|
მთავარი - ბიბლიოთეკის შესახებ - ელ.რესურსები |
პოსტსაბჭოური კულტურის სივრცე და ლიტერატურული პროცესი სამწერლო ასპარეზზე მეორე მსოფლიო ომის შემდეგ გამოსული თვალსაჩინო ქართველი
მწერლების შემოქმედებაში სოციალისტური რეალიზმის უმთავრესი ნიშნების აღმოჩენა ჭირს.
ეს კარგად იგრძნო სოცრეალიზმის სადარაჯოზე მდგარმა მაშინდელმა სალიტერატურო
კრიტიკამ; დიდწილად სწორედ ამით უნდა აიხსნას როგორც ანა კალანდაძის შემოქმედების
იგნორირების მცდელობა, ასევე მძაფრი კრიტიკული კამპანიები მუხრან მაჭავარიანის,
ე.წ. სამოციანელების, ანუ ახლად დაარსებული „ცისკრის“ გარშემო დაჯგუფებული
მწერლების, 70-იანი წლების ბოლოს და 80-იან წლებში კი ლია სტურუას, ბესიკ
ხარანაულის, გურამ დოჩანაშვილის, ნაირა გელაშვილის, მაკა ჯოხაძის წინააღმდეგ.
უფროსი თაობის მწერალთაგან რამდენჯერმე ამავე მიზეზით მოექცა კრიტიკის ქარცეცხლში
ოთარ ჩხეიძეც. „ჩვენი შეხვედრის ადგილი „კონტროლ პანელის“ ერთი პოსტსაბჭოურ პერიოდში მოხდა კიჩის „რეაბილიტაცია“ ქართულ პოეზიაში (კიჩი - ფართო
მასების გემოვნებას მისადაგებული, დაბალი „სინჯის“ ხელოვნების ნიმუში), რაც
ცხოვრების მზარდი დემოკრატიზაციის შედეგი ჩანს: კიჩი ზრუნავს, რომ ფართო მასები, ის
ადამიანები, რომელთა ესთეტიკური განვითარების დონე შედარებით დაბალია და ამის გამო
უჭირთ ხელოვნების მაღალხარისხოვან ქმნილებებთან ზიარება, არ დარჩნენ ხელოვნების
გარეშე, ანუ არ დარჩნენ კათარსისის (სულიერი განწმენდის) გარეშე, რაც არ შეიძლება
ვინმეს პრივილეგია იყოს.
მაგრამ თუ სოცრეალიზმი არა, მაშინ რა უნდა ყოფილიყო წერის ის მანერა თუ მეთოდი,
რასაც ქართველი მწერლების ერთი ნაწილი ამ დროს მიმართავდა? როგორც ცნობილია, მეოცე
საუკუნის ოცდაათიანი წლებიდან საბჭოთა კავშირში ლიტერატურისა და ხელოვნების
ბუნებრივი განვითარება შეფერხდა პარტიული დიქტატით მომუშავე სსრკ მწერალთა კავშირის
შექმნით (1932 წ.), მოდერნიზმსა და ავანგარდიზმს ყველა მწერლისთვის სავალდებულო
სოციალისტური რეალიზმი ჩაენაცვლა (ნიშანდობლივია, რომ თუკი მემარცხენე პოლიტიკური
იდეოლოგიის გამზიარებელი დასავლელი მწერლები ესთეტიკურადაც მემარცხენეები იყვნენ,
რაც სავსებით ბუნებრივია, საბჭოეთში, რომელიც მემარცხენეობის ბასტიონად წარმოაჩენდა
თავს, ძალისძალად გააბატონეს მემარჯვენე ესთეტიკა). ამიტომ ის
შინაარსობრივ-ფორმალური სიახლენი, რამაც ომის შემდგომ ქართველ პოეტთა და
პროზაიკოსთა ერთი ნაწილის შემოქმედებაში იჩინა თავი (სხვათა შორის, უფრო ადრე,
ვიდრე ეს სხვა საბჭოთა რესპუბლიკების და თვით რუსულ საბჭოთა ლიტერატურაში
მოხდებოდა), ნაგვიანევ, თანაც უცხოური (დასავლური) მწერლობის წაბაძვით გაჩენილ (ან
აღორძინებულ) მოდერნიზმად და ავანგარდიზმად მოინათლა.
არადა, დღევანდელი თვალსაწიერიდან ეს უთუოდ პოსტმოდერნი იყო, მეტ-ნაკლები
მკაფიოობით გამოვლენილი სხვადასხვა ქართველ მწერალთა შემოქმედებაში; თუმცა თვით
ტერმინი - პოსტმოდერნიზმი - ახალი ლიტერატურული მიმდინარეობის აღსანიშნავად იმ დროს
არამარტო ჩვენში, არამედ მთელ მსოფლიოში არსად არ იხმარებოდა. დასავლურ
ლიტმცოდნეობაში იგი სამოციანი წლებიდან იწყებს დამკვიდრებას, ჩვენში კი -
ოთხმოციანი წლების ბოლოდან, „პერესტროიკის“ პერიოდში.
ამრიგად, რაც არ უნდა მოულოდნელი და უცნაური ჩანდეს, პოსტმოდერნი თითქმის
იმავდროულად იკიდებს ფეხს ქართულ მწერლობაში, რა დროიდანაც დასავლურ (ევროპულ და
ამერიკულ) ლიტერატურებში. ამის გააზრება აუცილებელია, რათა მართებულად შევაფასოთ
პოსტსაბჭოური ლიტერატურული პროცესი ჩვენში, არ მივიჩნიოთ უკანასკნელი წლების
სიახლედ ის, რასაც რამდენიმე ათეული წლის ისტორია აქვს.
მოდით ასე დავსვათ საკითხი: თუკი მკითხველთა უფართოეს მასებში იმთავითვე ესოდენ
პოპულარული მუხრან მაჭავარიანის შემოქმედება სოცრეალიზმის ფარგლებში არ თავსდება
(და აშკარაა, რომ არ თავსდება), მაშინ რომელ ლიტერატურულ მიმდინარეობას უნდა
მივაკუთვნოთ იგი? უთუოდ ან ნაგვიანევ მოდერნიზმს/ავანგარდიზმს, ან კიდევ უფრო
ნაგვიანევ (თუ მარადიულ?) კრიტიკულ რეალიზმს. ორივე გამორიცხულია. მუხრან
მაჭავარიანის პოეზია მოდერნისტული ან ავანგარდისტული ვერ იქნება თუნდაც მისი
არაელიტარული ხასიათის, პოპკულტურასთან მისი სიახლოვის გამო.
ეს პოეზია, კრიტიკული პათოსის მიუხედავად, ცხადია, ვერც კრიტიკულ რეალიზმად
ჩაითვლება, იმდენად შორსა დგას ფორმის თვალსაზრისით კრიტიკული რეალიზმის
პოეზიისაგან, ანუ იმ ყაიდის ლექსებისაგან, როგორსაც აკაკი წერეთელი და ილია
ჭავჭავაძე წერდნენ.
მუხრან მაჭავარიანის პოემაში „ვახტანგი“, რომელიც 1958 წლით არის დათარიღებული,
აშკარად გამოჩნდა პოსტმოდერნის რამდენიმე არსებითი ნიშანი, მათ შორის ავტორის
ნიღაბიც, ანუ მეტატექსტი, ანუ ესეისტურ-თეორიული ჩანართი მხატვრულ ქმნილებაში, რაც
გულისხმობს ავტორის რეფლექსიას, განსჯას, კომენტარს - ზოგჯერ სერიოზულს, ზოგჯერ
ირონიულს - ტექსტსა და მისი შექმნის პროცესზე თვითონ ტექსტშივე (ამ გზით ავტორს
თავის შემოქმედებითს ლაბორატორიაში შევყავართ - მხატვრული ტექსტის ნაწილად აქცევს
იმას, რაც ადრე, ჩვეულებრივ, ტექსტს მიღმა რჩებოდა).
ვიდრე ვნახავდეთ, რა სახე მიიღო პოსტსაბჭოურ ქართულ ლიტერატურაში ავტორის ნიღაბმა
(მეტატექსტმა), გავიხსენოთ ამ მხატვრული ხერხის საქრესტომათიო ნიმუში მუხრან
მაჭავარიანის საბჭოური ეპოქის დროინდელი ზემოხსენებული პოემიდან (პოემა ამ ტექსტს
პირობითად ჰქვია - ესეც პოსტმოდერნისტული ხერხია ჟანრის გაუცხოებისა. სინამდვილეში
იგი სხვადასხვა სტილური მანერით, უფრო სწორად, სხვადასხვა სტილური მანერის
პაროდირებით შესრულებული რამდენიმე ეპიზოდისაგან შედგება, რომლებიც ვახტანგ
გორგასლის მიერ თბილისის დაარსების თემატურ რკალს ქნიან. ერთი მხატვრული ტექსტის
ფარგლებში სხვადასხვა სტილური მანერის პაროდირება პოსტმოდერნიზმის ერთ-ერთი
არსებითი ნიშანია - მისთვის ესოდენ დამახასიათებელი ეკლექტიკურობა ამაშიც
ვლინდება):
„მოგეხსენებათ, რა ძნელია პოემის წერა;
არა ერთი და ორი გახდა ამ საქმის წერა.
ეს, არცთუ ისე იოლი საქმე, -
როგორ დავიწყო,
სით მივუდგე,
მირჩიეთ -
რა ვქნა!
დავიწყო ისე,
როგორც სხვები იწყებენ ხოლმე, -
რატომღაც გული არ მაძლევს ნებას.
არადა,
უშნოდ რომ მოვედვა ღობეს და ყორეს -
ეს შეიძლება?! -
რა თქმა უნდა -
არ შეიძლება!
რაც არის - არის -
გავარდეს ჯანი.
თუ გინდა, ლაფი დამასხან თავზე -
ესე პოემა იწყება ასე:
ვახტანგმა გადინადირა
ქედი მაღალი - ტყიანი;
ვერ მოკლა ფური, ვერც ხარი:
- ვაზირნი რას იტყვიანო!“
აქვე, ამ ციტატის ბოლო სტროფში, წმინდა სახით არის წარმოდგენილი პოსტმოდერნისტული
ინტერტექსტუალობა, ანუ ძველი ტექსტების „გადაწერა“-გადამუშავების ის სახეობა,
რომელიც პოსტმოდერნისტული წერის მანერის ერთ-ერთი უმთავრესი მახასიათებელთაგანია:
საყოველთაოდ ცნობილი ფოლკლორული ტექსტი „ავთანდილ გადინადირა“ არის „გადაწერილი“,
ოღონდ ახალ „ვერსიაში“ საკუთარი სახელი „ავთანდილი“ ჩანაცვლებულია „ვახტანგით“ და
ბოლო სტრიქონის მაგივრად - „ვერცა ირემი რქიანი“ - ახალი ტაეპი გაჩნდა: „ვაზირნი
რას იტყვიანო!“. საგულისხმოა ის ცვლილებაც, რაც აქ რითმაში მოხდა: ფოლკლორისთვის
დამახასიათებელი თითქმის ტავტოლოგიური რითმა „ტყიანი: რქიანი“ თანამედროვე
დისონანსური რითმით შეიცვალა: „ტყიანი: იტყვიანო“.
აშკარაა ავტორის თავისუფალი, ლაღი, ალაგ-ალაგ ირონიული დამოკიდებულება თემისადმი,
ოღონდ ეს პოსტმოდერნისტული ირონიაა, რომელიც არავის და არაფრის დაცინვას არ ისახავს
მიზნად (პოსტმოდერნისტული ირონია ამით რომანტიკულ ირონიას წააგავს). ამერიკელი
კრიტიკოსის ა.უაილდის გამოთქმა რომ გამოვიყენოთ, ეს „მაკორექტირებელი ირონიაა“
ცხოვრების ყოველგვარი გამოვლინების მიმართ. ამიტომ არის, რომ აქ ირონია ოდნავადაც
არ ბღალავს პოემის მთავარი გმირის ვახტანგ გორგასლის შარავანდს.
ვნახოთ გადაწერის, ანუ სხვათა მიერ შექმნილი კარგად ცნობილი ლიტერატურული ტექსტის
საკუთარი მხატვრულ-შემოქმედებითი მიზნების შესაბამისად გადამუშავების (სამუსიკო
ტერმინი რომ ვიხმაროთ - გარემიქსების) კიდევ ერთი საგულისხმო ნიმუში მუხრან
მაჭავარიანის ამავე პოემიდან:
„რა გამოსცილდნენ მცხეთას -
თქვა დიდვაჭარმა ერთმა:
იცოცხლე! -
ღდინზე ვიბანო
ჭრელ აბანოში ნურითო!
მეორემ: -
გაგიხარია! -
გამოვთვრე ატენურითო!
მესამემ: -
ოქროდ გავყიდი -
ნაყიდსა ასპანურითო!“
აქ დავით გურამიშვილის ბერების საუბარია „გარემიქსებული“, იმ ბერებისა, კახთ
ბატონმა ქართლელთა ბატონს რომ გაუგზავნა მოციქულებად:
„ერთმან იხუმრა: ვიბანებ თიფლის აბანოს ნურითა,
მეორემ - თევზით გავძღები ზურგიელ გელაქნურითა,
მესამემ - მივიბრუჟები ღვინითა ატენურითა,
მეოთხემ - კიდეც დაგვთოკვენ საბლითა მაზმანურითა!“
მეოცე საუკუნის ავტორი მეთვრამეტე საუკუნის ტექსტის გამოყენებით მეხუთე საუკუნის
ამბავს მოგვითხრობს! ამ ხერხის მეშვეობით მიღწეული ერთ-ერთი შედეგი დროთა იდუმალ
კავშირზე მინიშნებაც გახლავთ, რაც პოსტმოდერნისტული მგრძნობელობის თავისებურ
გამოვლენად უნდა ჩაითვალოს.
გადაწერის, სხვისი ტექსტების გათავისების კლასიკურ ნიმუშებს ვხვდებით რევაზ
ინანიშვილთან („ჯარგვალე“, „მწერალი“, „ჩანაწერები სამაგიდო რვეულებიდან“).
განსაკუთრებით მრავლისმთქმელია ამ მხრივ „ჯარგვალე“. მასში თავიდან ბოლომდე,
სიტყვასიტყვით არის გადაწერილი უბრალო სოფლელი ქალის, ესმა თოთიბაძის, მოგონებები
ეგნატე ნინოშვილზე, რომელსაც ავტორის (რევაზ ინანიშვილის) მცირე შესავალი და
ბოლოთქმა ახლავს - ორივე წმინდა წყლის მეტატექსტი. ვნახოთ ნაწყვეტი შესავლიდან,
რომელიც პოსტმოდერნისტული მგრძნობელობის იშვიათ მანიფესტაციას წარმოადგენს და,
საერთოდ, ერთ-ერთი უბრწყინვალესი მეტატექსთაგანია:
„გადაშლილი მაქვს ეგნატე ნინოშვილის ათას ცრაას ოცდათხუთმეტ წელს გამოცემული
თხზულებათა სრული კრებულის უკვე გაყვითლებული მესამე ტომი და სიტყვასიტყვით ვიწერ
ესმა თოთიბაძის მოგონებას. ჩვენი დროისათვის ამ უცნაურ საქციელს, რა თქმა უნდა,
ექნება თავისი მიზეზები, შეიძლება ითქვას, მიზეზთა მთელი წყებაც, მაგრამ, რადგანაც
მათი უბრალოდ ჩამოთვლაც კი შორს წაგვიყვანდა, მე მხოლოდ ერთს ვიტყოდი, და იმასაც
ორიოდე სიტყვით: სტრიქონები, რომლებსაც მე ამ წიგნიდან ვიწერ, ყრუ, განმწმენდელ
ტკივილებად შემოდის ჩემში, მინდა ასეთი ყოფნა გაგრძელდეს რაც შეიძლება დიდხანს,
მინდა ხელები გავშალო, მივაწვდინო სხვებს და ეს ტკივილები ელექტროდენივით გადავცე
მათაც (...). რა ხასიათის ლიტერატურულ ფაქტთან გვაქვს საქმე (თავის ამ ქმედებას -
გადაწერას - გულისხმობს. - ლ. ბ.), მე ეს არ მადარდებს. ამ კატეგორიების დამდგენთა
წინაშე მე შემიძლია ძალიან გულმშვიდად წარვდგე“.
გასული საუკუნის სამოცდაათიანი წლებიდან პოსტმოდერნისტულ პოეტურ ტექსტებს
(კოლაჟებს, დეკონსტრუქციებს და სხვ.) უხვად ქმნის ვახტანგ ჯავახაძე. მის
გამომგონებლობას ამ სფეროში არა აქვს საზღვარი, უამრავ ნაცად თუ ორიგინალურ
პოსტმოდერნისტულ ხერხს ვხვდებით მის ლექსებში.
მხატვრულ-გამომსახველობით სფეროში ასევე ამოუწურავი ფანტაზიის მქონე გურამ
დოჩანაშვილის შემოქმედებაში შემდგომ განვითარებას პოვებს ავტორის ნიღაბი.
მოთხრობაში „ვატერ(პო)ლოო ანუ აღდგენითი სამუშაოები“ იგი ორმაგ ნიღაბს გვთავაზობს:
ირონიით გაჯერებული ესეისტურ-თეორიული ჩანართების ავტორი აქ ფორმალურად
(გრამატიკულად) თითქოს სხვა პიროვნებაა და არა ამ მხატვრული ტექსტის შემოქმედი,
ვინაიდან ამ უკანასკნელზე ჩანართ-კომენტარებში მესამე პირშია ლაპარაკი (თხრობა ასე
იწყება; „ქვემორე მოყვანილი ამბის ავტორმა, აფრედერიკ მემ, გაითვალისწინა რა
ეროვნულ ლიტერატურაში ფანტასტიკური ჟანრის გამოვლენათა რეალური ნაკლებობა,
გადაწყვიტა...“ და ა.შ.).
ქართული პოსტმოდერნის ისტორიის თვალსაზრისით უაღრესად საინტერესოა ნაირა გელაშვილის
მოთხრობა „ჩვენება“ (ქვესათაურად ფრჩხილებში უზის „ანაბეჭდები“), რომელიც პირველად
1984 წელს დაიბეჭდა ჟურნალ „მნათობში“. ამ ნაწარმოებში გვხვდება ნონსელექციის,
სიჭარბის ხერხის, სტილური პაროდირების, პოსტმოდერნისტული ირონიის გამოყენებით
შესრულებული ჩინებული პასაჟები. ხაზგასმით უნდა ითქვას, რომ ავტორი მთელი მოთხრობის
მანძილზე დიდი ოსტატობით ახერხებს მკითხველში პოსტმოდერნისტული მგრძნობელობის
აღძვრას.
საბჭოთა ხანის ქართული პოსტმოდერნი არც ეპისტემოლოგიური დაეჭვების მკაფიოდ
გამომხატველი თხზულების გარეშე დარჩენილა. პოსტმოდერნისტული აზროვნების ამ წახნაგის
შესანიშნავი ილუსტრაცია გახლავთ ჯემალ ქარჩხაძის მოთხრობა „დრო“ (სათაურის ქვემოთ,
ფრჩხილებში, ვკითხულობთ: „ფანტასტიკური ღიმილი“).
აი ასეთი მდიდარი (თუმცა თეორიულად გაუაზრებელ-გაუცნობიერებელი) პოსტმოდერნისტული
წანამძღვრები დახვდა პოსტსაბჭოური ეპოქის ქართულ მწერლობას. ყოველივე ამან (ამ
წანამძღვრებმა) შემდგომი განვითარება პოვა და უკიდურეს ზღვარსაც მიაღწია სამწერლო
ასპარეზზე მეოცე საუკუნის 90-იან წლებში გამოსულ მწერალთა ახალი თაობის
შემოქმედებაში.
ახალმა დრომ, იდეოლოგიური დიქტატისაგან ხელოვანი ადამიანის გათავისუფლებამ,
ბუნებრივია, გავლენა წინა თაობის (თაობების) მწერალთა შემოქმედებაზეც იქონია, თუმცა
მათთან სიახლე უფრო გამოსახვის საგანს შეეხო, ვიდრე გამოსახვის ფორმას. გამოსახვის
ეს საგანი, მანამდე ტაბუდადებული ჩვენში, საბჭოთა რეპრესიული სისტემის ნამდვილი
სახე გახლავთ და ეს სახე მკაფიოდ წარმოჩნდა ჭაბუა ამირეჯიბის („გორა მბორგალი“),
ოთარ ჭილაძის („აველუმი“, „გოდორი“), გურამ ფანჯიკიძის („ეშმაკის ბორბალი“), გურამ
გეგეშიძის („სისხლის წვიმები“, „ნაცრის კოშკი“), რეზო ჭეიშვილის („კუდიანი
ვარსკვლავი“), ზაირა არსენიშვილის („რეკვიემი ბანის, სოპრანოსა და შვიდი
ინსტრუმენტისათვის“, „ვა, სოფელო...“), ჯემალ ქარჩხაძის („განზომილება“), გიორგი
ცოცანიძის („მეცხვარული ნოველები“), ვახუშტი კოტეტიშვილის („ჩემი წუთისოფელი“),
ნაირა გელაშვილის („სარკის ნატეხები“), გივი ალხაზიშვილის („რკინის კარს აქეთ და
იქით“) თხზულებებში. „მან სიამაყით გაიფიქრა, რომ ბაბუა ოჯახში მაინც ბედავდა
სიმართლის თქმას, კომუნისტების კრიტიკას, თუმცა არავისზე ნაკლებ არ ეშინოდა საბჭოთა
რეჟიმის დაუნდობელი სისასტიკისა“, - ეს არის ციტატა გურამ გეგეშიძის რომანიდან
„ნაცრის კოშკი“ (მასში ასახულია ხანა მეორე მსოფლიო ომის დაწყებიდან სტალინის
გარდაცვალებამდე). ამგვარი შეფასებანი უახლოესი კომუნისტური წარსულისა, ყოვლად
შეუძლებელი საბჭოური ცენზურის არსებობის პირობებში, უხვად მოიპოვება ზემოთ
დასახელებულ თხზულებებში.
ახალი სუნთქვა გაუხსნა ახალმა დროებამ ოთარ ჩხეიძეს, რომელმაც უახლესი წარსულისკენ
მიბრუნებისა და მისი ახლებური შეფასების ნაცვლად მოვლენათა განვითარების ცხელ
კვალზე თანამედროვეობის ამსახველი რომანების სერია შექმნა („არტისტული
გადატრიალება“, „თეთრი დათვი“, „ბერმუდის სამკუთხედი“, „2001 წელი“, „მორჩილი“). ამ
რომანებში, რომლებშიც პოსტსაბჭოური ეპოქის უმთავრესი და უმნიშვნელოვანესი
საზოგადოებრივ-პოლიტიკური მოვლენებია მხატვრულად ასახული, თავი იჩინა ერთმა
საინტერესო ფორმისმიერმა სიახლემ, რაც არ იყო დამახასიათებელი რეალისტური მანერით
შესრულებული მხატვრული თხზულებებისათვის. ეს გახლავთ აშკარად ფაქტობრივისა და
აშკარად გამონაგონის შერწყმა ერთ ნაწარმოებში; სხვა სიტყვებით:
ტიპიზაცია-ინდივიდუალიზაციის პრინციპით შესრულებულ პასაჟებს აქ
ფაქტობრივ-პუბლიცისტური (უფრო ფელეტონური ხერხებით შესრულებული) პასაჟები ერწყმის,
თანაც მწერლის თანამედროვე პოლიტიკოსები და კულტურის მოღვაწენი ნამდვილი სახელებითა
და გვარებით არიან წარმოდგენილნი (ამ ხერხის სიახლე რომ უფრო თვალნათელი გახდეს,
შესადარებლად ალექსანდრე ქუთათელის რომანი „პირისპირ“ გავიხსენოთ, რომელშიც მეოცე
საუკუნის პირველ ნახევარში საქართველოს საზოგადოებრივი ცხოვრების ასპარეზზე მოღვაწე
რეალური ადამიანები, მწერლის თანამედროვენი, გამოგონილი გვარ-სახელით არიან
გამოყვანილნი და მათი ვინაობა მხოლოდ სათანადოდ ინფორმირებული მკითხველისთვის არის
ნათელი). ამ სიახლით გამოწვეული ეფექტი და წერის ამგვარი მანერის განსხვავებულობა
კრიტიკული რეალიზმის მიმდევარ მწერალთა წერის მანერისაგან კარგად შენიშნა მაია
ჯალიაშვილმა: „მოყვარეს პირში უძრახე, მტერს პირს უკანაო“, - კი მოიმარჯვებდა
გონიერ ანდაზას ილია, მაგრამ სიფრთხილისათვის „შეკაზმულ ცხენსაც“ გვერდით
ამოიყენებდა: „ჩვენ პირთან საქმე არა გვაქვს, ჩვენ საზოგადო ჭირზედა ვწერთო“ (...).
ოთარ ჩხეიძე უკან აღარ იხევს და სწორედაც რომ „პირთან აქვს საქმე“ (1,568).
პოსტსაბჭოური ქართული პროზა თემატურად მრავალფეროვანი არ არის: 1991-92 წლების
სამოქალაქო ომით, სეპარატისტთა წინააღმდეგ წარმოებული ბრძოლებით, კანონიერი თუ
უკანონო სამხედრო ფორმირებების ძარცვა-გლეჯით გაჩანაგებული ქვეყანა, დაბეჩავებული
ხალხი, დაცემული ზნეობა, პროსტიტუცია, ნარკომანია, უპერსპექტივობა, ცხოვრების
სახსრის საზღვარგარეთ ძიება - ეს გახლავთ ძირითადი თემატური რკალი, რომლითაც
დღევანდელი ქართველი პროზაიკოსები ინტერესდებიან (ზაურ კალანდია - „ძეგლი
ყველასათვის“, აკა მორჩილაძე - „მოგზაურობა ყარაბაღში“, „ფალიაშვილის ქუჩის
ძაღლები“, „აგვისტოს პასიანსი“, „შენი თავგადასავალი“, „ძირს სიმინდის რესპუბლიკა“,
ზაზა მესხი - „სპაზმები“, „...ჩვენი უცოდველობა, მამავ...“, გივი ალხაზიშვილი -
„სოდომიდან სოდომამდე“, ირაკლი სამსონაძე - „ყურთბალიში“, დიანა ვაჩნაძე - „ნატა
ანუ ახალი ჟიული“, მიხო მოსულიშვილი - „ფრენა უკასროდ“, ბასა ჯანიკაშვილი -
„ოცნებით კაიროში“, სოფიო კირვალიძე - მოთხრობების კრებული „ბერიკაობა“, ზურაბ
სამადაშვილის, ზურაბ ლეჟავას, მამუკა ხერხეულიძის, გელა ჩქვანავას მოთხრობები). ამ
ფონზე ნუგზარ შატაიძის, ირაკლი ლომოურის, შოთა იათაშვილის, დავით ქართველიშვილის,
მარსიანის, თამრი ფხაკაძის და ზაალ სამადაშვილის ტექსტები მეტწილად საჭირბოროტო
საზოგადოებრივი პრობლემების არაპირდაპირი, გაშუალებული, ზოგ მათგანთან მხატვრულ
ფანტასტიკას მიახლოებული წარმოსახვით გამოირჩევა.
უნდა ითქვას, რომ კრიტიკული რეალიზმის გარდა არც ერთი სხვა ლიტერატურული
მიმდინარეობა ისე ბუნებრივად არ ჩაწერილა ქართულ სალიტერატურო სივრცეში, როგორც
პოსტმოდერნი. მართებულად მიგვაჩნია ნუგზარ მუზაშვილის დაკვირვება, რომელსაც იგი
გვიზიარებს წერილში „პოსტმოდერნისტული ბიოგრაფიები“ (2001 წ.): „...თუკი
მოდერნისტული ან ავანგარდისტული განწყობა ჩვენში საუკეთესო შემთხვევაშიც კი მხოლოდ
რამდენიმე ინტელექტუალის პირადი პრობლემა აღმოჩნდა, პოსტმოდერნისტული მსოფლგანცდა,
სხვადასხვა მიზეზის გამო, ჩვენს ქვეყანაშიც ეპოქალურ მოვლენად იქცა. ჩვენი
საზოგადოების მოზრდილ ნაწილს აშკარად აღმოაჩნდა მენტალური მზაობა პოსტმოდერნისტული
ესთეტიკის არა მარტო მისაღებად, არამედ დასაფასებლადაც“ (2, 84).
მართლაც, პოსტმოდერნიზმი თავისი ეკლექტურობით, შემოქმედებითი თავისუფლებით,
სიტყვებით, იდეებით, სტილებით თამაშისკენ მიდრეკილებით, ძველი ლიტერატურული
ტექსტების ახლებური (გა)დამუშავებით, მათი მახვილგონივრული კომენტირებით და ზოგჯერ
პაროდირებითაც, ხალისით მიიღო ჩვენმა მკითხველმა.
პოსტმოდერნისტული მხატვრულ-შემოქმედებითი ტენდენციების გამოხატვის თვალსაზრისით
ყურადღებას იქცევს ლაშა იმედაშვილის ბოლო წლების ნამუშევრები, რომლებსაც ავტორმა
თავი მოუყარა წიგნში „ბიოგრაფიები“ („იესო ქრისტე“, „ლეონარდო და ვინჩი“, „ალფრედ
ბერნჰარდ ნობელი“, „მიხეილ ჯავახიშვილი“, „გალაკტიონ ტაბიძე“, „დიაბოლოს“. -
გამომცემლობა „ლომისი“, 2003). განსაკუთრებით აღსანიშნავია ამ მხრივ „მიხეილ
ჯავახიშვილი“ (გაზეთ „ჩვენს მწერლობაში“ პირველი პუბლიკაციისას ამ მოთხრობის
სათაური იყო „მწერლობის იმიტაცია: საეჭვო ბიოგრაფიის კაცი“). ამ თხზულებას ასე
ახასიათებს კრიტიკოსი ნუგზარ მუზაშვილი:
„აქ არის აშკარად გამოკვეთილი ეპისტემოლოგიური დაეჭვების სპეციფიკურად ქართული
ვარიანტი, განხორციელებულია მიხეილ ჯავახიშვილის ცხოვრებასა და შემოქმედებასთან
დაკავშირებული მთელი რიგი სტერეოტიპული მოსაზრებების პოსტმოდერნისტული
მგრძნობიარობის პრინციპით გადასინჯვის მცდელობა, ჩვენ თვალწინ ხდება ზოგიერთი ჩვენი
დიადი მეტამოთხრობის მუტაცია მრავალ წვრილმან და პარადოქსული ელფერის ამბებად,
რომელთა მიზანია არა ახალი მეტამოთხრობების აშენება, არამედ არსებული კრიზისის
ავტორისეული გაგების დრამატიზირება (ჟან-ფრანსუა ლიოტარი). აშკარაა მოთხრობის
ინტერტექსტუალური ხასიათი - სისტემატური ციტირებები, ალუზიები როგორც მიხეილ
ჯავახიშვილის, ისე სხვათა ნაწარმოებებიდან, კინოფილმიდან. შეუძლებელია თვალში არ
მოგხვდეთ მოთხრობის ხაზგასმული ესეისტურობა - თქვენ არა მარტო ის იცით, როგორ
შეიქმნა ეს ტექსტი, რომელსაც ახლა ინტერესით კითხულობთ, არამედ ზოგჯერ იფიქრებთ,
რომ გამოკვლევას კითხულობთ მიხეილ ჯავახიშვილის ცხოვრებასა და შემოქმედებაზე.
თვალში საცემია ორმაგად კოდირებული ციტატები და ნონსელექციის პრინციპი - ტექსტში
განხორციელებულია რეალისტური ხელოვნებისათვის წარმოუდგენელი სხვადასხვა ჟანრისა და
მხატვრული სტილის სინთეზი“ (2,90-91).
ახალგაზრდა ქართველი მწერლები დიდ გამომგონებლობას იჩენენ პოსტმოდერნისტული ყაიდის
ლიტერატურული თამაშების მოფიქრებისას. ვნახოთ, როგორ გადავიქცევით, როგორც იტყვიან,
თვალსა და ხელს შუა, ლაშა ბუღაძის მინიატურის კითხვის პროცესში ამავე მინიატურის
პერსონაჟად (მინიატურის სათაურია „მოთხრობა“, ციკლის სათაური - „უბის წიგნი“,
ქვესათაური - „მხოლოდ პროფესიონალი მკითხველისათვის“):
„ყურადღება!
თქვენ ეს-ესაა შეუდექით მოთხრობის კითხვას.
თქვენ ამწუთას წაიკითხეთ პირველი წინადადება, მაგრამ ჯერჯერობით მოსალოცად არა
გაქვთ საქმე, რადგან წასაკითხი, გარწმუნებთ, კიდევ ბევრია.
გილოცავთ!
თქვენ ნელ-ნელა ეშხშიც შედიხართ. სულ ცოტაც და წაიკითხავთ შემდეგ წინადადებას.
(რა დასამალია და, თქვენ უკვე კითხულობთ ამ წინადადებას)“.
უცნაური გრძნობა გვეუფლება ამის წაკითხვისას, რადგან ვგრძნობთ, რომ იმ ტექსტის
პერსონაჟად ვიქეცით, რომელსაც ვკითხულობთ, და ვერაფრით დაგვიღწევია თავი ამ უჩვეულო
და არცთუ სასიამოვნო სტატუსისათვის. ფინალი კი ასეთი გულსაკლავად რეალისტური
გველის:
„ყურადღება!
თქვენ კითხულობთ ერთ-ერთ ბოლო წინადადებას.
თქვენ დაასრულეთ კითხვა და უკვე მერამდენედ გაგიცრუვდათ დღეს იმედი“.
ავტორის ნიღბის და, შესაბამისად, მეტატექსტის ორიგინალურ ნიმუშს თხზავს ბესო
ხვედელიძე მოთხრობაში „ქაღალდის თვითმფრინავები“. აქ ავტორი პერსონაჟების ნიღბით
გვევლინება, რაც იმას ნიშნავს, რომ მეტატექსტი პერსონაჟთა სახელით იქმნება -
თავიანთი ავტორის მიმართ კრიტიკულად განწყობილი პერსონაჟების სახელით.
ციტატა:
„- ნახე, ცისარტყელა! - აიშვირა უცებ ხელი გოგომ ცისკენ. ჰორიზონტიდან ჰორიზონტამდე
ცისარტყელა კვასკვასებდა.
- წვიმა რომ არ ყოფილა? - გაუკვირდა ბიჭს.
- იმას ეგრე უნდა და... - ახსნა გოგომ და გაიღიმა“.
„იმაში“ გოგონა თავიანთ ავტორს გულისხმობს! სათანადო ძალისხმევის გარეშე ძნელი
მისახვედრია ტექსტთან გვაქვს საქმე თუ მეტატექსტთან; ჩვეული ინერცია გვიბიძგებს
წაკითხული ტექსტად აღვიქვათ, მაგრამ პერიოდულად, ზემოთ ციტირებულის მსგავსი
რეპლიკებით, პერსონაჟები შეგვახსენებენ, რომ დაწყებულ-დაუმთავრებელი ტექსტის
მეტატექსტს ვეცნობით. ეს ვითარება უჩვეულო განცდას ბადებს „ქაღალდის
თვითმფრინავების“ კითხვისას, განცდას, რომელიც პოსტმოდერნისტული მგრძნობელობისა და
ეპისტემოლოგიური დაეჭვების ნაზავს წარმოადგენს.
პოსტსაბჭოური ქართული ლიტერატურის ერთ-ერთი თვალში საცემი თავისებურება გახლავთ
ინტერესის თანდათანობითი გადანაცვლება ტექსტიდან მეტატექსტისაკენ, რაც ბოლოს და
ბოლოს მეტატექსტის მიერ ტექსტის თითქმის მთლიანად ჩანავლებით დაგვირგვინდა.
მეტატექსტმა, რომელიც ნაკლებ თვალში საცემი, მარგინალური ლიტერატურული ხერხი იყო
(კრიტიკული რეალიზმის ხანაში მისი ჩინებული ნიმუში შექმნა ილია ჭავჭავაძემ
„კაცია-ადამიანის“ ფინალურ ნაწილში, რომელიც ასე იწყება: „აღარ გაათავებ? -
მკითხავს მოწყენილი, და იქნებ გაჯავრებულიც, მკითხველი“), ჩვენს დროში, ყოველგვარი
მარგინალურისადმი ინტერესის ზრდის ხანაში (ეს გახლავთ პოსტმოდერნისტული ეპოქის
ერთ-ერთი მკაფიოდ გამოკვეთილი თავისებურება), ნელ-ნელა წინა პლანზე გადმოინაცვლა და
ტექსტთან მიმართებაში გაბატონებული პოზიცია დაიკავა.
მეტატექსტს ხშირად მიმართავს და მისი გამოყენებით სათანადო მხატვრულ ეფექტს აღწევს
ოთარ ჩხეიძე (ვნახოთ, ერთი საგულისხმო ნიმუში მეტატექსტისა ოთარ ჩხეიძის
მოთხრობიდან „გამოცდა“, რომლის მეშვეობითაც ირონიზებულია საბჭოთა მწერლისადმი
წაყენებული იდეოლოგიური მოთხოვნა, რაც იმაში მდგომარეობს, რომ სწორხაზოვნად,
ერთმნიშვნელოვნად, ანუ - სინამდვილეში - პრიმიტიულად, გამოიხატოს მხატვრულ
თხზულებაში ოპტიმისტური ტენდენცია: „გადაიტანდა ავდარსა ყოველსა, რაღა თქმა უნდა,
გადაუტანია როგორც რო ბევრჯერა, ეს ისე ცხადია, ისე ნათელია, არც უნდა მეთქვა, ესეც
ზედმეტია რაღა თქმა უნდა, მაგრამ დავურთავ შიშითა იმისა, რო არ დამწამონ
გულგატეხილობა, უიმედობა რო არ დამწამონ, თორემ ამბავი იქა თავდება: ცაზე რო მზე
ავარვარდა, - იქა თავდება!“).
წიგნის რვა გვერდი უჭირავს ჩინებულ მეტატექსტს ნაირა გელაშვილის მოთხრობაში
„ჩვენება“ - ეს გახლავთ მკითხველისა და ავტორის კამათი იმ ლიტერატურული ხერხების
გამო, რომლებსაც მწერალი ამ ნაწარმოებში იყენებს. მეტატექსტებით არის გაჯერებული
გურამ დოჩანაშვილის მოთხრობა „ვატერ(პო)ლოო ანუ აღდგენითი სამუშაოები“ (ავტორისეული
პერიოდული ირონიული მსჯელობანი ამ მოთხრობის ჟანრის თაობაზე და სხვ.).
ახლა კი, ჩვენს დღეებში, მეტატექსტი ესწრაფის კიდევ უფრო გაიფართოოს სასიცოცხლო
სივრცე, ცდილობს მთლიანად განდევნოს ტექსტი და მისი ადგილი თვითონ დაიკავოს.
მეტატექსტის ექსპანსია ჯერ მცირე ზომის პოეტურ ოპუსებში დაგვირგვინდა ტექსტის სრული
განდევნით:
„თუ მოვინდომე - ყველაფერს შევძლებ,
მეტრ იპოლიტ ტენს გავურითმავ მეტროპოლიტენს.
მაგრამ, ღმერთო, გთხოვ მოწყალებას:
შვილებისთვის დაწერილ ლექსში
გამარითმინე სამშობლო და თავისუფლება“.
(მიხეილ ქურდიანი)
„მე ახლაც მიჭირს ლექსების წერა,
კალამი თითქოს პირველად მიჭირავს -
წერას ვურითმავ მე ბედისწერას,
მიჭირავს ვურითმავ უბრალოდ ჭრიჭინას.
მაღონებს ის, რომ ბევრი მაქვს საწერი,
ცისკენ ალმაცერი გამექცა ცქერა.
მინდა, რომ საწერი გავრითმო საცერით,
რომლითაც გავცრიდი თვითეულ ბგერას.
და იქნებ მჯეროდეს სულ ერთი წამით, რომ
შევძლო და მთლიანად სამყარო გავრითმო“.
(რატი ამაღლობელი)
ორივე ამ ლექსში ტექსტს მთლიანად ჩაენაცვლა მეტატექსტი - რეფლექსია არარსებულ,
დაუწერელ ტექსტზე, რომელიც კონიუნქტივშია გატანილი, ანუ - ჯერჯერობით მაინც - არ
არსებობს.
1999 წელს ბექა ქურხული აქვეყნებს მოთხრობას „ტრაგედია უგმიროდ“, საიდანაც ტექსტი
აგრეთვე მთლიანად განდევნილია და ჩვენ წინაშე ერთიანი (უტექსტო!) მეტატექსტია.
თხრობა პირველ პირში მიმდინარეობს, პერსონაჟი-მწერალი მოგვითხრობს, როგორ ვერ
ახერხებს მხატვრული ტექსტის შექმნას, მოგვითხრობს თავისი უშედეგო შემოქმედებითი
ტანჯვის შესახებ, „მუზის ღალატის“ შესახებ. ერთობ საგულისხმოა შემოქმედებითი
გზნების გამასნელებელი მოტივების გაცნობიერება მთხრობელი-პერსონაჟის მიერ:
1. „წერა აბსოლუტურ გულწრფელობას მოითხოვს, საკუთარი თავის გაბაზრებას, საკუთარი
თავის გაბაზრება კი საკუთარი თავის გამეტებას ნიშნავს“.
ფრიად ანგარიშგასაწევი მოტივია: მწერლობა მართლაც ჰგავს რაღაცით სახალხოდ
გაშიშვლებას.
2. „ყველაზე მწარე მაინც ის არის, რომ ასეთ შემთხვევაშიც კი (ანუ იმ შემთხვევაში,
თუ რაღაც გამოგივიდა. - ლ.ბ.) ნაწარმოები ცხოვრების ანარეკლია, მეტ-ნაკლებად ზუსტი
ანარეკლი და მეტი არაფერი (...). როგორც ჩანს, ცხოვრებაც რომელიღაც უფრო ნამდვილი
ცხოვრების ანარეკლია“ (ალუზია პლატონის მოძღვრებაზე იდეების შესახებ).
3. შემდეგი მოტივია შიში შემოქმედებითი მარცხის გამო, რისგანაც არცერთი ტალანტი არ
არის დაზღვეული: „მწერლობა პარაშუტისტობას ჰგავს. სულ იმის შიშში ხარ, - ერთხელაც
იქნება არ გაიხსნება!..“
4. კიდევ ერთი მოტივია ადრე სხვათა მიერ შექმნილი ტექსტები, რომლებიც
გაფიქრებინებს: ნუთუ ამათ შემდეგ კიდევ შეიძლება რამე დაიწეროს? მოთხრობაში
ვკითხულობთ: „არც ერთზე არ მწყდება გული. არც „ომსა და მშვიდობაზე“, არც ბორხესზე,
არც „ულისეზე“ (...), „ბათარეკა ჭინჭარაულზე“ მწყდება გული, ერთი ეგ ჩემი დაწერილი
იყოს, ეგ და რამდენიმე ხალხური ლექსი“.
5. და ბოლოს შემოქმედებითი გზნების გამანელებელი კიდევ ერთი, ერთობ მოულოდნელი,
მოტივი: „როცა ვწერ, ასე მგონია, ჩემზე უკეთესებს, ჩემზე მაგრებს ვუშვებ“.
თავისზე მაგრებში უბრალო მშრომელ ადამიანებს გულისხმობს (მძღოლებს, მეცხვარეებს),
თავის პერსონაჟთა პროტოტიპებს, ხოლო „ჩაშვებაში“ („დაბეზღებაში“, „დასმენაში“) - ამ
ადამიანთა (თავის პერსონაჟთა) სულში ხელის ფათურს, მათი შინაგანი სამყაროს სამზეოზე
გამოტანას.
მხატვრულ-შემოქმედებითი გზნების დამაცხრობელ ზემოთ დასახელებულ მოტივთაგან ყველაზე
„პოსტმოდერნისტული“ მეოთხეა, რომელიც შეიცავს დაეჭვებას: აურაცხელი ლიტერატურული
შედევრის არსებობის პირობებში, რაც კაცობრიობას დღემდე დაუგროვდა, ღირს კი
ახალ-ახალ მხატვრულ ტექსტთა შექმნა? ეს მოტივი შეიცავს, აგრეთვე, ადრე სხვათა მიერ
შექმნილ ნაწარმოებთა გათავისების დაუოკებელ ქვეშეცნეულ სურვილსაც (ეს სურვილი
სათაურშივე იჩენს თავს - ბექა ქურხულის ამ თხზულებას ნიკო ლორთქიფანიძის შედევრის
სათაური უზის - „ტრაგედია უგმიროდ“).
ეს ნაწარმოები ერთობ მნიშვნელოვანია ჩვენში პოსტმოდერნისტულ ესთეტიკურ პრინციპთა
რეცეფციის გასააზრებლად.
ქართული პოსტმოდერნი არც რომან-მეტატექსტის გარეშე დარჩენილა. 2003 წელს გამოვიდა
ზაზა ბურჭულაძის „მინერალური ჯაზი“, სადაც ამბის თხრობას თითქმის მთლიანად
ენაცვლება თხრობა ამბის თხრობის შესახებ. „მინერალური ჯაზი“ რომანი-მეტატექსტია
დაუწერელ რომანზე, რომლის წერას ავტორი იწყებს, მაგრამ შემოქმედებითი კრიზისის გამო
ვეღარ განაგრძობს (თვითონ ამას „შემოქმედებით კლიმაქსს“ უწოდებს). იგი არ კარგავს
იმედს, რომ მუზა მისკენ გამოიხედავს, და მუზის მოლოდინში ცხოვრებაზე, მწერლობაზე,
მუსიკაზე, თავის მომავალ პერსონაჟებზე საუბრით სურს შეიყოლიოს მკითხველი. ამას იგი
იუმორით, ირონიითა და თვითირონიით, გროტესკისა და ექსცენტრიკის ელემენტების
გამოყენებით ცდილობს. ყურადღებას იპყრობს ე.წ. ავტორის ნების ირონიზებით შექმნილი
პასაჟების სიუხვე, ამგვარი ყაიდისა:
„...დაპირებისამებრ ჟენიაც ბარემ ახლავე წამოვაყენოთ ეტლიდან; ამაზე ღვთისნიერ
საქმეს ამჟამად სხვას მაინც ვერას გავაკეთებთ. და თუმცა მსგავსი ტრიუკი თქვენ
(მკითხველს მიმართავს. - ლ.ბ.) შეიძლება გადაჭარბებად და ულმობლობად მოგეჩვენოთ (და
ვინძლო დღევანდელი ყოვლისმპყრობელი დემოკრატიის ფონზე ჟენიას გამოჟანმრთელება მის
პირად ცხოვრებაში უხეშ ჩარევად და, ვინ იცის, ანტიკონსტიტუციურ და ანტიჰუმანურ
აქტადაც კი მონათლოთ)... მაინც უნდა გამოგიტყდეთ, რომ, რაც უნდა თქვენი რისხვა
მქონდეს, ამ დასნებოვნებულ ქალს მაინც ვუწამლებ და, ყველაფრის მიუხედავად
(„ყველაფერში“ აქ უპირველეს ყოვლისა ამბის განვითარების შინაგანი ლოგიკა
იგულისხმება! - ლ.ბ.) მაინც წამოვაყენებ ეტლიდან“.
თუკი, ვთქვათ, ნაირა გელაშვილის ზემოთ ნახსენებ მეტატექსტში („ჩვენება“,
მკითხველისა და ავტორის კამათი ნაწარმოებში გამოყენებული ლეტერატურული ხერხების
გამო) მკაფიოდ არის რეალიზებული პოსტმოდერნისტული ესთეტიკის ერთ-ერთი უმთავრესი
მოთხოვნა: „ლიტერატურული პირობითობების გაშიშვლება ამ პირობითობათა გამოყენების
თვით პროცესშივე“ (3,254), ზაზა ბურჭულაძესთან ლიტერატურული პირობითობების
გაშიშვლება ამ პირობითობათა გამოუყენებლობის შემთხვევაშიც ხდება, რაც უნდა
აღვიქვათ, როგორც პოსტმოდერნისტული ირონია თვით პოსტმოდერნიზმზე.
ამრიგად, თუ თვალს გავადევნებთ მეტატექსტის განვითარების პროცესს ქართულ
მწერლობაში, შეიძლება დავასკვნათ, რომ ოდესღაც მარგინალური, ლამის შეუმჩნეველი
ლიტერატურული ხერხი დღევანდელ ქართულ მწერლობაში ერთ-ერთ უმთავრეს
მხატვრულ-გამომსახველობით საშუალებად მოგვევლინა. მისი მეშვეობით მხატვრულ ტექსტში
ესეისტურ-თეორიული ნაკადი შეედინება, ხოლო ესეისტურობა კი, როგორც მართებულად
აღნიშნავენ, არამარტო ლიტერატურულ ქმნილებათა, არამედ „საერთოდ [ჩვენი] დროების
დამახასიათებელ ნიშნად იქცა“ (3,262). ეს პროცესი რომან-მეტატექსტის შექმნით
დაგვირგვინდა. და რომანი-მეტატექსტიც უნდა განვიხილოთ, როგორც პოსტმოდერნის
თვითირონია.
პოსტმოდერნიზმი რა პოსტმოდერნიზმი იქნებოდა, საკუთარი თავის ირონიზებაც და
პაროდირებაც რომ არ მოეხდინა! უკვე აკა მორჩილაძის აშკარად პოსტმოდერნისტული
მანერით შესრულებულ რომანში „გადაფრენა მადათოვზე და უკან“ (1998 წ.) შეინიშნება
პოსტმოდერნის პაროდია, კერძოდ ამ თხზულების „დანართი“ (კომენტარები) ავტორის ნიღბის
პაროდიას წარმოადგენს (ამ რომანში ავტორისეული რეფლექსია - ირონიული რეფლექსია -
თავისივე თხზულებაზე ძირითადი ტექსტის ბოლოს მოთავსებული კომენტარებით არის
წარმოდგენილი, რომელთაც, რომანის პირველსავე გვერდზე, სქოლიოში ჩატანილი
„ინსტრუქციის“ თანახმად, ყოველი თავის წაკითხვის შემდეგ უნდა ჩავხედოთ).
ვნახოთ პოსტმოდერნის მიერ საკუთარი თავის პაროდირების ორიოდე ნიმუში ამ
„დანართიდან“. კომენტარში, რომელიც განკუთვნილია თავისათვის „ქრონიკა გლახაკი
სემინარიელისა“, ვკითხულობთ:
„ავტორი არ მალავს და ვერც დამალავს, რომ მესამე ქრონიკა არის ერთგვარად
გადაკეთებული „გლახის ნაამბობი“ ერთი მისი („გლახის ნაამბობის“. - ლ.ბ.) და ერთიც
სხვა კლასიკური თხზულების ეპიგრაფით. ეს ვერელმა დავითამაც აღნიშნა რეფლექტორთან
ჯდომისას“.
ან კიდევ ბოლო თავის - „ქრონიკა ქალაქისა და მისი ხმებისა“ - კომენტარი - ავტორის
ნიღბის ჩინებული პაროდია:
„ქრონიკისა და წიგნის ბოლო თავი ავტორს დიდად არ მოსწონს, თუმცა ჭარბსიტყვაობას
განრიდებულს მაინც ასე ურჩევნია. იგი უეპიგრაფოდ იმიტომ წარმოადგინა, რომ თავიდან
სწორედ ეს ქრონიკა წარმოიდგინა ეპიგრაფად, რახან იქ ბევრი არაფერი იყო მოსაყოლი.
ერთადერთი, რაც უნდოდა ეთქვა ავტორს, ის არის, რომ ყორღანოვმა მკვლელი ამოიცნო.
ავტორი ფიქრობს, რომ ეს ჩანს თუ ბოლო თავში არა, წიგნს დართულ გარდაცვლილთა ნუსხაში
მაინც“.
ზაზა ბურჭულაძის „მინერალური ჯაზისა“ და აკა მორჩილაძის ამ კომენტარების
თვითირონიულობასა და თვითპაროდიულობაში პოსტმოდერნისტული ეპოქის დასასრულის
დასაწყისიც შეიძლება ვიგრძნოთ.
(აკა მორჩილაძის პოსტმოდერნისტული წერის მანერისაგან მიღებული შთაბეჭდილება
შესანიშნავად გადმოსცა ლალი ავალინმა: „აკა მორჩილაძე ღრუბელივით ისრუტავს
ყოველივეს, რაც ოდესმე დაუნახავს, წაუკითხავს, დაულანდავს, - ცხოვრებაშიც და
ეკრანზეც; ყველაფერ ამას ჩაუძახებს თავის „ქვაბში“, აურ-დაურევს, ან გადახარშავს,
ან არა, ცოტას იუმორით შეკმაზავს, გემოვნებისამებრ, და, შემდეგ, მკითხველს პირდაპირ
თავზე გადმოამხობს. მაგრამ საოცარი ის გახლავთ, რომ ყოველივე ეს საკმაოდ
მიმზიდველია, ხოლო ლიტერატურულ-მხატვრულ-კინემატოგრაფიული „შარადების“ ამოცნობის
მოყვარულთათვის - პირდაპირ სულზე მისწრებაა“. - 4, 8-9).
სიახლეები პოსტსაბჭოური პერიოდის პოეზიაშიც შეინიშნება, თუმცა ისინი აქ ისე
თვალშისაცემი არ არის, როგორც პროზაში.
თავისუფალი რიტმებით შესრულებული ლექსი, ანუ ვერლიბრი, საბოლოოდ დამკვიდრდა ქართულ
პოეზიაში და, შეიძლება ითქვას, იგი თანამედროვე ქართველ პოეტთა თვითგამოხატვის
უმთავრეს ფორმად იქცა. რითმიანი ლექსიც განაგრძობს არსებობას, ოღონდ უპირატესად
ირონიულ-პაროდიული შეფერილობის მქონე პოეზიაში.
ახალგაზრდა პოეტები წინამორბედებთან შედარებით უფრო ხშირად მიმართავენ წმინდა
ენობრივ-გრამატიკულ მომენტებზე დაფუძნებულ გამომსახველობით ხერხებს, ანუ მიმართავენ
გრამატიკის პოეტიზაციას - უჩვეულო სიტყვათწარმოებას ანუ ოკაზიონიზმებს, სინტაქსური
ნორმების დარღვევას მეტი გამომსახველობის მიღწევის მიზნით და მისთ. (ესენი
ტიპოლოგიურად მხატვრული გამოსახვის ის ხერხები გახლავთ, რითაც ესოდენ გამოირჩეოდა
გურამ დოჩანაშვილის პროზა გასული საუკუნის 80-იანი წლებიდან მოკიდებული).
რამდენიმე ნიმუში ოკაზიონიზმებისა. ზვიად რატიანი: „შრომაღამე“ (ლექსის სათაურია) -
„შრომადღის“ ანალოგიით შექმნილი; „ეს ამსიყვითლე შემოდგომა“ - „ამსიყვითლე“ -
ოკაზიონიზმი, შექმნილი „ამ სიმაღლე“-ს, „ამ სიშორეს“-ა და მისთანათა ანალოგიით;
„შემოდგომამშვიდობისა, ჩემო ცხოვრებავ“ - „შემოდგომამშვიდობისა“ - ოკაზიონიზმი,
„დილამშვიდობისა“-ს ანალოგიით შეთხზული (ბოლო ორი ნიმუში ციტირებულია ლექსიდან
„ადამიანი ფანჯარასთან, გარეთ შემოდგომა“); ნინო დარბაისელი: „დილისპირული“
(ლექსების ციკლის სახელწოდება, „ძილისპირულის“ ანალოგიით შექმნილი); „მდინარეს
თავქვე მიჰყვებიან შეყვარებულნი, ცრემლდიდობისგან ფესვიანად მოგლეჯილები“ -
„ცრემლდიდობა“ - ოკაზიონიზმი „წყალდიდობის“ ანალოგიით შეთხზული; დავით მაღრაძე:
„მავანგარდისტის ჩანაწერები...“ (ქვესათაური ლექსისა „პოპარტი“) - „მავანის“
(„ვინმეს“, „ვიღაცის“) და „ავანგარდისტის“ გროტესკული შერწყმა (მავანგარდისტი -
მავანი ავანგარდისტი, ანუ ვიღაც, უცნობი ავანგარდისტი); ნიკა ჯორჯანელი: „მე უშენო
გზა, გზა, რომელიც ჯერ/არ აღგვილა და ნარომლევიც ვწერ,/საყვარელო, ურჩ გულზე მადევს
ქვად“, - „ნარომლევი“ - აქ: რომელ გზაზე ნავალიც; პაატა შამუგია: „შენოცენტრიზმი“
(ლექსის სათაურია) - „ეგოცენტრიზმის“ საპირისპიროდ შექმნილი ოკაზიონიზმი; „ღამეა და
მე ვიქექები ჩემი ფიქრების არქივში, რომ გზადაგზა აღმოვაჩინო რელიქვიასავით
შენახული მტვერწაყრილი ფიქრიოგრაფიული იშვიათობანი“ („შეცდომა“); „მწერ, რომ მე
აღარ მე-შენთან-ება“ (ანუ: შენთან ყოფნა აღარ მინდა. ლექსის სათაურია
„სენტიმენტალური წერილი, რომელსაც ვინმე დაწერდა“).
სინტაქსური ნორმის დარღვევა მეტი ექსპრესიის მიღწევის მიზნით ზვიად რატიანის
ლექსიდან „ადამიანი ფანჯარასთან, გარეთ შემოდგომა“:
„მე შემიძლია საათობით ვიჯდე ფანჯარასთან,
მე შემიძლია შემოდგომის დღე იყოს გარეთ,
მე შემიძლია გარეთ თბილოდეს,
მე შემიძლია მოდიოდეს სამი გოგონა...“
ჩვეული ზმნური ფორმების უჩვეულო, ოკაზიური სემანტიკით აღვსების ნიმუშები შოთა
იათაშვილის ლექსიდან:
„დამიზეპირე დღეს საღამოს,
მერე დაწექი, დაიძინე.
დილით, როგორც კი გაიღვიძებ,
გამიმეორე.
დამიზეპირე ყოველ საღამოს...
ხოლო დილით ჩამაბარე ხალხსა და ნივთებს“.
გამიმეორე არა შენ, ის, მე (როგორც, ჩვეულებრივ, გვესმის ზმნის ეს ფორმა და სადაც
მე ირიბი ობიექტია), არამედ - გამიმეორე შენ მე (როგორც, ვთქვათ, გაკვეთილი), სადაც
მე პირდაპირი ობიექტია.
ჩამაბარე არა შენ, ის, მე (როგორც, ჩვეულებრივ, გვესმის ზმნის ეს ფორმა და სადაც მე
ირიბი ობიექტია), არამედ - ჩამაბარე შენ მე მათ, სადაც მე პირდაპირი ობიექტია
(ჩამაბარე მე, როგორც გამოცდა).
თვალშისაცემია პროზაიზმების მოძალება დღევანდელ ქართულ პოეზიაში (პროზაიზმს ასე
განმარტავენ: „საყოფაცხოვრებო ან სამეცნიერო სტილის სიტყვები, გამოთქმები, ფრაზები,
რომლებსაც პოეტურ ტექსტში გარკვეული სტილისტიკური დისონანსი შემოაქვს, მაგრამ
კონტექსტუალურად მოტივირებული“. - 5,249). კარგა ხანია შეიმჩნეოდა პოეზიის ენის სულ
უფრო და უფრო გაპროზაულების ტენდენცია, მაგრამ უკანასკნელი ათი-თხუთმეტი წლის
განმავლობაში ჩვენში ეს პროცესი ერთობ დაჩქარდა და ისიც საკითხავია, თანამედროვე
პოეტთა შემოქმედებაში პროზაიზმების სიუხვე ყოველთვის არის თუ არა „კონტექსტუალურად
მოტივირებული“.
ვნახოთ რამდენიმე ციტატა, რომლებშიც ტრადიციული პოეტური მეტყველებისთვის
შეუფერებელი, არაპოეტურ სიტყვებად და გამოთქმებად მიჩნეული ლექსიკა და ფრაზები
გვხვდება:
„მისმინეთ, შვილებო (...),
ვინაც ჯერ არ ჩასახულხართ
კანონიერ მშობელთა
ზანტად აჭრიალებულ საწოლებში
ან საყვარელთა ხმაურიან ორგაზმებში,
მისმინეთ, შვილებო,
ვინაც დაუსხლტებით რეზინს და რკინას -
სცილას და ქარიბდას -
აბორტს და პრეზერვატივს...“
(ჯუანშერ ტიკარაძე, „ბებერი ჭრიჭინას სენტენციები“).
ახლა ვნახოთ ლექსი რომელშიც ავტორი - ბასა ჯანიკაშვილი - მშვენიერი სქესის
წარმომადგენლისადმი თავისი დამოკიდებულების გამოსახატავად „სინთეტიკური სიყვარულის
საუკუნეში“ (ეს თეონა ბექიშვილის ლექსის „შალის გორგალის“ პირველი სტრიქონია)
კომპიუტერული ტერმინოლოგიის მეტაფორიზაციას მიმართავს (ლექსის სათაურია „მშურს
პენტიუმ ორის“):
„აიკონია“,
რომელიც ხელგაწვდილ ბობ მარლეის შარვლის ტოტზე
ზის.
ხოლო მონიტორიდან „მაუსის“ კუდის ქიცინით
გახსნილი
შენი სახე იღიმება
„ჰარდ დისკის“ გული ახლა მთლიანად შენია და მე
მშურს
„პენტიუმ ორის“
შენ წაიღე ჩემი ტვინის პროგრამული მეხსიერება, რაც
62 გიგაბაიტიან
ზღვაში წვეთია“ და ა. შ.
კიჩის პოპულარულ ნიმუშებს ქმნიან კოტე ყუბანეიშვილი და ნიკო გომელაური, კიჩის
ელემენტები მოიძევება აგრეთვე გაგა ნახუცრიშვილის ლექსებში.
აქ ისიც უნდა ითქვას, რომ პოსტმოდერნის ეპოქაში წმინდა სახის კიჩი აღარ იქმნება -
პოსტმოდერნის ხანის, ანუ დღევანდელი, კიჩი - არსებითად კიჩის პაროდიაა.
პოსტმოდერნის ერთ-ერთი პრაქტიკათაგანია დეკონსტრუქცია (დეკონსტრუქტივიზმი). ჟაკ
დერიდას მიერ დაფუძნებული დეკონსტრუქციული ანალიზის დედაარსი ასეთი გახლავთ: ჟაკ
დერიდა ტრადიციული ბინარული (ორწევრა) ოპოზიციის დეკონსტრუქციას ახდენს (ტრადიციული
ბინარული ოპოზიციის ნიმუშებია: ახალი - ძველი, იერარქია - ანარქია, ნათელი - ბნელი,
ბეჯითი - ზარმაცი, კეთილი - ბოროტი და მისთ.). ჟაკ დერიდას დეკონსტრუქციის მიზანია
მოშალოს წინააღმდეგობა ბინარული ოპოზიციის წევრთა შორის, წარმოაჩინოს მათი
დაპირისპირების ფარდობითი ხასიათი.
ჯერჯერობით ერთადერთი ქართველი ლიტერატორი, რომელიც ამ მეთოდით ნაყოფიერად და
წარმატებით მუშაობს, როსტომ ჩხეიძეა. „ეთერიანის“ მურმანის, „კაცია-ადამიანის“
ლუარსაბ თათქარიძის, „ჯაყოს ხიზნების“ თეიმურაზ ხევისთავის და ქართული ლიტერატურის
სხვა პერსონაჟთა (ზოგჯერ ტენდენციათა) მისეული დეკონსტრუქციული ანალიზი სიღრმით,
მახვილგონივრულობით, კარგად ცნობილი ტექსტების ახლებური, მოულოდნელი კუთხით
წაკითხვა-ინტერპრეტაციით გამოირჩევა და ცხოველ ინტერესს, აზრთა შეხლა-შემოხლას
(ზოგჯერ აჟიოტაჟსაც!) იწვევს, აცოცხლებს ჩვენს სამწერლო ცხოვრებას.
პოსტსაბჭოურ პერიოდში მხატვრული ლიტერატურის ენაში მიმდინარე პროცესებიდან
განსაკუთრებით თვალში საცემია ჟარგონის ხვედრითი წილის ზრდა. აკა მორჩილაძის
„ფალიაშვილის ქუჩის ძაღლების“ გამოსვლის შემდეგ ახალგაზრდული ჟარგონით წერა მოდური
გახდა და, ამის შედეგად, ცხადია, მოსაწყენიც, როგორც ყოველგვარი ერთფეროვნება,
მითუმეტეს, რომ თითქმის მთლიანად ჟარგონზე დაწერილი რომანების თუ მოთხრობების
ძირითადი სათქმელიც ერთფეროვანია იმ უბრალო მიზეზის გამო, რომ ასეთი ენით მხოლოდ
მარტივი და თემატიკურად შეზღუდული ამბების თხრობა არის შესაძლებელი.
შემაშფოთებელია ბილწსიტყვაობისკენ ძლიერი მიდრეკილება, რასაც ამჟამად ამჟღავნებენ
ქართველი მწერლები - პროზაიკოსებიც და პოეტებიც (ამ სფეროში ახალგაზრდებს არც
ხანშიშესულნი ჩამოუვარდებიან დიდად). ენობრივი ნატურალიზმით აღბეჭდილი პასაჟები
ჩვენი დღევანდელი მწერლების თხზულებებში თავზარდამცემ შთაბეჭდილებას ახდენს, იმის
მსგავსს, როგორსაც, ვთქვათ, იმ ფიზიოლოგიური მოთხოვნილებების საჯაროდ დაკმაყოფილება
მოახდენდა, რომელთა აღსრულებისთვის კაცთა მოდგმა - რა ხანია! - უცხო თვალისთვის
მოფარებულ ადგილებს ირჩევს. ქუჩური, უწმაწური მეტყველების ზუსტად კოპირება,
მოთხრობასა თუ ლექსში მისი არაევფემიზებული სახით წარმოდგენა, ზოგს, ეტყობა,
დამაჯერებლობის ხარისხის ამაღლების საშუალებად ესახება, ზოგსაც წამხედურობით
მოსდის. არანაირ ნატურალიზმს, მათ შორის ენობრივსაც, ჭეშმარიტ შემოქმედებასთან
არაფერი აქვს საერთო. მრავალი ჩვენი ავტორის მშვენიერ ლექსსა თუ მოთხრობას ის
ვერაფერს ჰმატებს და უფრო აკარგვინებს მკითხველს, ვიდრე სძენს.
დამოწმებული ლიტერატურა: 1. მ.ჯალიაშვილი, სულიერების დაკარგული გზები. ფიქრები
ოთარ ჩხეიძის რომანზე „2001 წელი“. წიგნში: ო.ჩხეიძე, 2001 წელი. თბილისი, 2003. 2.
ნ.მუზაშვილი, ჩვენ და ისინი. თბილისი, 2004. 3. თანამედროვე საზღვარგარეთული
ლიტერატურისმცოდნეობა. ენციკლოპედიური ცნობარი. მოსკოვი, 1996, რუსულ ენაზე. 4.
ლ.ავალიანი, გამოთხოვება ძველ თბილისთან, ძრწოლა ახალი თბილისის წინაშე. გაზ.
„განახლებული ივერია“, 2000.5. ა.ჭილაია, რ.ჭილაია, ლიტერატურათმცოდნეობის ცნებები.
თბილისი, 1984.
