შეიძლება ძალიან კარგიც და უფრო გამოსადეგიც იყოს, მაგრამ აფხაზეთის დღევანდელ პირობებში იგი გამოსადეგი არ არის.

მე ვფიქრობ, მთავრობას, რომ სცოდნოდა ის მდგომარეობა, რომელიც აფხაზეთშია შემქნილი, ვიდრე ჩვენ საკითხს ტრიბუნაზე გამოვიტანდით, თითონ მიიღებდა ზომებს და ისეთ ადამიანს გაგზავნიდა იქ, რომელსაც მეტი სახელმწიფოებრივი ხასიათი ექნებოდა და რომელიც მეტ სახელმწიფოებრივ დაკვირვებას გამოიჩენდა, და მეტს ანგარიშს გაუწევდა რეალურ პოლიტიკის მოთხოვნილებას, აქამდის ეს არ მომხდარა; მთავრობას ასეთი ნაბიჯი არ გადაუდგავს. მე იძულებული ვარ ვიფიქრო, რომ მთავრობა არ ყოფილა an courant იმისა, რაც აფხაზეთში ხდება. და თუ ეს ასეა, მე უნდა გამოვსთქვა დიდი მწუხარება, რომ მთავრობა, რომელსაც ევალება ფხიზელი თვალი ეჭიროს საქართველოს ყოველი კუთხის ცხოვრებაზე და დროზე ემსახურებოდეს სახელმწიფოს ინტერესების დაცვის საქმეს, დღემდე უცოდინარი დარჩენილა აფხაზეთის ამბების, და არავითარი წინასწარი ზომები არ მიუღია ჩვენი სახელმწიფო ინტერესის დასაცავად. მე არ მინდა, მოგახსენებთ გულწრფელად, ამ მდგომარეობის ექსპლოატაცია, არ მინდა არავითარი კამათი პარტიული ზნისა, არა მინდა, ან თქვენ დაგაბრალოთ ყველაფერი, ან თქვენ ჩვენ დაგვდოთ ბრალი და საქმე კი იმავე ყოფაში დარჩეს რა ყოფაშიც არის. და ეს ჩვენი საერთო საქმე, რომელიც დღეს აფხაზეთში განსაცდელშია შეერთებულის ძალღონით, ერთმანეთის ლოიალური გაგებით, ჩვენდა სასარგებლოდ გამოვაკეთოთ.

თავმჯდომარე. ამ გვარად სხდომა დამთავრებულია, გთხოვთ მოისმინოთ შემდეგი სხდომის დღიური წესრიგი.

მდივანი (კითხულობს)

სხდომა იხურება ნაშვადღევის 4 ს. და 20 წ.