დღეს საერთაშორისო სამართალში დავას აღარ იწვევს ის მოსაზრება, რომ გარკვეული საერთაშორისო ვალდებულებები მიიჩნევა არა მარტო ცალკეული სახელმწიფოების, არამედ მთელი საერთაშორისო თანამეგობრობის ინტერესის საგნად. ეს არის საერთაშორისო სამართლის იმპერატიული ნორმები¹, erga omnes ვალდებულებები², ნორმები, რომელთა დარღვევა იწვევს საერთაშორისო დანაშაულს³. ბუნებრივია, რომ ამ ვალდებულებათა დარღვევაზე საერთაშორისო თანამეგობრობის რეაქცია უნდა გამოიხატოს.

ყოველივე ზემოთქმული თავისთავად ბადებს შეკითხვას, თუ ვინ უნდა განახორციელოს საერთაშორისო დანაშულის erga omnes ვალდებულებათა დარღვევის შედეგები იმის გათვალისწინებით, რომ პრეტენზიის გაცხადება ყველას შეუძლია. წინა პერიოდების საერთაშორისო სამართალი ასახავდა რეპრესალიების უნივერსალურ ხასიათს და აღიარებდა სამართალდარღვევების შედეგების ლიკვიდაციაში სახელმწიფოთა დისკრეციას. გარკვეული შემოქმედებითი და რეფორმატორული მიდგომის გარეშე შესაძლებელი იყო ამ მიდგომის გავრცელება საერთაშორისო დანაშულების შედეგებზეც. ამ გარემოებას ხაზი გაუსვა ხიმენეს დე არეჩაგამ, აღნიშნა რა, რომ:

„ასეთი ანარქიული სისტემა მიგვიყვანს ინტერვენციების იმ ყველაზე უარეს ფორმებამდე რომელსაც ადგილი ჰქონდა მეცხრამეტე საუკუნის საერთაშორისო ურთიერთობებში. ნიშნდობლივია, რომ [დელიქტსა და დანაშაულს შორის] განსხვავების ზოგიერთი ადრეული მომხრე იცავდა ცალკეული სახელმწიფოების, როგორც მსოფლიოს ან კონტინენტის თვითდანიშნული პოლიციელის ინტერვენციონისტულ პოლიტიკას. აქედან გამომდინარე, არსებითია, რომ ხსენებული განსხვავება განხორციელდეს მხოლოდ ინსტიტუციონალიზებული საერთასორისო თანამეგობრობის კომპეტენტური ორგანოების ფარგლებში“⁴.

თუმცა არცერთი საერთაშორისო-სამართლებრივ დოკუმენტში პირდაპირ დაფიქსირებული არ არის, რომ გაერო წარმოადგენს პერსონიფიცირებულ საერთაშორისო თანამეგობრობას, თავისი მიზნებიდან და პრინციპებიდან, ასევე გარკვეულწილად უფლებამოსილებებიდან გამომდინარე, იგი არის ყველაზე შესაფერისი სისტემა, რომლის ფარგლებშიც შეიძლება განხორციელდეს სახელმწიფოს პასუხისმგებლობა იმ ნორმათა დარღვევისათვის, რომლებიც წარმოადგენს საერთაშორისო მართლწესრიგის საფუძველს. ნიშნდობლივია, რომ თეორიაშიც⁵ და საერთასორისო სამართლის კომისიის სპეციალური მომხსენებლის მოხსენებებშიც⁶ კონცენტრირება ამ მიმართებით ხდება სწორედ გაერო-ზე და არა სხვა საერთაშორისო ორგანიზაციებზე. გენერალური ასამბლეა, უშიშროების საბჭო და საერთასორისო სასამართლო წარმოადგენენ იმ ორგანიზაციებს, რომლებმაც უნდა განიხილონ საერთაშორისო თანამეგობრობის მიმართ არსებულ ვალდებულებების დარღვევასთან დაკავშირებული საკითხები.⁷

უშიშროების საბჭო წარმოადგენს გაერო-ს ორგანოს, რომელსაც აკისრია პირველადი პასუხისმგებლობა საერთაშორისო მშვიდობის შენარჩუნებისათვის⁸. გარკვეულ შემთხვევებში საბჭო იძულებით ზომების ფორმით აქტიურობს საერთასორისო დანაშულთათვის პასუხისმგებლობის განხორციელებაში და ზოგჯერ ეს გადამწყვეტ როლსაც ასრულებს. ეს ორგანო ყველაზე მეტად შეიცავს პოლიტიკური ორგანოსათვის დამახასიათებელ ნიშნებს. იგი შედგება სახელმწიფოთა წარმომადგენლებისგან, რომლებიც გადაწყვეტილების მიღებისას ხელმძღვანელობენ თავიანთი მთავრობების მითითებებით. აქედან გამომდინარე, საბჭოს გადაწყვეტილება მიიღება პოლიტიკური შეთანხმების შედეგად.

იძულებითი ღონისძიებების გამოყენების წინაპირობა განისაზღვრება წესდების 39-ე მუხლით, რომელიც ადგენს, რომ საბჭომ უნდა განსაზღვროს მშვიდობისათვის საფრთხის, მშვიდობის დარღვევის ან აგრესიის აქტის არსებობა და გასცეს რეკომენდაციები ან მიიღოს იძულებითი ზომები საერთასორისო მშვიდობისა და უსაფრთხოების შესანარჩუნებლად ან აღსადგენად. საბჭოს მსგავსი უფლებამოსილებები იმდენად მასშტაბურია, რომ ასეთ შემთხვევებში წესდების 2.7 მუხლის შესაბამისად, სახელმწიფო არ არის უფლებამოსილი, მოიშველიოს თავისი შიდა კომპეტენციის სფერო უშიშროების საბჭოს მიერ მიღებული ზომების წინააღმდეგ. აქედან გამომდინარე, საბჭოს უფლებამოსილებები VII თავის მიხედვით საკმაოდ ფართოა. შესაბამისად, შესაძლებელია, რომ საბჭოს ფუნქციები და უფლებამოსილებები გამოყენებულ იქნას საერთაშორისო სამართალდარღვევის, მათ შორის დანაშულის, შედეგების ლიკვიდაციისათვის.

წესდების 39-ე მუხლის შესაბამისი დეტერმინაცია გზას უხსნის უშიშროების საბჭოს გამოიყენოს წესდების 41-ე და 42-ე მუხლებში მითითებული ზომები. 41-ე მუხლი⁹ მიუთითებს, რომ საბჭოს შეუძლია მშვიდობისათვის საფრთხის, მშვიდობის დარღვევის ან აგრესიის აქტის აღსაკვეთად გამოიყენოს ყოვლისმომცველი ეკონომიკური სანქციები. 42-ე მუხლის მიხედვით¹⁰ საბჭო ასევე უფლებამოსილია, გამოიყენოს ასევე შეიარაღებული ძალა იმავე მიზნების შესასრულებლად.

39-ე მუხლში მოცემული ცნება „მშვიდობისათვის საფრთხე“ არ ექვემდებარება ცალსახა დეფინიციას. ამ გარემოებას თავისი დადებითი ნიშნებიც გააჩნია. საფრთხის მოხდენა ისეთ სამართალდარღვევაზე, როგორიცაა აპარტეიდი, რასობრივი დისკრიმინაცია, გენოციდი და სხვა. მაგრამ ყველა ის ფაქტი, რომელზედაც უშიშროების საბჭოს თავისი იძულებითი ღონისძიებები მიუმართავს, წარმოადგენდა საერთასორისო სამართალდარღვევას ან სულაც დანაშაულს (თუ ჩავთვლით 731-ე (1992) და 748-ე (1992) რეზოლუციებით ლიბიისადმი წამოყენებულ მოთხოვნებს ორი ეჭვმიტანილი პირის გაცემის შესახებ). გაერო-ს მიერ გამოყენებულ ზომებს ყოველთვის თან სდევდა საერთაშორისო თანამეგობრობის მხარდაჭერა და არავითარი ეჭვი ამ ღონისძიების მართლზომიერებაში არ გამოიხატებოდა. პირიქით, ისინი მიიჩნეოდა საერთაშორისო ვალდებულებების შესრულებისაკენ გადადგმულ ნაბიჯად. აქედან გამომდინარე, ჩვენ ვვარაუდობთ, რომ საერთასორისო თანამეგობრობა ყოველი ამ აქტის მართლზომიერებას ადასტურებდა მდუმარე თნხმობით. ეს მდუმარე თანხმობა ნიშნავს იმის გაზიარებას, რომ მოცემული სიტუაცია მართლაც წარმოადგენს საფრთხეს საერთაშორისო მშვიდობისათვის. სამართლებრივი პრეტენზიები ამის თაობაზე არ წამოიჭრებოდა (თუ არ ჩავთვლით ლიბიისა და ბოსნია-ჰერცეგოვინას¹¹ მიერ საერთაშორისო სასამართლოსთვის მიმართვას). აქედან გამომდინარე, სახელმწიფოები გულისხმობენ, რომ უშიშროების საბჭოს ესა თუ ის მოქმედება, რომელიც მიმართულია მშვიდობის აღდგენისა თუ დაცვაზე, არ არღვევს საერთაშორისო სამართალს. ეს დასტურდება გაერო-ს წესდების განმარტებით ვენის 1969 წლის სახელშეკრულებო სამართლის კონვენციის შესაბამისად: კონვენციის 31.3(ბ) მუხლის მიხედვით, ხელშეკრულების განმარტებისას გათვალისწინებულია მისი გამოყენების შემდგომი პრაქტიკა. სწორედ ასეთი პრაქტიკა გაერო-ს წესდების შემთხვევაში არის წევრ-სახელმწიფოთა რეაქცია უშიშროების საბჭოს მიერ სამართალდამცავი ფუნქციის რეალიზაციაზე.

უშიშროების საბჭოს მიერ სამართალდარღვევაზე რეაგირების ფორმები

უშიშროების საბჭო ამა თუ იმ სიტუაციის მოქმედების შეფასებისას ან აფიქსირებს სამართლის დარღვევას, ან თავს იკავებს მსგავსი ნაბიჯებისაგან და აცხადებს, რომ შექმნილი სიტუაცია არის მწვავე და საშიში. თავისთავად ამა თუ იმ მოქმედების ან სიტუაციის დაგმობის ფაქტი არ ნიშნავს ქმედების სამართალდარღვევად კვალიფიკაციას. იგი მხოლოდ გამოხატავს საერთაშორისო ორგანიზაციის უარყოფით დამოკიდებულებას ამა თუ იმ ფაქტისა და სიტუაციის მიმართ, ხოლო იურიდიული შინაარსით იგი შეიძლება ნეიტრალური იყოს. ამასთანავე, გაერო-ს წესდების 25-ე მუხლიდან გამომდინარე, ამა თუ იმ ქმედების დაგმობა, სავსებით შესაძლებელია, რომ იწვევდეს იურიდიულ შედეგებს, მაგრამ ასეთი შედეგების სფეროს და ბუნების ცალსახად განსაზღვრა ძნელია.

სამართალდარღვევის მატერიალურ შედეგებთან დაკავშირებული მოთხოვნები

გარკვეულ შემთხვევაში საბჭოს შეუძლია, სახელმწიფოსაგან მოითხოვოს ისეთი მოქმედების შესრულება, რომელიც უთანაბრდება სამართალდარღვევის შედეგად მიყენებული ზიანის ანაზღაურებას ანუ რეპარაციას. თავად ეს პრინციპი უნივერსალურია და ვრცელდება ყველა საერთაშორისო-სამართლებრივ ურთიერთობაზე, იმამენტურად ეკუთვნის ყველა ამ ურთიერთობას. როგორც მართლმსაჯულების მუდმივმა პალატამაც დაადასტურა, ზიანის ანაზღაურება არის ის მოვალეობა, რომელიც ნებისმიერ შემთხვევაში აკისრია სამართალდამრღვევებს და არ არის საჭირო, რომ სახელმწიფოები ამ პრინციპზე წინასწარ იყვნენ შეთანხმებულნი.¹² საბჭოს პრაქტიკიდან ჩანს, რომ იგი არ ცდილობს, შემოიფარგლოს რეპარაციის ერთი რომელიმე ფორმით, არამედ შეძლებისდაგვარად განახორციელოს რეპარაციის ყველა შესაძლებელი ფორმა.

სამართალდარღვევის შეწყვეტა და რესტიტუცია

1. სამართალდარღვევის შეწყვეტა და რესტიტუცია გაერო-ს საერთაშორისო სამართლის კომისიის პროექტში საერთოდ, შეწყვეტის მოთხოვნის უფლება აქვს დაზარალებულ სახელმწიფოს. სამართალდარღვევის შეწყვეტა, როგორც ეს საერთაშორისო სამართლის კომისიის მიერ იქნა აღიარებული, გამომდინარეობს დარღვეული პირველადი ვალდებულებიდან და წარმოადგენს ამ ვალდებულების ძალმოსილების დადასტურებას.¹³ შეწყვეტა უნდა მოხდეს იმისდა მიუხედავად, თუ რა მოცულობისაა მიყენებული ზიანი და რა ხერხებით მოხდება ამ ზიანის ანაზღაურება.

საერთაშორისო სამართლის კომისიამ სამართალდარღვევის შეწყვეტა გამოყო, როგორც სამართალდარღვევის დამოუკიდებელი შედეგი, რომელიც ზიანის ანაზღაურებისაგან ცალკე განიხილება. შეწყვეტა უფრო მეტ დატვირთვას ატარებს დეცენტრალიზებული საერთაშორისო თანამეგობრობაში, ვიდრე შიდასახელმწიფოები სამართლებრივ სისტემაში. შეწყვეტის მოთხოვნა, რომელიც სამართალდამრღვევ სახელმწიფოს წაეყენება დაზარალებული სახელმწიფოს ან სახელმწიფოების მიერ, იცავს საერთაშორისო თანამეგობრობის ინტერესს დარღვეული ნორმის ძალმოსილების შენარჩუნებაში.¹⁴

შეწყვეტის მოთხოვნა სამართალდამრღვევს წარედგინება მხოლოდ იმ შემთხვევაში, თუ სამართალდარღვევა არის განგრძობადი ხასიათის,¹⁵ ანუ დაწყებულია და გრძელდება დროის გარკვეული მონაკვეთის მანძილზე და იწვევს ზიანს ერთი ან რამდენიმე სახელმწიფოს ან მთელი საერთაშორისო თანამეგობრობის მიმართ. შეწყვეტა არ გულისხმობს ზიანის ანაზღაურებას, რაც სამართალდარღვევის დამოუკიდებელი შედეგია.

რესტიტუცია თავისთავად უფრო ფართოა, ვიდრე შეწყვეტა, და მოიცავს უკანასკნელს. რესტიტუციას გრეფრატი¹⁶ განსაზღვრავს, როგორც ამ მგდომარეობის აღდგენას, რომელიც იარსებებდა, სამართალდარღვევა რომ არ ჩადენილიყო. საერთაშორისო სამართლის კომისიამ, ამისგან განსხვავებით, თავისი პროექტის 48-ე მუხლში რესტიტუცია განსაზღვრა, როგორც სამართალდარღვევამდე არსებული სიტუაციის აღდგენა. რესტიტუცია ექვემდებარება გარკვეულ შეზღუდვებს. საერთაშორისო სამართლის კომისიის პროექტის მიხედვით, რესტიტუცია ა) არ უნდა იყოს მატერიალურად შეუძლებელი, ბ) არ უნდა იწვევდეს იმაზე საგრძნობლად მეტ ტვირთს, რასაც გამოიწვევდა ფულადი კომპენსაცია, დ) არ უნდა უქმნიდეს საფრთხეს სამართალდამრღვევი სახელმწიფოს პოლიტიკურ დამოუკიდებლობას და ეკონომიკური სტაბულურობას.

კომისიამ რესტიტუცია და შეწყვეტა ერთმანეთისაგან განაცალკევა, რათა ცხადეყო, რომ შდეწყვეტა უნდა განხორციელდეს იმ შეზღუდვების მიუხედავად, რაც უწესდება რესტიტუციას.

2. სამართალდარღვევის შეწყვეტა და რესტიტუცია უშიშროების საბჭოს პრაქტიკაში. შეწყვეტის მოთხოვნა ხშირად წაეყენება დამრღვევ სახელმწიფოს გაეროს ორგანოთა მიერ. ამით უნდა ვიგულისხმოთ, რომ გაერო ამჟღავნებს გარკვეულ სამართლებრივ ინტერესს ამა თუ იმ ნორმის ძალმოსილების შენარჩუნებაში.

217-ე (1965) რეზოლუციით საბჭომ დაგმო რა სამხრეთ როდეზიაში რასისტული რეჟიმის შექმნა, მოითხოვა დიდი ბრიტანეთისგან, რომელიც პასუხისმგებელი იყო სამხრეთ როდეზიის საერთაშორისო ურთიერთობებზე, ბოლო მოეღო შქმნილი სიტუაციისათვის, კერძოდ, არსებული უმცირესობის რეჟიმისათვის.

სამართალდარღვევის შეწყვეტას შეგვიძლია გავუთანაბროთ საბჭოს მიერ 660-ე (1990) რეზოლუციით მოწოდება ერაყის მიმართ კუვეიტიდან საოკუპაციო ჯარების გაყვანის შესახებ (პუნქტი 2). განმეორებით საბჭომ იგივე მოთხოვნა წარუდგინა ერაყს 662-ე (1990) რეზოლუციით. 665-ე (1990) რეზოლუციით საბჭომ განაცხადა, რომ მისი მიზანი იყო, ბოლო მოეღო ერაყის მიერ კუვეიტის ოკუპაციისათვის.

საერთაშორისო სამართლის კომისიის მუშაობაში წარმოიშვა პრობლემა სამართალდარღვევის შეწყვეტისა და რესტიტუციის ურთიერთმიმართების შესახებ. კომისიამ აღიარა, რომ გარკვეულ შემთხვევებში რესტიტუცია და შეწყვეტა შეიძლება ერთსადაიმავე მოთხოვნასა და მოქმედებაში განსახიერდეს.¹⁷ ხშირად ასეთი მოთხოვნა სამართალდამრღვევი სახელმწიფოს მიმართ მართლაც შეიძლება მთლიანად ან ნაწილობრივ დაემთხვეს შეწყვეტის მოთხოვნას. მაგალითად, 660-ე რეზოლუციის მოთხოვნა კუვეიტიდან ერაყის ჯარების გაყვანის თაობაზე გულისხმობს როგორც ოკუპაციამდე არსებული მდგომარეობის აღდგენას, ისე სამართალდარვევის შეწყვეტასაც. ანუ გარკვეულწილად ერთადაა თავმოყრილი შეწყვეტა და რესტიტუცია. ამისგან განსხვავებით 217-ე რეზოლუციაში (1965) თუმცა მოცემულია მოთხოვნა, რომ დიდმა ბრიტანეთმა მიიღოს ზომები არსებული მდგომარეობის შესაწყვეტად, მაგრამ რეზოლუციიდან აშკარად ჩანს, რომ საბჭო არ ავალდებულებს ამ სახელმწიფოს, აღადგინოს დარღვევამდე არსებული სიტუაცია (რესტიტუცია). პირიქით, რეზოლუციის მე-7 პუნქტით დიდ ბრიტანეთს დაეკისრა ვალდებულება, რომ ხელი შეუწყოს სამხრეთ როდეზიის მიერ თავისი მომავლის განსაზღვრას კოლონიური ხალხებისათვის დამოუკიდებლობის მინიჭების შესახებ დეკლარაციის (გენერალური ასამბლეის 1514-ე რეზოლუცია) შესაბამისად. ასე რომ, საბჭომ 217-ე რეზოლუციით მოითხოვა გარკვეული ქმედებების შეწყვეტა, მაგრამ არ მოითხოვა დარღვევამდე არსებული მდგომარეობის აღდგენა.

661-ე და 665-ე რეზოლუციები ერთმანეთის პარალელურად აცხადებს, რომ უნდა შეწყდეს ოკუპავია და ამასთანავე, აღდგეს კუვეიტის სუვერენიტეტი, დამოუკიდებლობა, ტერიტორიული მთლიანობა და კანონიერი ხელისუფლება. შეიძლება ვიფიქროთ, რომ პირველი მოთხოვნის განხორციელება წარმოადგენს შეწყვეტას, ხოლო მეორისა - რესტიტუციას. ოკუპაციის შეწყვეტა კუვეიტის მიმართ განხილულია, როგორც სუვერენიტეტის, დამოუკიდებლობის და ტერიტორიული მთლიანობის აღდგენის წინაპირობა. შეიძლება ვიფიქროთ, რომ აქ ერთმანეთისგან განცალკევებულად არის მოცემული შეწყვრტის და რესტიტუციის ვალდებულებები - შეწყვეტა განიხილება, როგორც რესტიტუციის წინაპირობა. ამასთან, შეწყვეტას პირველადი და რესტიტუციის მეორადი ვალდებულებები ხორციელდება ერთდაიმავე მოქმედებით - კუვეიტიდან ერაყის ჯარების გაყვანით. ეს ფაქტორი ართულებს რესტიტუციის და შეწყვეტის ერთმანეთისაგან გამიჯვნა.

საერთაშორისო სამართლის კომისიამაც 1993 წლის მოხსენებაში ფაქტიურად ვერ მონახა იურიდიული კრიტერიუმები რესტიტუციისა და შეწყვეტის ერთმანეთისაგან გამიჯვნისათვის. მაგალითად, უკანონოდ გატაცებული ან მითვისებული ობიექტის უკან დაბრუნება წარმოადგენს ერთდროულად რესტიტუციას და შეწყვეტას. შეწყვეტა და რესტიტუცია ერთმანეთს ემთხვევა უკანონოდ დაკავებული ფიზიკური პირების განთავისუფლებაში. ამ საკითხში კომისიამ თავისებური პრიმატი მიანიჭა შეწყვეტის ვალდებულებას. კომისიის აზრი, რამდენადაც უკანონოდ დაკავებულ პირს ეზღუდება თავისუფლება, ელახება ღირსება, მათი გათავისუფლება უფრო გადაუდებელია, ვიდრე რესტიტუცია, როგორც ზიანის ანაზღაურების ფორმა.¹⁸ კომისიის მსგავსი დასკვნა ნიშანდობლივია 667-ე (1990) რეზოლუციის მე-2 პუნქტში ერაყის მიმართ წაყენებული მოთხოვნა უცხო ქვეყნის მოქალაქეთა, ასევე დაკავებულ დიპლომატიური იმუნიტეტის მქონე პირების გათავისუფლების შესახებ.

752-ე (1992) რეზოლუციით უშიშროების საბჭომ მოითხოვა, რომ იუგოსლავიისა და ხორვატიის მიერ კონტროლირებულ სამხედრო შენაერთებს შეეწყვიტათ ბოსნია-ჰერცოგოვინას საშინაო საქმეებში ჩარევა და ბოსნია-ჰერცოგოვინას მეზობელ სახელმწიფოებს სასწრაფოდ უზრუნველეყოთ, რომ ასეთ ჩარევას ბოლო მოღებოდა, და პატივი ეცათ ბოსნია-ჰერცოგოვინას ტერიტორიული მთლიანობისათვის (პუნქტი 3). ეს მოთხოვნა საბჭომ დაადასტურა 838-ე (1193) რეზოლუციითაც. 752-ე რეზოლუციის მე-4 პუნქტით საბჭომ მოითხოვა, რომ იუგოსლავიისა და ხორვატიის მიერ კონტროლირებული სამხედრო შენაერთები გაყვანილი ყოფილიყვნენ ბოსნია-ჰერცოგოვინას ტერიტორიიდან, ან მომხდარიყო მათი განიარაღება.

ამ რეზოლუციის ფონზე შეიძლება ერთმანეთისგან განვასხვავოთ მოთხოვნები სამართალდარღვევის შეწყვეტასა და რესტიტუციასთან დაკავშირებით. მე-3 პუნქტში მოცემული მოთხოვნის შესრულება უთანაბრდება შეწყვეტას, რამდენადაც ეხება განგრძობად სამართალდაღვევას და ადასტურებს საშინაო საქმეებში ჩაურევლობის ვალდებულებას. რაც შეეხება მე-4 პუნქტს, მასში ასახული მოთხოვნა უფრო უახლოვდება რესტიტუციას, რამდენადაც თავისთავად მოთხოვნა ეხება არა განგრძობადი პროცესის შეწყვეტას, არამედ წინა პლანზე წამოწევს დამრღვევი სუბიექტის მოქმედებას, რომლის მეშვეობითაც უნდა აღდგეს მდგომარეობა, რომელიც არსებობდა ბოსნია-ჰერცოგოვინის ტერიტორიაზე იუგოსლავიის და ხორვატიის სამხედრო შენაერთების შეყვანამდე.

რესტიტუცია და შეწყვეტა კიდევ უფრო ნათლად ემიჯნება ერთმანეთს შემდეგ მაგალითზე, რომელიც ასევე იუგოსლავიის კრიზისს უკავშირდება. 752-ე რეზოლუციის მე-6 პუნქტი მოუწოდებს მხარეებს, უზრუნველყონ, რომ მოსახლეობის ძალისმიერი გაძევება საცხოვრებელი ადგილიდან ეთნიკური მდგომარეობის შეცვლის მიზნით დაუყონებლივ შეწყდეს. 820-ე რეზოლუციის მე-7 პუნქტი კი მოითხოვს რომ მოხდეს იძულებით გადაადგილებული პირების დაბრუნება თავიანთ საცხოვრებელ ადგილზე. 836-ე (1993) რეზოლუციის მე-6 პუნქტი ადასტურებს, რომ უსაფრთხო ზონების შექმნა დევნილი მოსახლეობისათვის არის მხოლოდ დროებითი ზომა და ძირითადი მიზანი ამ პროცესში არის ძალის გამოყენების შედეგების ლიკვიდაცია და დევნილი პირებისათვის საშუალების მიცემა, დაბრუნდნენ თავიანთ საცხოვრებელ ადგილას. იგივე მეორება 941-ე (1994) რეზოლუციის მე-3 პუნქტშიც.

752-ე რეზოლუციაში მოცემული მოთხოვნა წარმოადგენს შეწყვეტას, რადგან იგი მიმართულია არსებული ლეგიტიმური მდგომარეობის უცვლელად დატოვებაზე. 820-ე, 941-ე რეზოლუციებში მოცემული მოთხოვნები კი უთანაბრდება რესტიტუციას, რადგან გულისხმობს სამართალდარღვევამდე არსებული სიტუაციის აღდგენას.

აქედან გამომდინარე, საბჭოს პრაქტიკაში რესტიტუცია და შეწყვერა ხშირად იმიჯნება ერთმანეთისაგან, მაგრამ ხშირად ერთმანეთში გადადის და უნდა განხორციელდეს ერთსადაიმავე მოქმედებით. ყველაფერი დამოკიდებულია თავად სამართალდარღვევის ხასიათზე, მის საგანზე და მიმდინარეობაზე, იმაზე თუ რამდენადაც არის იგი გამწვავებული.

კომპენსაცია

1. კომპენსაციის არსი. უშიშროების საბჭოს პრაქტიკაში ხშირად გვხვდება შემთხვევები, როცა იგი ამა თუ იმ სახელმწიფოსაგან მოითხოვს სხვა სახელმწიფოსადმი მიყენებული ზიანის კომპენსაციას. კომპენსაცია საერთაშორისო სამართალში მიჩნეულია მატერიალური პასუხისმგებლობის ყველაზე ჩვეულ ფორმად, რამდენადაც იგი უფრო იოლი განსახორციელებელია, ვიდრე რესტიტუცია. მიყენებული მატერიალური ზიანის ღირებულების გადაყვანა გარკვეულ თანხაში ყოველთვის შესაძლებელია. პრაქტიკაში აღიარებული, რომ კომპენსაცია უნდა განხორციელდეს მაშინ და იმ მოცულობით, როცა შეუძლებელია სამართალდარღვევამდე არსებული მდგომარეობის აღდგენა. საერთაშორისო სამართლის კომისიამ თავის პროექტში ჩართო დებულება,¹⁹ რომლეის მიხედვითაც

[Article 44-Compensation]
1. The ijured State is entitled to obtain from the State which has committed an internationally wrongful act compensation for the damage caused by that act, if and to the etent that damage is not made good by restitution in kind.
2. For the purpose of the present article, compensation covers any economically assessable damage sustained by the injured State, and may include interest and, where appropriate, loss of profits.

2. უშიშროების საბჭოს პრაქტიკა. 687-ე (1991) რეზოლუციით უშიშროების საბჭომ დაადგინა, რომ

„ერაყი - საერთაშორისო-სამართლებრივად პასუხისმგებელია ნებისმიერი პირდაპირი დანაკარგისათვის, ზიანისათვის - ეკოლოგიური ზიანისა და ბუნებრივი რესურსების დაზიანების ჩათვლით - უცხო სახელმწიფოების, კორპორაციების და მოქალაქეებისათვის მიყენებული ზარალისათვის. რაც შედეგად მოყვა მის უკანონო თავდასხმას და ოკუპაციას“.

808-ე (1993) რეზოლუციით საბჭომ განსაზღვრა, რომ იუგოსლავიის საერთაშორისო ტრიბუნალის შექმნა ჰუმანიტარული სამართლის დამრღვევ პირთა დასასჯელად არ ხელყოფს იმ გარემოებას, რომ ამ დარღვევათა მსხვერპლები უფლებამოსილნი არიან მიიღონ კომპენსაცია განცდილი დანაკარგისთვის.

859-ე (1993) რეზოლუციით საბჭომ კვლავ დაადასტურა, რომ ლტოლვილებსა და სხვა დაზარალებულ პირებს ეკუთვნოდათ კომპენსაცია იმ ზიანისთვის, რომელიც მათ განიცადეს მათ მიმართ განხორციელებული ძალადობის შედეგად. ამ რეზოლუციებით საბჭომ დაადასტურა კომპენსაციების ვალდებულება, როგორც პასუხისმგებლობის განხორციელების აუცილებელი პირობა. 808-ე რეზოლუციაში მოცემული ფორმულა კი ადასტურებს, რომ საბჭომ ერთმანეთისაგან გამიჯნა მატერიალური და მორალური ზიანი და მათთან დაკავშირებული პასუხისმგებლობის ფორმები.

3. გაერო-ს საკომპენსაციო კომისია. 692-ე (1991) რეზოლუციით საბჭომ შექმნა გარკვეული ორგანიზებული მექანიზმი ერაყის მიმართ პასუხისმგებლობის ამ კონკრეტული ფორმის განსახორციელებლად. ეს გამოიხატა საკომპენსაციო ფონდის შექმნით, რომელსაც განაგებს საკომპენსაციო კომისია. ფონდის დაფინანსება ხდება ერაყის ნავთობის ექსპორტიდან მიღებული შემოსავლის წილით. კომისია უფლებამოსილია, თავად განსაზღვროს ექსპორტის წილის ოდენობა, რომელიც კიმპენსაციას მოხმარდება, მაგრამ უშიშროების საბჭოს მიერ დადგენილი მაქსიმუმის ფარგლებში. 1991 წლისნ 15 აგვისტოს საბჭომ გენერალური მდივნის წინადადებით ეს მაქსიმუმი ერთხმად განსაზღვრა 30%-ის ოდენობით.²⁰ კომისიის მმართველი საბჭო პირველად შეიკრიბა 1991 წლის ივლისში და განსაზღვრა დასაკმაყოფილებელი პრეტენზიების ექვსი კატეგორია: კატეგორია A - ინდივიდების პრეტენზიები ერაყიდან და კუვეიტიდან გამგზავრების თანხების თაობაზე; კატეგორია B - ინდივიდების პრეტენზიები სიკვდილის ან სერიოზული პიროვნული ზიანის თაობაზე; კატეგორია C - ინდივიდების პრეტენზიები 100 000 დოლარამდე; კატეგორია D - ინდივიდების პრეტენზიები 100 000 დოლარს ზევით; კატეგორია E - კორპორაციების პრეტენზიები; კატეგორია F - სახელმწიფოების და საერთაშორისო ორგანიზაციების პრეტენზიები.²¹

პრეტენზიების წარდგენის უფლება აქვს სახელმწიფოს და საერთაშორისო ორგანიზაციას. პრეტენზიის წარდგენა შეიძლება მოხდეს ფიზიკური ან იურიდიული პირის სახელითაც. იურიდიული პირი ვალდებულია, მიმართოს თხოვნით სახელმწიფოს, რომ ამ უკანასკნელმა შეიტანოს პრეტენზია მისი სახელით. თუ მმართველი საბჭოს მიერ დადგენილი დროის მონაკვეთში პრეტენზია შეტანილი არ იქნება, იურიდიულ პირს უფლება აქვს, თავად მიმართოს კომისიას.²² კომისია არ მიიღებს ერაყის მოქალაქეების პრეტენზიებს, თუ მათ კეთილსინდისიერი გზით არ აქვთ შეძენილი სხვა ქვეყნის მოქალაქეობა.²³

მე-15 გადაწყვეტილებით კომისიის მმართველმა საბჭომ განსაზღვრა, რომ დანაკარგისათვის კომპენსაციის გაცემისათვის საჭიროა, რომ სახეზე იყოს ორი კრიტერიუმი: ა) დანაკარგი უნდა იყოს პირდაპირი. ²⁴ კომისიამ დაადგინა, რომ ერაყი არ აანაზღაურებს იმ დანაკარგებს, რომლებიც მიყენებულია სავაჭრო ემბარგოს შედეგად. კომპენსაცია გადახდილ უნდა იქნას მხოლოდ იმ მოცულობით, რაც გამოწვეულია თავდასხმით და ოკუპაციით და იგი მიყენებული იქნებოდა ემბარგოს დაწესების მიუხედავად.²⁵ ამასთან, თუ ზიანი მიყენებულია ერთდროულად ერაყის თავდასხმით და სავაჭრო ემბარგოთი, ეს არ გამორიცხავს ერაყის პასუხისმგებლობას.²⁶

თითოეული კატეგორიის პრეტენზიის დასაკმაყოფილებლად შეიქმნა სპეციალური კომისიები. 1995 წლის მონაცემებით, საკომპენსაციო კომისიად მიღებული ქონდა 2,6 მილიონი პრეტენზია, ხოლო მოთხოვნილი თანხების რაოდენობა შეადგენდა 160 მილიარდს. ამ დროისათვის უკვე დაკმაყოფილებული იყო პირველი ორი კატეგორიის 670 პრეტენზია 2,7 მლნ. დოლარის ოდენობით. რაც შეეხება სხვა კატოგიერიების პრეტენზიებს, მათი დაკმაყოფილება (ჩვენს ხელთ არსებული მონაცემების მიხედვით) ჯერ არ მომხდარა. ეს გამოწვეულია იმით, რომ ბევრი პრეტენზიის დასაკმაყოფილებლად საკმარისი ფონდები არ არსებობს, ასევე D, E, F კატეგორიის პრეტენზია დასაკმაყოფილებლა არ მომხდარა კომისრების დანიშვნა.²⁷

გაერო-ს საკომპენსაციო კომისია წარმოადგენს ღონისძიების უშიშროების საბჭოს მიერ 687-ე რეზოლუციის შესასრულებლად. ეს რეზოლუცია მიღებულია წესდების VII თავის მიხედვით და 25-ე მუხლის საფუძველზეე სავალდებულოა ყველა სახელმწიფოსათვის, ერაყის ჩათვლით. საბჭომ ამ გადაწყვეტილების საფუძველზე იკისრა კუვეიტის და სხვა დაზარალებული სახელმწიფოების იურიდიული პრეტენზიების მხარდაჭერა. მსგავსი ზომა წარმოადგენს მნიშვნელოვან პრეცენდენტს აგრესიის დანაშაულის შედეგად წარმოშობილი პრეტენზიების რეალიზაციისათვის.²⁸

სატისფაქცია

1. საერთო საერთაშორისო სამართალი და სასამართლო პრაქტიკა. საბჭოს რეზოლუციით შეიძლება სახელმწიფოს დაეკისროს ისეთი ვალდებულება, რომელიც უთნაბრდება სატისფაქციას. სატისფაქცია საერთაშორისო სამართლის კომისიამ შეიტანა თავის პროექტში, როგორც საერთაშორისო სამართალდარღვევის ერთ-ერთი არსებითი შედეგი:

[Article 45-Satisfaction]

1. The injured State is entitled to odtain from the State which has committed an internationally wrongful act satisfaction for the damage, in particular moral damage, caused by that act, if and to the extent necessary to provide full reparation. ²⁹

სატისფაქცია გამოიხატება შემდეგ მოქმედებებში: ა) ბოდიშის მოხდა; ბ) ზიანის ნორმალური ანაზღაურება; გ) დაზარალებული სახელმწიფოს უფლებათა დიდი მოცულობით ხელყოფის შემთხვევაში ზიანის შესაბამისი ანაზღაურება; დ) როცა საერთაშორისო სამართალდარღვევა წარმოადგენს თანამდებობის პირთა სერიოზულ გადაცდომას ან მათ მიერ ჩადენილ დანაშაულს, პასუხისმგებელ პირთა დასჯა.

სატისფაქცია, როგორც ზიანის ანაზღაურების ფორმა, ფართოდ გამოიყენება საერთაშორისო სასამართლო პრაქტიკაში. ამასთანავე, დღეს განსაკუთრებით აქტუალურია ზიანის ანაზღაურების ამ ფორმის გამოყენება პოლიტიკური ორგანოს მიერ თავისი ფუნქციის განხორციელებისას.

როგორც პასუხისმგებლობის ფორმა, სატისფაქცია შეეფარდება იმ ქმედებებს, რომელიც სახელმწიფოს აყენებს მორალურ ზიანს და/ან რომელთა შედეგების მატერიალური ანაზღაურებით გამოსწორება შეუძლებელია. ამ მხრივ სატისფაქციას უნიკალური მნიშვნელობა ენიჭება. ზიანის ანაზღაურების ასეთი ფორმები, როგორიცაა რესტიტუცია და კომპენსაცია, შეიძლება ერთმანეთს იქნან ჩანაცვლებული, რადგან ორივე მათგანი მიმართულია მატერიალური ზიანის ანაზღაურებაზე. რაც შეეხება სატისფაქციას, იგი არ ისახავს მიზნად მატერიალური ზარალის ანაზღაურებას და ამიტომ მისი მოცულობაც არ იზომება მატერიალური კრიტერიუმით, რამდენადაც იგი ისახავს არა მიყენებულ მატერიალურ, არამედ მორალურ ზიანს, რომლის შესაბამისობაც გადასაცემ თანხასთან კონკრეტულ შემთხვევაში განისაზღვრება სამართალდამრღვევი სახელმწიფოს მიერ ცალმხრივად (რაც შემდგომ დასტურდება დაზარალებული სახელმწიფოს მიერ ან ემყარება მის პრეტენზიას), მხარეთა შეთანხმებით ან საერთაშორისო ორგანოს მიერ. საერთაშორისო სამართლის კომისიამ დაადგინა სატისფაქციაზე გარკვეული შეღავათები:

„დაზარალებული სახელმწიფოს უფლება, მიიღოს საქტისფაქცია, არ ამართლებს მოთხოვნებს, რომლებიც შელახავენ იმ სახელმწიფოს ღირსებას, რომელმაც ჩაიდინა საერთაშორისო არამართლზომიერი აქტი.“³⁰

კომისიამ გაიზიარა სპეციალური მომხსენებლის არანჯიო-რუისის წინადადება და განსაზღვრა, რომ საერთასორისო დანაშულის ჩამდენი სახელმწიფო არ არის უფლებამოსილი, ისარგებლოს იმ შეღავათით, რაც დგინდება ამ დებულებით. არანჯიო-რუისმა მიიჩნია, რომ აბსურდული იქნებოდა, რომ დანაშულის ჩამდენ სახელმწიფოს მოეშველიებინა თავისი ღირსება პასუხისმგებლობისაგან თავის ასარიდებლად, რადგან დანაშულის ჩადენით სახელმწიფო თავად ლახავს საკუთარ ღირსებას. ³¹

სატისფაქცია, ჩვენი აზრით, წარმოადგენს ზიანის ანაზღაურების ფორმას, რომელსაც თეორიაში და პრაქტიკაში საკმაოდ მრავალფეროვანი შედეგები უკავშირდება. გრეფრატი მიიჩნევს, რომ სატისფაქცია არ უნდა გავაიგივოთ მორალური ზიანის ანაზღაურებასთან. მას უფრო ზუსტად მიაჩნია, სატისფაქციის გაგება, როგორც იმ ზომებისა, რომლებიც სამართლდამრღვევი სახელმწიფოს მიერ მიიღება დარღვეული ვალდებულების ძალმოსილების დასადასტურებლად ან მისი განმეორების თავიდან ასაცილებლად.³² მსგავსი მოსაზრების დასადასტურებლად მოიშველიება Corfu Channel-ის საქმე, რომელზედაც საერთასორისო სასამართლომ განაცხადა, რომ ალბანეთის ტერიტორიულ წყლებში ბრიტანეთის ფლოტის მოქმედებით დაირღვა ალბანეთის სუვერენიტეტი და ამის დეკლარირება თავად წარმოადგენდა შესაბამის სატისფაქციას.³³ Rainbow Warrior-ის საქმეზე საარბიტრაჟო ტრიბუნალმა განაცხადა, რომ საფრანგეთის მოქმედების დაგმობა, რომლითაც დარღვეულ იქნა მისი ვალდებულებები ახალი ზელანდიის მიმართ, მოცემულ პირობებში წარმოადგენდა შესაბამის სატისფაქციას ახალი ზელანდიისათვის მიყენებული მორალური და მატერიალური ზიანის ასანაზღაურებლად.³⁴

ამის გარდა სატისფაქცია ხშირად ხორციელდება მორალური ზიანის მატერიალური ანაზღაურებით, რომელიც ხშირად აღემატება დაზარალებულის მიერ განცდილ მატერიალურ ზიანს. მაგალითად, Rainbow Warrior-ის საქმეზე გაერო-ს გენერალური მდივნის გადაწყვეტილებით საფრანგეთზე დაკისრებული თანხა ბევრად აღემატებოდა ახალი ზელანდიისათვის მიყენებულ მატერიალურ ზიანს. ³⁵

სატისფაქციის მნიშვნელოვანი ფორმაა დისციპლინარული და სისხლისამართლებრივი პასუხისმგებლობის დაკისრება იმ პირთათვის, რომელთა ქმედებამ სახელმწიფოს არამართლზომიერი აქტი შეადგინა. საერთაშორისო მშვიდობის, სამხედრო და კაცობრიობის წინაარმდეგ მიმართულ დანაშაულთა მიმართ საერთაშორისო სამართალში მოქმედებს პრინციპი aut dedere aut judicare. ყველა სახელმწიფო, რომელიც თავის ტერიტორიაზე ან თავისი იურისდიქციის ქვეშ მიაგნებს ასეთი დანაშაულის ჩამდენს, ვალდებულია გაასამართლოს იგი ან გადასცეს სხვა სახელმწიფოს. ასეთი დანაშაულების მიმართ დადგენილია უნივარსალური იურისდიქცია.

სატისფაქციის მაგალითია ნიურნბერგის და ტოკიოს ტრიბუნალები, რომლებმაც გაასამართლეს მეორე მსოფლიო ომის დროს საერთაშორიისო მშვიდობის, სამხედრო და კაცობრიობის წინააღმდეგ მიმართულ დანაშაულთა ჩამდენი პირები. გერმანიისა და იაპონიის სახელმწიფოებს შეეზღუდათ სისხლის-სამართლებრივი იურისდიქცია და დამნაშვენი გასამართლებულ იქნენ საერთაშორისო სამართლის უშუალო გამოყენებით,³⁶ რამდენადაც მათი მოქმედების ატრიბუცია მოხდა გერმანიისა და იაპონიის სახელმწიფოებისადმი.

2. უშიშროების საბჭოს პრაქტიკა. 671-ე (1991) რეზოლუციით საბჭომ განაცხადა, რომ ერაყ-კუვეიტის კონფლიქტში ერაყის პარალელურად ჰუმანიტარული სამართლის დარღვევისათვის პასუხისმგებელი იყვნენ კონკრეტული ადრღვევის ჩამდენი ინდივიდები. 764-ე (1992) რეზოლუცით საბჭომ დაადასტურა იუგოსლავიის კონფლიქტის მხარეების ვალდებულება, დაეცვათ საერთაშორისო ჰუმანიტარული სამართლის ნორმები და განაცხადა, რომ ჟენევის 1949 წლის კონვენციების მძიმე დარღვევის ჩამდენი პირები ინდივიდუალურად არიან პასუხისმგებელი ასეთი დარღვევებისათვის. 771-ე (1992) რეზოლუციით საბჭომ ჰუმანიტარული სამართლის დარღვევები უკვე ეთნიკურ წმენდად დააფიქსირა. 820-ე (1993) რეზოლუციით საბჭომ კვლავ დაადასტურა ამ პირთა ინდივიდუალური პასუხისმგებლობა.

808-ე (1993) რეზოლუციით საბჭომ დააფიქსირა, რომ ეთნიკური წმენდის პრაქტიკის გაგრძელება საფრთხეს უქმნიდა საერთაშორისო მშვიდობის და უსაფრთხოების და განაცხადა თავისი განზრახვის შესახებ, რომ ბოლო მოეღო ასეთი დანაშაულებისათვის და გაესამართლებინა პასუხისმგებელი პირები.

827-ე (1993) და 955-ე (1994) რეზოლუციებით საბჭომ შექმნა იუგოსლავიის და რუანდის ტრიბუნალები, რომელნიც სატისფაქციის ნაირსახეობას წარმოადგენენ.³⁷ რათა დაესაჯა და აღეკვეთა ის დარღვევები, რომლის დასჯა და აღკვეთა შესაბამის სახელმწიფოებს არ სურდათ ან არ. ეს გარემოება დადასტურდა საბჭოს მიერ (1994). ეს რეზოლუციები ადასტურებენ, რომ საბჭოს სურდა, შეეზღუდა სახელმწიფოთა სისხლის-სამართლებრივი იურისდიქცია ამ ტრიბუნალების შექმნით.³⁸ სატისფაქცია, კერძოდ, გამოიხატება იმაში, რომ ამ ტრიბუნალებს გააჩნიათ პრიმატი ნაციონალური სასამართლო ორგანოების მიმართ (იუგოსლავიის ტრიბუნალის სტატუტუს მე-9 მუხლი³⁹ და რაუნდის ტრიბუნალის სტატუტის მე-8 მუხლი⁴⁰). ტრიბუნალები უფლებამოსილები არიან, მოთხოვონ შიდასახელმწიფო სასამართლოებს, მოცემულ საქმეზე წარმოების შეწყვეტა და საქმის საერთაშორისო ტრიბუნალისათვის გადაცემა.

განუმეორებლობის გარანტიები

1. განუმეორებლობის გარანტიების არსი და ბუნება. გარკვეულ შემთხვევებში უშიშროების საბჭო ამა თუ იმ სახელმწიფოს უყენებს მოთხოვნას, რომელიც არის განუმეორებლობის გარანტიების ტოლფასი. განუმეორებლობის გარანტიები, როგორც ასეთი, არ თავდება ზიანის ანაზღაურების იმ ცნობაში, რომელიც მოცემული იყო მართლმსაჯულების მუდმივი საერთაშორისო პალატის მიერ Chorzow Factory-ს საქმეზე. იგი მიზნად არ ისახავს სამართალდარღვევების შედეგების ლიკვიდაციას, არამედ მიმართულია სამართალდარღვევის განმეორების შესაძლებლობის აღკვეთაზე ან შემცირებაზე. რეპარაციის ამ ფორმას მომავალზე ორიენტირებული ხასიათი აღნიშნა საერთაშორისო სამართლის კომისიამაც.⁴¹

სწორედ ამ მიმართულებით გამიჯნა საერთასორისო სამართლის კომისიამ სატისფაქცია და განუმეორებლობის გარანტიები. მანამდე თეორიასა და პრაქტიკაში ზიანის ანაზღაურების ეს ორი ფორმა ერთიანად გაიგებოდა, როგორც მორალური პასუხისმგებლობის სახეები. მაგალითად, ბროუნლი აცხადებს, რომ სატისფაქციას აქვს სამი მიზანი: ბოდიშის მოხდა ან ქმედობის არამართლზომიერების აღიარება ანაზღაურების ან დროშის პატივისცემის ხერხით; ბრალეულ პირთა დასჯა და განუმეორებლობისათვის ზომების მიღება.⁴² სატისფაქციის და განუმეორებლობის გარანტიების ერთიანი გაგება „საგანგებო სატისფაციის“ სახით მოცემულია ასევე 1990 წელს გამოცემულ საერთაშორისო სამართლის კურსში.⁴³

სპეციალურმა მომხსენებელმა არანჯიო-რუისმა მეშვიდე მოხსენებაში აღნიშნა, რომ განუმეორებლობის გარანტიებს უკავშირდება ის შეზღუდვები, რაც დაკავშირებულია სატიფაქციასთან - შეზღუდვები, დაკავშირებული სახლმწიფოს სუვერენიტეტსა და ღირსებასთან. ხოლო საერთასორისო დანაშაულის შემთხვევაში ეს შეზღუდვები არ გამოიყენება. არანჯიო-რუისმა განაცხადა, რომ საერთასორისო დანაშაულის ჩამდენ სახელმწიფოს არ უნდა ჰქონდეს საშუალება, მოიშველიოს სუვერენიტეტი და დამოუკიდებლობა და უარყოს მოთხოვნები მისი განიარაღების, სამხედრო ინდუსტრიის დაშლის, დემილიტარიზაციის, დამკვირვებელთა მისიის დაშვების, თავისი მმართველობის ფორმის და კანონმდებლობის ადამიანის ძირითად უფლებებთან შესაბამისობაში მოყვანის შესახებ.⁴⁴

2. განუმეორებლობის გარანტიები უშიშროების საბჭოს პრაქტიკაში და მათი კანონიერება. უშიშროების საბჭო თავისი რეზოლუციებით კონკრეტულ შემთხვევაში სამართალდამრღვევი სახელმწიფოსაგან მოითხოვს ისეთი ზომების გატარებას, რომლებიც არ არიან უშუალოდ დაკავშირებული სამართალდარღვევის ჩადენასთან, მაგრამ მათი გატარება შექმნიდა გარანტიებს, რომ ასეთი დარღვევა მომავალში არ განმეორდება.

მაგალითად, 687-ე (1991) რეზოლუციით ერაყის საბჭომ დააკისრა გარკვეული სახის შეიარაღებათა განადგურება, თავის ტერიტორიაზე საერთაშორისო ორგანიზაციების მაკონტროლებელი მისიების დაშვება ამ პროცესის შესამოწმებლად, თუმცა ეს პირდაპირ კავშშირსი კუვეიტის ანექსიასთან არ იყო. საბჭომ, იხელმძღვანელა რა ჟენევის 1925 წლის ოქმით მომწამლავი იარაღის აკრძალვის შესახებ, 687-ე რეზოლუციის მე-7 და მე-8 პუნქტებით ერაყს დააკისრა ვალდებულება, გაენადგურებინა თავისი ქიმიური იარაღი. რეზოლუცია არ აცხადებს, თუ კონკრეტულად რომელი არამართლზომიერი შედეგის ლიკვიდაცია უნდა მოხდეს ამ ღონისძიებით. ამის გამო მიიჩნევენ, რომ 1925 წლის ჟენევის ოქმი არ შეიცავს 687-ე რეზოლუციით ერაყზე დაკისრებული ვალდებულებების გამართლებას⁴⁵. ჟენევის ოქმი არ კრძალავს სახელმწიფოს მიერ მომწამლავი იარაღის ქონას, არამედ მხოლოდ საბრძოლო მოქედებების დროს მის გამოყენებას.

687-ე რეზოლუცია ასევე ადასტურებს ერაყის ვალდებულებებს ბირთვული იარაღის გაუვრცელებლობის შესახებ 1968 წლის ხელშეკრულებიდან გამომდინარე. მე-12 და მე-13 პუნქტები ერაყს აკისრებს ვალდებულებას, ბირთვული იარაღის შეუძენლობის, საერთაშორისო ატომური ენერგიის სააგენტოს ინსპექციების დაშვების და სხვა ღონისძიებების სახით. როგორც საერთასორისო ატომური ენერგიის სააგენტოს გენერალური დირექტორის მიერ წარდგენილ გეგმაში 687-ე რეზოლუციის მე-12 პუნქტის იმპლემენტაციის შესახებ აღინიშნა, 687-ე და 707-ე (1991) რეზოლუციებით ერაყზე დაკისრებული ვალდებულებები ბევრად უფრო ფართოა, ვიდრე ეს მოცემულია გაუვრცელებლობის ხელშეკრულებაში. ამ გარემოებას ასევე მიიჩნევენ 687-ე რეზოლუციის საერთასორისო სამართალთან შეუსაბამობის დასადასტურებლად.⁴⁶

ასევე ეჭვქვეშ აყენებენ 687-ე რეზოლუციის მე-8 პუნქტის კანონიერებას, რომლითაც ერაყს 1972 წლის ბიოლოგიური იარაღის აკრძალვის შესახებ კონვენციის საფუძველზე დაეკისრა საერთაშორისო ზედამხედველობის ქვეშ ამ იარაღის განადგურება, თუმცა ერაყი ამ კონვენციის მონაწილე არ იყო, რადგან იგი რატიფიცირებული არ ჰქონდა.⁴⁷ ვენის საერთაშორისო სახელშეკრულებო სამართლის შესახებ 1969 წლის კონვენციის მე-14 მუხლის 1(ა) პუნქტის მიხედვით, თუ ხელშეკრულება რატიფიკაციას ექვემდებარება, სახელმწიფო მის მონაწილედ ითვლება რატიფიკაციის შემდეგ. ამასთანავე, ამავე კონვენციის 75-ე მუხლის მიხედვით

„წინამდებარე კონვენციის დებულებები არ ხელყოფენ იმ სახელშეკრულებო ვალდებულებებს, რომლებიც აღმოუცენდება აგრესორ სახელმწიფოს იმ ზომების შედეგად, რომლებიც მის მიმართ გაერო-ს წესდების შესაბამისად გამოიყენება ამ სახელმწიფოს აგრესიასთან დაკავშირებით“.

ასე, რომ, თუმცა ერაყი არ იყო ბიოლოგიური იარაღის შესახებ კონვენციის მონაწილე, საბჭოს რეზოლუციით მას მართლზომიერად დაეკისრა ასეთი ვალდებულებები, რადგანაც ეს დაკავშირებული იყო მის მიერ აგრესიის ჩადენასთან და წარმოადგენდა განუმეორებლობის გარანტიებს ამ სამართალდარღვევასთან დაკავშირებით. ეს იყო არა ხელშეკრულების ამოქმედება მესამე მხარის მიმართ, რომელიც არ შეერთებია მას, არამედ პასუხისმგებლობის რეჟიმის განხორციელება. 687-ე რეზოლუციის მე-8 პუნქტი არც მიუთითებს 1972 წლის კონვენციაზე. აქ არ არის საუბარი ერაყისათვის ახალი ვალდებულებების დაკისრებაზე,⁴⁸ არამედ მის პასუხისმგებლობაზე მისთვის უკვე ძალაში მყოფი ვალდებულებების დარღვევისათვის.

687-ე რეზოლუციას სამართლიანად მიიჩნევენ საზავო ხელშეკრულების თანამედროვე მოდიფიცირებულ სახედ.⁴⁹ იგი ამ მხრივ მნიშვნელოვან პრეცენდენტს წარმოადგენს და თავისი მიდგომით უახლოვდება დღემდე არსებულ საზავო ხელშეკრულებებს, რომლებიც გაფორმებულ იქნა პირველი და მეორე მსოფლიო ომების შედეგად. თავისთავად საზავო ხელშეკრულება გულისხმობს, რომ აგრესორ სახელმწიფოს ეკისრება ისეთი ვალდებულებები, რაც აუცლებელი ან მიზანშეწონილია მის მიერ აგრესიის აქტის განმეორების თავიდან ასაცილებლად ან განმეორების შემთხვევაში ზიანის შესამცირებლად. ეს რეზოლუცია წარმოადგენს რეპარაციის კონკრეტული ფორმის რეალიზაციას.

საერთაშორისო დანაშაულის სპეციფიური შედეგები

საერთაშორისო დანაშაული იმის გარდა, რომ აღრმავებს დელიქტის მატერიალურ შედეგებს, იწვევს დამატებით სპეციფიურ შედეგებს, რომლებიც უკავშირდება სხვა სახელმწიფოების ვალდებულებებს, შეასრულონ გრკვეული მოქმედება. საერთაშორისო სამართლის კომისიამ მიიჩნია, რომ საერთაშორისო დანაშაულის ჩადენის შემთხვევაში შეასრულონ შემდეგი ვალდებულებები:

not to recognize as lawful the situation created by the crime;

not to render aid or assistance to State which has committed the crime in maintaining the situation so created;

to cooperate with other States in carrying out the obligations under subparagraphs (a) and (b); and

to cooperate with other States in application of measures designed to eliminate the consequences of the crime.

საბჭო მიმართავს ისეთ ხერხს, როგორიცაა ამა თუ იმ სიტუაციის, ქმედების ბათილად და იურიდიული ძალის არმქონედ გამოცხადებას. ამ მხივ საბჭოს დადგენილებები ერთი შეხედვით უახლოვდება ზოგადი პრინციპის ex injuria ius non oritur დადასტურებას. 217 (1965) რეზოლუციაში საბჭომ განაცხადა, რომ სამხრეთ როდეზიის მიერ დამოუკიდებლობის გამოცხადებას არ აქვს იურიდიული ძალა და მოუწოდა სახელმწიფოებს, არ ეცნოთ ეს უკანონო რეჟიმი. 661-ე (1990) რეზოლუციით მე-9 პუნქტით სახელმწიფოებს მოუწოდა, რომ არ ეცნოთ კუვეიტში ოკუპანტის მიერ შექმნილი რეჟიმი. 662 (1990) რეზოლუციით საბჭომ განსაზღვრა, რომ ერაყის მიერ კუვეიტის ოპერაცია არის ბათილი და იურიდიული ძალის არმქონე, მოუწოდა სახელმწიფოებს და საერთაშორისო ორგანიზაციებს, რომ თავი შეეკავებინათ მოქმედებისაგან, რომელიც შეიძლება განხილულ იყოს, როგორც ანექსიის არაპირდაპირი ცნობა. 713-ე (1991) რეზოლუციით საბჭომ განაცხადა, რომ იუგოსლავიის კონფლიქტში ძალისმიერი მეთოდების შედეგად მომხდარი ტერიტორილი ცვლილებები მიღებული იყო. 752-ე (1992) რეზოლუციის პირველი პუნქტით საბჭომ კვლავ დაადასტურა ძალისმიერი ტერიტორიული ცვლილებების დაუშვებლობა. იგივე პრინციპი დაფიქსირდა საბჭოს რეზოლუციაში 757 (1992).

ამ რეზოლუციებით საბჭო ახორციელებს საერთაშორისო დანაშაულის სპეციფიკურ შედეგებს. თავისთავად პრინციპი ex injuria ius non oritur გამოიყენება როგორც დანაშაულის, ისევე დელიქტების მიმართ. ამასთანავე, დელიქტის მიმართ ამ პრინციპის განხორციელების სამართლებრივი ინტერესი აქვს მხოლოდ დაზარალებულ სახელმწიფოს ორმხრივი ურთიერთობის ფარგლებში და ამ პრინციპის მოქმედების შესახებ გადაწყვეტილება მიიღება უშუალოდ დაზარალებული სახელმწიფოს მიერ. საერთაშორისო დანაშაულსა და erga omnes ვალდებულებებთან დაკავშირებით ამ პრინციპის რეალიზაციის ინტერესი გააჩნია ყველა სახელმწიფოს, მთელ საერთაშორისო თანამეგობრობას. აქედან გამომდინარე, საბჭო ხსენებულ მოთხოვნას აყენებს იმპერატიულად და არ ცდილობს, გაარკვიოს დაზარალებული სახელმწიფოს დაინტერესება ამ პრინციპის რეალიზაციაში.

რაც შეეხება სახელმწიფოების ვალდებულებას, არ გაუწიონ რაიმე დახმარება დანაშაულის ჩამდენ სახელმწიფოს, საბჭოს პრაქტიკა ამ სფეროში არ არის ფართო. ეს ვალდებულება არ საჭიროებს საბჭოს რეზოლუციებში დაფიქსირებას, რადგან, როგორც გაეროს ერთ-ერთი პრინციპი, ასახულია წესდების 25-ე მუხლში, რომლის მიხედვითაც წევრი-სახელმწიფოები გაუწევენ ნებისმიერ დახმარებას გაერთიანებული ერების ორგანიზაციას იმ მოქმედებაში, რომელსაც იგი იმ წესდებასთან შესაბამისად ახორციელებს და თავს შეიკავებენ იმ სახელმწიფოსათვის დახმარების გაწევისაგან, რომლის წინააღმდეგაც გაერთიანებული ერების ორგანიზაცია ახორციელებს პრევენტიულ ან იძულებით ზომებს.“

რაც შეეხება „c“ და „d“ პუნქტების რეალიზაციას, გაერო-ს სისტემა ზოგადად და უშიშროების საბჭოს იძულებითი ღონისძიებები კონკრეტულად, როგორც ეს ასახულია ზემოთ გაშუქებულ პრაქტიკაში, წარმოადგენს შესაფერის საშუალებას ამ პუნქტებში ასახული შედეგების რეალიზაციისათვის. კონკრეტულად გაეროს სისტმაში ეს შეიძლება მოხდეს წესდების VII თავით მიღებული რეზოლუციების საფუძველზე. კონკრეტულად კი ამას ემსახურება წესდების 49-ე მუხლი, რომლის მიხედვითაც წევრი-სახელმწიფოები ერთმანეთს დახმარებას უწევენ საბჭოს მიერ მიღებული ზომების განხორციელებაში.

სახელმწიფო პასუხისმგებლობის ინსტიტუციონალიზაციის იურიდიული ბუნების ზოგიერთი საკითხი

საერთო საერთაშორისო სამართლის მიხედვით, სახელმწიფოს უფლებების შელახვა დაიშვება მხოლოდ მაშინ, თუ მას წინასწარ ჩადენილი აქვს არამართლზომიერი ქმედება. საერთაშორისო სამართლის კომისიის სპეციალურმა მომხსენებელმა არანჯიო-რუისმა მე-3 მოხსენებაში კომისიას წარუდგინა დებულება, რომლის მიხედვითაც კონტრზომა, ანუ ამა თუ იმ საერთაშორისო ვალდებულების შეუსრულებლობა გმართლებულია მხოლოდ წინასწარ ჩადენილი არამართლზომიერი აქტის საპასუხოდ⁵¹. საერთაშორისო სამართლის კომისიამ თავის მიდგომაში სწორედ ასეთი მიდგომა ასახა - 47-ე და 48-ე მუხლებიდან გამომდინარე, არ შეიძლება კონტრზომის მიღება, თუ სამართლის ნორმა არ დარღვეულა.⁵²

ჩვენი მოსაზრებით, ეს დებულება ვრცელდება ასევე გაეროს მოქმედებაზეც. როგორც ერთი ავტორი აცხადებს, „საერთაშორისო სამართლის ფუნდამენტური ნორმების დარღვევაზე საბჭო რეაგირებს არა როგორც მიუკერძოებელი არბიტრი ან მესამე მხარე, არამედ დაზარალებული სახელმწიფოების მაგივრად იმ საქმეში, რომლებიც ეხება მთლიანი საერთაშორისო თანამეგობრობის ფუნდამენტურ ინტერესს⁵³“ ამის საფუძველზე ეს ავტორი საბჭოს იძულებით ზომებს სამართლიანად მიიჩნევს ინსტიტუციონალიზებულ კონტრზომებად.

აქედან გამომდინარე, საბჭოს იძულებითი ზომების გამოყენება შეუძლია მხოლოდ იმ შემთხვევაში, თუ ადგილი აქვს საერთაშორისო ვალდებულებების დარღვევას იმ სახელმწიფოს მხრივ, რომლის მიმართაც გამოიყენება ესა თუ ის იძულებითი ზომები. ჰუგო მიიჩნევს, რომ თუ უშიშროების საბჭოს უფლებამოსილებებს 39-ე, 41-ე, 42-ე მუხლების შესაბამისად მაშინ მივიღებთ დაუშვებელ გადახვევას იმ პრინციპიდან, რომ კონტრზომა საჭიროებს წინასწარ სამართალდარღვევას.⁵⁴ ჩვენ შეგვიძლია დავამატოთ, რომ თუ უშიშროების საბჭოს აქვს უფლება, სანქციები შეუფარდოს მართლზომიერ აქტს, მაშინ იგი თავის მოქმედებით დაადასტურებდა თავის, და ასევე საერთაშორისო თანამეგობრობის სამართლებრივ ინტერესს არამართლზომიერი მოქმედების განხორციელებაში, რაც თავისთავად აბსურდია.

საბჭოს მიერ კონტრზომების განხორციელებაზე გარკვეულწილად ვრცელდება ის შეზღუდვები, რომლებიც უდგინდება სახელმწიფოებს კონტრზომის განხორციელებისას. ეს, კერძოდ, ეხება ჰუმანიტარულ ვალდებულებებს და იმპერატიულ ნორმებს. საბჭოს არ შეუძლია, რომ იძულებითი აქციის მეშვეობით დაარღვიოს ჰუმანიტარული ნორმები, ასევე არ არის უფლებამოსილი, რომ ამაზე წევრი-სახელმწიფოები დაავალდებულოს. ამიტომ საბჭო ხშირად მიმთავს ე.წ. „ჰუმანიტარულ გამონაკლისებს“ თავის იძულებით ზომებში. ასეთი გამონაკლისები დადგენილი იყო იმ რეზოლუციებში, რომლებითაც დაწესდა ეკონომიკური და სამხედრო სანქციები ერაყის, იუგოსლავიის, როდზიის მიმართ⁵⁵ და ეხებოდა მოსახლეობის აუცილებელი მოთხოვნილებების უზრუნველყოფას, ასევე ადამიანის უფლებების დაცვას.

რაც შეეხება უშიშროების საბჭოში სამშვიდობო და სამართალგანმახორციელებელი ფუნქციების ურთიერთმიმართებას, ასევე ზოგადად შეზღუდვებს უშიშროების საბჭოს იძულებით ღონისძიებებზე და მის მიმართებას სასამართლო ორგანოებთან, ეს უკვე ცალკე მსჯელობის საკითხია, რასაც ამ ნაშრომის მოცულობა არ ყოფნის. ამ საკითხებზე ავტორს უკვე ქონდა საუბარი⁵⁶ და ვაპირებთ, კვლავ მოვუბრუნდეთ მას.

ალექსანდრე ორახელაშვილი

______________________

1. ვენის სახელშეკრულებო სამართლის 1969 წლის კონვენციის 53-ე მუხლი

2. მათი განსაზღვრება საერთასორისო სასამართლომ მოგვცა Barcelona Traction-ის საქმეზე:

არსებითად უნდა განსხვავდეს ერთმანეთისგან ის ვალდებულებები, რომლებიც სახელმწიფოს საერთაშორისო თამამეგობრობის მიმართ აკისრია და ის ვალდებულებები რომლებიც სახელმწიფოს წარმოექმნება სხვა სახელმწიფოს მიმართ დიპლომატიური დაცვის სფეროში. პირველი თავისი ბუნებით წარმოადგენს ყველა სახელმწიფოს პრობლემას. მათში მოცემული უფლებების მნიშვნელობის გათვალისწინებით, ყველა სახელმწიფოს შეიძლება ჰქონდეს ინტერესი მათ დაცვაში. ეს არის erga omnes ვალდებულებები

ასეთი ვალდებულებები წარმოიშობა კერძოდ, თანამედროვე საერთაშორისო სამართალში აგრესიის აქტის, გენოციდის კანონგარეშე გამოცხადებიდან, იმ პრინციპებიდან და ნორმებიდან, რომლებიც ეხება ადამიანის ძირითად უფლებებს, მონობასა და რასობრივი დისკრიმინაციის ჩათვლით. ზოგი მათგანი დამკვიდრდა საერთო საერთაშორისო სამართალში: სხვები მოცემულია უნივერსალური ან კვაზი-უნივერსალური ხასიათის საერთაშორისო დოკუმენტებში ICJ Reports, 1970

3. ILC draft articles on State Responsibility, Part I, Art. 19

4. International Law, Casses and Materials, Louis Henkin, Richard Pugh, Oskar Schachter, 1980, p. 567; როგორც აგი აცხადებს, საერთასორისო თანამეგობრობა ისწრაფვის სისტემისაკენ, სადაც „სახელმწიფოებისაგან განსხვავებულ საერთასორისო ინსტიტუტებს დაეკისრებათ ექსკლუზიური პასუხისმგებლობა განსაზღვრონ მთელი საერთაშორისო თანამეგობრობისათვის ფუნდამენტური მნიშვნელობის მქონე ვალდებულებების დარღვევის არსებობა და ამის შემდეგ გადაწყვიტონ, თუ რა ზომები უნდა განხორციელდეს საპასუხოდ და როგორ უნდა მოხდეს მათი იმპლემენტაცია“, ციტირებულია: Gowland-Debbas, Security Council Enforcement Action and the Issues of State Responsibility, p. 71, ICLQ, 1994, №1

5. Andre de Hoogh, International Crimes and Erga Omnse Obligations: A Theoretical Inquiry into the Implementation of International Responsibility of States, 1996, p. 95

6. Fifth Report on State Responsibility by Special Rapporteur Gaetano Arangio-Ruiz, A/CN. 4/453, pp. 7-10; Seventh Report on State Responsibility by Special Rapporteur Gaetano Arango-Ruz, A/CN. 4/469, pp. 25-49.

7. Hannikainen, Peremptory Norms (jus cogen) in International LAW, 1987, p. 282

8. გაერო-ს წესდების 24-ე მუხლი

9. „უშიშროების საბჭოს შეუძლია გადაწყვიტოს თუ რომელი არაძალისმიერი ზომები უნდა იქნას გამოყენებული მისი გადაწყვეტილებების შესასრულებლად და მას შეუძლია მოუწოდოს გაერთიანებული ერების ორგანიზაციის წევრებს მიიღონ ასეთი ზომები. ისინი შეიძლება შეიცავდნენ ეკონომიკური ურთიერთობების, სარკინიგზო, საზღვაო, საჰაერო, საფოსტო, სატელეფონო და რადიოკავშირის და კომუნიკაციის სხვა საშუალებების სრულ ან ნაწილობრივ შეწყვეტას და დიპლომატიური ურთიერთობების გაწყვეტას“

10. „თუ საბჭო მიიჩნევს, რომ 41-ე მუხლში მოცული ზომები არაადექვატური იქნებოდა ან არაადექვატური აღმოჩნდა, მას შეუძლია, ისე იმოქმედოს საჰაერო, საზღვაო ან სახმელეთო ძალების მეშვეობით, როგორც აუცილებელი იქნება საერთაშორისო მშვიდობისა და უსაფრთხოების აღდგენისათვის. ასეთი მოქმედებები შეიძლება შეიცავდეს დემონსტრაციების ბლოკადას და გაერთიანებული ერების ორგანიზაციის წევრების საჰაერო, საზღვაო ან სახმელეთო ძალების სხვა ოპერაციებს“.

11. Application Instituting Proceedings filed in the Registry of the Court on 20 March 1993 (Bosnia-Herzegovina v. Yugoslawia (Serbia and Montenegro)) pp. 118-130, იხ. ასევე მოთხოვნები „k” - “o”o, Lockerbie case, (provisional Measures) ICJ Reports, 1992; Lockerbie, Preliminary Objections, 1998

12. Chorzow Factory case. PCIJ

13. YbILC, 1993, vol. 2, part 2, p. 55

14. YbILC, 1993, vol. 2, part 2, p.55

15. YbILC, 1993, vol. 2, part 2, p.56

16. Graefrath, p. 77

17. YbILC, 1993, vol. 2, part 2, p.56

18. YbILC, 1993, vol. 2, part 2, p. 56

19. YbILC, 1993, vol. 2, part 2, p.67

20. John Murphy, Force and Arms // United Nations Legal Order, ed. By Oscar Schachter and Christopher Joyner, p. 291.

21. Betauer, UN Compensation Commission, AJIL, 1995, vol. 82, No, 2, p. 417.

22. Decision 10 Taken by the Governing Council of the United Nations Compensation Commission: Provisional Rules for Clains Procedure, 26 June, 1992, Article 5 //The United Nations and Iaq-Kuwait Conflict, N.Y. 1996, p. 460

23. Decision 7 Taken by the Governing Council of the United Nations Compensation Commission: Criteria for Additional Categories of Claims, 17 March, 1992, para. 11 // id, p. 426.

24. Decision 15 Taken by the Governing Council of the United Nations Compensation Commission // id., p. 510.

25. id., p. 511.

26. id., p. 512.

27. Betaure, p. 418-419.

28. Hoogh, p. 160

29. YbILC, 1993, vol. 2, part 2, p. 78

30. YbILC, 1993, vol. 2, part 2, p. 76; იხ. კომისიის 1996 წლის მოხსენება

31. Seventh Report on State Responsibilaty, p. 11-12

32. Graefrath, Responsibility and Damages Caused: Relationship between Responsibilaty and Damages, p. 85-86

33. Corfu Channel case, p. 35

34. Rainbow Warrior case, Report of International Arbitral Awards, vol. XX, p. 275

36. Graefrath, Responsibility and Damages Caused: Relationship between Responsibility and Damages, pp. 83-89

37. E/CN.4/1996/7, P.13

38. “Report of the Secretary-General Pursuant to Paragraph 2 of the Security Council Resolution 808 (1993)”, S/25704

39. S/25704

40. Resolutions and statements of the Security Council, 1994, 105-117

41. YbILC, 1993, vol. 2, part 2, pp. 81-82

42. ტომი მე-2, გვ. 117

43. ტომი მე-2 გვ.240

44. Seventh Report on State Responsibility, by Sapporteur Gaetano Arangio-Ruiz, A/CN. 4/469 pp.12-13

45. Lawrence D. Roberts, United Nations Security Council Resolution 687 and Its Aftermath: The Implications of Domestic Authority and the Need for Legitimacy // New York University Journal for International Law and Politics, vol. 25, 1993, p. 599

46. id., p. 606-607

47. id., p. 602

48. ამასთან დაკავშირებით იხ., T. Frank Fairness in the International Legal and International System, Recueil des Cours of the Hague Academy of International Law, 1993, IV

49. Hoogh, p. 169

Man made a truth himself and each truth was a composite of
a great many vague thoughts. All about in the world were
the truths and they were all beautifull.

Sherwood Anderson. The book of Grotesque

დუმილით თანხმობის საკითხი საერთოდ ფილოსოფიის პრობლემაა. იგი ჩვეულებრივ მოიაზრება, როგორც დუმილი-სიცარიელისა და დუმილი-ხმის განსხვავებულობის მომენტი. საერთაშორისო სამართალში იგივე განსხვავებულობა დუმილის როგორც სიცარიელისა (უმოქმედობის) და დუმილის, როგორც თანხმობის აქტის (მოქმედების) თანაფარდობაში ვლინდება.

უნდა აღინიშნოს, რომ დუმილით თანხმობა ორი სხვადასხვა აქტია. თანხმობა შინაგანი პროცესია, რომელიც გარკვეული გადაწყვეტილებებით მთავრდება, ხოლო დუმილი თანხმობის გამოხატვის გარეგანი აქტი. საერთაშორიაო ჩეულებითსა და სახელშეკრულებო სამართალში ხშირად დუმილი თანხმობასთან ასიმილირდება, რითაც მჟღავნდება საერთაშორისო სამართლის არგუმენტაციის წინააღმდეგობრიობა: ჩვენ არ შეიძლება ვიცოდეთ უფრო უკეთ, რა იგულისხმებოდა დუმილის ქვეშ, ვიდრე იმან, ვინც სდუმდა.¹

დუმილით თანხმობის დადგენა მნიშვნელოვანია საერთაშორისო სამართლის საკითხების ფართო სპექტრთან დაკავშირებით. კერძოდ, შეიძლება აღინიშნოს საერთაშორისო ჩვეულებითი ნორმის ჩამოყალიბების პროცესი, თანხმობის პრობლემა ხელშეკრულებით სამართალში და საერთაშორისო-სამართლებრივი პასუხისმგებლობის სფეროში არამართლზომიერი აქტის ლეგიტიმაცია დუმილით გამოხატული თანხმობით^.2

საერთოდ, საერთაშორისო სამართლის წვდომის არეშია მხოლოდ ისეთი თანხმობა, რომელიც ა)თავისი არსით საერთაშორისო-სამართლებრივ აქტს წარმოადგენს; ბ)ზუსტადაა დადგენილია; გ)ნამდვილად (რეალურად) არის გამოხატული; დ)ატრიბუცირდება სახელმწიფოსთან ან საერთაშორისო სამართლის სხვა სუბიექტთან; ე)ადგილი აქვს მხოლოდ იმ აქტის შემდეგ, რომელთან მიმართებაშიც გამოიხატა.

აღნიშნულ კონტექსტში ერთობ საინტერესოა გაანალიზდეს აქვს თუ არა იგივე ეფექტი გაერო-ს უშიშროების საბჭოს დუმილით თანხმობას სახელმწიფოს ან საერთაშორისო სამართლის სხვა სუბიექტის ქმედების მართლზომიერების განსაზღვრის თვალსაზრისით. საინტერესოა, რომ 1962 წელს კუბისადმი ამერიკის სახელმწიფოთა ორგანიზაციის აშშ-ს მიერ დაწესებული საზღვაო ბლოკადის ე.წ. კარანტინის მართლზომიერება არგუმენტაციისათვის აშშ-ს სახელმწიფო დეპარტამენტის მთავარი სამართლებრივი მრჩეველი აბრაამ ჩეიესი და მისი მოადგილე ლეონარდ მიიკერი მიუთითებდნენ, რომ უშიშროების საბჭოს არ გამოუხატია თავისი უთანხმოება. მას თავისი მოქმედებით³ არაფერი შეუცვლია აღნიშნული მოვლენის განვითარებაში, რითაც საშუალება მისცა კარანტინს გაგრძელებულიყო. ასეთი ქმედება კი ა.ჩეისის აზრით უშიშროების საბჭოს მიერ გაერო-ს ქარტიის 53-ე მუხლის შესაბამისად უფლებამოსილების გადაცემის ტოლფარდია.⁴

53-ე მუხლი ერთმნიშვნელოვნად აფიქსირებს ნეგატიურ ვალდებულებას, რომ არცერთი იძულების ღონისძიება არ შეიძლება განხორციელდეს რეგიონული შეთანხმების ან რეგიონული ორგანიზაციების მიერ უშიშროების საბჭოს უფლებამოსილების გარეშე..“. აქედან გამომდინარე, თუ რომელიმე რეგიონული შეთანხმება ან რეგიონული ორგანიზაცია ახორციელებს ღონისძიებას, რომელსაც იძულების ღონისძიების ნიშნები აქვს, საკმარისი საფუძველია ვივარაუდოთ, რომ უშიშროების საბჭო უნდა ჩაერიოს საქმეში და გამოხატოს თავისი დამოკიდებულება. კონკრეტულ შემთხვევაში უშიშროების საბჭოს მართლაც უნდა ჰქონოდა ჩარევის სერიოზული საფუძველი, რადგან ილახებოდა 53-ე მუხლით მისთვის მინიჭებული უფლება. ყოველ შემთხვევაში მე-7 თავში მოცემული უშიშროების საბჭოს დისკრეციული უფლებებისგან განსხვავებით, 53-ე მუხლიდან გამომდინარე უშიშროების საბჭოს უფლება რეაგირება მოახდინოს არასანქცირებულად დაწყებულ იძულების ღონისძიებაზე⁵ ასეთ ხასიათს არ ატარებს. უფრო მეტიც, 53-ე მუხლის კონკრეტული ინტერპრეტაცია იძლევა დასკვნის საშუალებას, რომ რეაგირება იძულების ღონისძიების ნიშნების მქონე აქტზე უშიშროების საბჭოს ვალდებულებაცაა.

ამ შემთხვევაში რას უნდა ნიშნავდეს უშიშროების საბჭოს დუმილი?

ლ.მიიკერის აზრით, სანამ უშიშროების სხვანაირად არ გადაწყვეტს, უფლებამოსილების გადაცემა რეგიონული ღონისძიების ნებისმიერ სტადიაზე გულისხმობს ამ აქციის ლეგიტიმაციას მისი დაწყების მომენტიდან. კუბის კარანტინის საქმიდან გამომდინარე იგი ამტკიცებს, რომ თუ უშიშროების საბჭომ ღონისძიების შესახებ იცის და გაცნობიერებულად დუმს ეს იმპლიციტურად 53 მუხლის მიხედვით უფლებამოსილების მინიჭებას უდრის.

ასეთ ლოგიკას არღვევს გაერო-ს ქარტიის 27(3) მუხლი, რომელიც უფლებამოსილების გადაცემის შესახებ გადაწყვეტილების მიღების პროცედურას ადგენს. ამ მუხლით, გადაწყვეტილება აღნიშნულ საკითხზე აუცილებლად მიღებული უნდა იქნას კენჭისყრით უშიშროების საბჭოს მუდმივი წევრების ერთხმოვანების პირობის დაცვით.

მეეკერის მიერ შემოთავაზებული პრეზუმფციის კრიტიკა სხვა პოზიციიდანაც შეიძლება: უშიშროების საბჭოს გაცნობიერებული დუმილი რომც წარმოადგენდეს მოცემული აქტის, როგორც იძულების ღონისძიების სანქციონირების შეუსრულებელი რჩება ამ ღონისძიებისათვის მე-7 თავით გათვალისწინებული სამართლებრივი მოთხოვნები ე.ი. უშიშროების საბჭომ ex-post-facto მაინც უნდა განსაზღვროს საერთაშორისო მშვიდობისადმი საფრთხის, მშვიდობის დარღვევი ან აგრესიის აქტის არსებობა, თუ უშიშროების საბჭო ასე არ მოიქცა, შეუძლებელია ლაპარაკი იმის სანქციონირებაზე, რაც მკაცრი გაგებით, არ არის იძულების ღონისძიება.

ზემოთ მოყვანილი ანალიზი გვაძლევს საშუალებას ვამტკიცოთ, რომ უშიშროების საბჭოს გაცნობიერებული დუმილი, თუკი ის ღირებულია საერთაშორისო-სამართლებრივი თვალსაზრისით, გულისხმობს არა უფლებამოსილების გადაცემას, არამედ იმას, რომ მოცემული ღონისძიება (მითუმეტეს, როდესაც მე-7 თავი ამოქმედებულიყო R არის) ქარტიის გაგებით არ არის იძულების ღონისძიება და შესაბამისად არ საჭიროებს სანქციონირებას.

ამ მოსაზრების ნათელსაყოფად მიზანშეწონილია განვიხილოთ ისეთი საკითხი რეგიონული ორგანიზაციის პრაქტიკიდან, როგორიცაა დსთ-ს სახელმწიფოთა მეთაურების საბჭოს 1996 წლის 19 იანვრის გადაწყვეტილებით აფხაზეთის სეპარატისტულ რეჟიმზე ზემოქმედების ღონისძიებიებების დაწესება. ეს ღონისძიებები inter-alia მოიცავს რეგიონში იარაღის მიწოდების შეზღუდვას და სეპარატისტულ რეჟიმთან ეკონომიკური და პოლიტიკური კავშირურთიერთობას საქართველოს ცენტრალური ხელისუფლების კონტროლით.

ძალზე ხშირად, აღნიშნული ღონისძიებები მოიხსენიება როგორც „ბლოკადა“, „სანქციები“ და ა.შ, რაც აუცილებლად გულისხმობს ამ ღონისძიებების მიმართებების გარკვევას ქარტიის 53-ე მუხლთან და მე-7 თავთან. ანალიზისათვის მნიშვნელოვანია ის ფაქტი, რომ დსთ-ს სახელმწიფოთა მეთაურების საბჭომ 1996 წლის 19 იანვარს იმავე გადაწყვეტილებით მიმართა გაერო-ს უშიშროების საბჭოს შემოღებული ღონისძიებების მხარდასაჭერად. ამის შემდგომ გამოიკვეთა გაერო-ს სამდივნოს სამართლებრივი დეპარტამენტის პოზოცია, რომელიც თვლიდა, რომ ზემოქმედების ღონისძიებების მხარდაჭერა პოლიტიკური და არა სამართლებრივი საკითხია ე.ი. არ იმყოფება ქარტიის მე-7 თავისა და 53-ე მუხლის წვდომის არეში. აქედან გამომდინარე, არსებობს მყარი საფუძველი დასკვნისათვის, რომ უშიშროების საბჭოს დუმილით თანხმობა (მისი არჩარევა) გაიგივებული იქნას აღიარებასთან, რომ ზემოქმედების ღონისძიებები არ წარმოადგენს იძულების ღონისძიებებს. შეიძლება ითქვას, რომ დუმილით თანხმობას ასეთ შემთხვევებში შეფასებითი (მტკიცებულებითი) დატვირთვა შეიძლება ჰქონდეს, რაც განსხვავებული საერთაშორისო- სამართლებრივი შედეგის დადგომას გულისხმობს.

ანალიზის ამ ეტაპზე შესაძლებელია პარალელის გავლება საერთოდ საერთაშორისო- სამართლებრივი პასუხისმგებლობის სფეროში თანხმობისა და უშიშროების საბჭოს იძულების ღონისძიების განხორციელებისადმი დუმილით თანხმობის იურიდიულ ეფექტებს შორის. საერთაშორისო სამართლებრივი პასუხისმგებლობის სფეროში თანხმობა ავტომატურად არ ახდენს სხვა სუბიექტის აქტის „ლეგიტიმაციას“ ex-post-facto თუკი ეს თანხმობა მიცემულია აღნიშნული აქტის დაწყების შემდეგ უფრო ზუსტად რომ ვთქვათ, აქტი კარგავს არამართლზომიერ ხასიათს მხოლოდ თანხმობის მიცემის მომენტიდან.⁷ თუ ამ კონსტრუქციას მივისადაგებთ უშიშროების საბჭოს დუმილით თანხმობას პრობლემა ორ ძირითად საკითხამდე დადის: 1) რა მომენტიდან უნდა დაიწყოს დუმილით თანხმობის ათვლა; 2) უშიშროების საბჭოს დუმილით თანხმობა 53-ე მუხლის ფარგლებში მოქმედებს რეპროდუქტიულად თუ პერსპექტიულად .

რაც შეეხება პირველ საკითხს, დუმილით თანხმობის ქვეშ, როგორც ზემოთ არაერთხელ მიუთითა, ყოველთვის იგულისხმება გაცნობიერებული თანხმობა ე.ი. კონკრეტულმა სუბიექტმა უნდა იცოდეს იმ მოვლენის შესახებ, რომელთანაც მიმართებაში დგინდება მისი თანხმობა. უშიშროების საბჭოს შემთხვევაში ეს შეიძლება იყოს თვითონ რეგიონული შეთანხმების ან ორგანიზაციის მიმართვის მიღების ან ის მომენტი, როდესაც დგინდება, რომ უშიშროების საბჭომ დამოუკიდებლად, რაიმე სხვა გზით შეიტყო დაწყებული აქციის შესახებ.

მეორე საკითხთან დაკავშირებით, ლ.მიიკერის მოსაზრება გაზიარებულიც რომ იქნას, უშიშროების საბჭოს მიერ დუმილით თანხმობის მიუხედავად, იგი ქარტიის ლოგიკიდან გამომდინარე იძულებული გახდებოდა მოეხდინა სიტუაციის იდენტიფიკაცია ქარტიის მე-7 თავის 39-ე მუხლის მიხედვით. ამ შემთხვევაში მოხდებოდა 53-ე მუხლით დუმილით სანქცირებისა და 39-ე მუხლის ამოქმედების თანხვედრა. სიტუაციის შეფასება 39-ე მუხლის მიხედვით კი ყოველთვის მომავალშია მიმართული ე.ი. აღნიშნული შეფასების მომენტამდე განხორციელებული აქცია არამართლზომიერი რჩება. მაშინაც კი, როდესაც 39-ე მუხლით სიტუაციის შეფასება წინ უძღვის უშიშროების საბჭოს დუმილით თანხმობას რეგიონული შეთანმხების ან რეგიონული ორგანიზაციის აქციის მართლზომიერების საკითხი უნდა დადგეს დუმილით თანხმობის მომენტიდან.

და მაინც, უშიშროების საბჭოს დუმილის არსის გარკვევა ისეთივე რთული. წინააღმდეგობრივი, თუმცა საინტერესო საკითხია, როგორც ამ სტატიის გათვითცნობიერებული წამკითხველისათვის საკუთარი დუმილის მნიშვნელობის გაცნობიერება...

გოჩა ლორთქიფანიძე

___________________________

1. იხილეთ მ. კოსკენიემის თეორია: „შედეგები პრაქტიკოსებისათვის“ Thoery and International Law: An Introduction/London1991/BIIL and International Law Group.

2. იხილეთ Draft articles On State Responsibility with Commentaries there to Adopted by the International Law Comission on First Reading/January 1997. გასათვალისწინებელია, რომ თანხმობა ახდენს აქტის ლეგიმიტიმაციას მხოლოდ თანხმობის მიცემის მომენტიდან ე.ი. აღნიშნულ მომენტამდე განხორციელებული აქტი არამართლზომიერი რჩება. ასევე ყურადღება უნდა მიექცეს იმ გარემოებას, რომ აღნიშნულ კონტექსტში თანხმობას არ შეუძლია მართლზომიერება შესძინოს აქტს, რომელიც erga omnes ვალდებულებებს არღვევს.

3. უშიშროების საბჭოზე სსრკ-მ წარმოადგინა აშშ-ს მოქმედებების დამგმობი რეზოლუცია, თუმცა ამ საკითხთან დაკავშირებით კენჭისყრა არ შემდგარა. უშიშროების საბჭომ მხარეებს მხოლოდ მოუწოდა მოეძებნათ დავის მშვიდობიანი გადაჭრის გზა.

4. იხილეთ Chayes, “Law anmd Quarantine of Cuba” Foreign Affairs 41: 550, 556 (1963); Halderman “Regional Enforcement Measures and the United Nations”, Geo L.J. 52:89, 105-111 (1963). ბევრი სპეციალისტი ასეთ მიდგომასარ იზიარებს (იხილეთ Moore “The Role of Regional Arrangements” in J.Moore, Law and Indochina War (1972)

5. შესაძლებელია სახელმწიფოს ჯგუფმა წამოიწყოს ღონისძიებების განხორციელება იმ რწმენით, რომ ის იძულების ღონისძიებებს არ განეკუთვნება და შესაბამისად სანქციონირებას უშიშროების საბჭოს მხრიდან არ საჭიროებს.

6. იხილეთ The Charter of United Nations/Commentary/Edited by Bruno Simma/1995, p. 734.

7. იხილეთ Draft articles On State Responsibility.. p. 216-217.

გაკვეთილები სპარსეთის ყურიდან

ზღაპარი სამართლიან ომზე

სახეზეა კლასიკური ზღაპრის გმირი ბოროტი - დევი. მსხვერპლი და გმირი. დანაშაული ჩადენილია ბოროტი დევის მიერ უდანაშაულო მსხვერპლის მიმართ. დანაშაული ხდება როდესაც სახეზეა ძალაუფლების ბალანსის კრიზისი რომელსაც მორალურ კრიზისამდე მივყავართ. გმირი როგორც წესი.ან აგროვებს დამხმარეებს ან მარტო მიდის საბრძოლველად. გმირი მიდის მსხვერპლზე, იგი უძლებს ყოველგვარ სიძნელეს; ბოროტი დევი კი დაბადებიდანვე ბოროტია, ხშირად მონსტრიც კია, და მის წინააღმდეგ ბრძოლის აუცილებლობა კითხვი ნიშნის ქვეშ არასოდეს დგება. გმირი დატოვებულია არჩევანის გარეშე, გარდა იმისა რომ ბოროტი გამოიწვიოს ბრძოლაში. გმირი ამარცხებს ბოროტს და გადაარჩენს მსხვერპლს. მორალური ბალანსი აღდგენილია. გამარჯვება მიღწეულია. გმირი მსხვერპლისა და საზოგადოების მადლიერებასთან ერთად დებს აღიარებას.

სახეზეა ნათელი კაზუსი, კეთილი ბოროტის წინააღმდეგ. ასეთი დიდი. ასეთი მნიშვნელოვანი; არაფერი ყოფილა მორალურად ასეთი მნიშვნელოვანი მეორე მსოფლიო ომის შემდეგ¹. ზღაპარი ასიმეტრიულად არის აგებული. გმირი მორალური და ძლიერია, მაშინ როდესაც ბოროტი ამორალურია და სუსტი. გმირი ნაციონალურია, ბოროტი ანგარიშიანი. ამდენად გმირს არ შუძლია მოილაპარაკოს ბოროტთან; მან უნდა დაამარცხოს იგი. მტრის, როგორც დემონის ხატი სახეზეა როგორც შედეგი იმ ფაქტის, რომ გმირმა სამართლიანი ომი დაინახა ზღაპრის პერსპექტივიდან. ომის მორალური მოტივებით გამართლებისათვის ყველაზე უფრო ბუნებრივი გზა ზღაპრის სტრუქტურის რეალური სიტუაციისათვის მორგებაა. ამის გაკეთება კი ძალიან ადვილია მარტივი კითხვებისათვის პასუხის გაცემის გზით. კერძოდ,

ვინ არის მსხვერპლი? ვინ არის ბოროტი? რა არის დანაშაული?რა
არის ომი და როდის შეიძლება იგიგ ჩაითვალოს სამართლიანად
ან უსამართლოდ? არის თუ არა რამე რასაც შუძლია უდანაშაულო
ადამიანებისა და ბავშვების მკვლელობის, ჯარისკაცების
სიკვდილისა და სისასტიკის გამართლება? რა არის გამარჯვება?

პასუხების თითოეულ ნაკრებს სხვადასხვა სცენარამდე მივყავართ.

საყოველთაოდ აღიარებულია, რომ ომი მორალურობის ანტითეზაა და ომის პირობები ყოველგვარი მორალურობის განადგურების მანიფესტაციაა. მორალური პრინციპები განვითარებას ჰპოვებენ ადამიანთა საზოგადოებაში, ყოველ კონკრეტულ კულტურულ კონტექსტში და განსხვავებულ სიტუაციებს სხვადასხვა მორალური პრინციპები მართავენ. პოლიტიკა, ისევე როგორც ზოგადად საზოგადოება ობიექტური კანონებით იმართება, ომი კი, „კანონის არ არსებობის ან მორალური პრინციპების რღვევის მანიფესტაციაა და ამიტომ, არ შეიძლება რომ კანონი ან მორალი მიმართულ იქნეს მის მიმართ. იგი ტოვებს გზას, რათა გამართლებულ იქნეს ომის დროს ჩადენილი ნებისმიერი ქმედება, იმით რომ ასეთი საქმიანობა გარკვეულწილად მორალური სისტემის მიღმა რჩება“².

ომისა და მორალის შესახებ ფიქრს, სადაც მორალი განისაზღვრება როგორც ჯოჯოხეთი, როგორც ცალკე სამყარო, სადაც სიცოცხლე საფრთხის წინაშე დგას, სადაც ადამიანის ბუნება შეზღუდულია მის ელემენტარულ მოთხოვნილებებზე, მივყავართ იმ დასკვნამდე რომ ომის მორალური ასპექტები და რეალობა შესაძლებელია გაიყოს ორ ნაწილად. პირველი მოიცავს იმ მიზეზებს რომელიც სახელმწიფოებს ომის დაწყებისა და დამთავრებისათვის აქვთ, მაშინ როცა მეორე მოიცავს საშუალებებს, რომელსაც ისისნი ომის წარმოებისათვის იყენებენ. ანუ, ომის მიზეზების გაანალიზების შემდეგ პრობლემა შესაძლებელია ფორმულირებულ იქნეს შემდეგნაირად, მიუხედავად იმისა რომ ომი სამართლიანია თუ უსამართლო, ყოველი კონკრეტული ომი წარმოებული უნდა იყოს სამართლიანად.

შევეცდები ამ ნაშრომის ყველა არგუმენტის სწორედ ამ ორ პრობლემაზე კონცენტრირებას. ეს კი იგივეა რაც შუა საუკუნეების მწერალთა მიერ Jus ad bellem³ da jus in bello⁴ - ად იქნა წოდებული. Jus ad bellem მოითხოვს აგრესიისა და თავდაცვის შესახებ გადაწყვეტილებების მიღებას. მაშინ როცა, მეორე შეეხება ომის პოზიტიური და ჩვეულებითი წესების დარღვევის განხილვასა და მის თაობზე გადაწყვეტილებების მიღებას. არ უნდა დაგვავიწყდეს რომ ეს ორი განსაზღვრება, ან ორი მიმართულება ერთმანეთთან მჭიდროდ არის დაკავშირებული. შესაძლებელია, სამართლიანი ომის არასამართლიანი საშუალებებით წარმოება და პირიქით, უსამართლო ომის უკიდურესად სამართლიანი საშუალებებით წარმართვა.

ზოგჯერ ამბობენ, რომ სამართლიანი ომი არის ომი, რომელიც წარმოებულია თავდაცვის ან კოლექტიური თავდაცვის მიზნით, შიარაღებული თავდასხმის საწინააღმდეგოდ. თუმცა, თავდაცვითი ომიც კი აუცილებლად არ ნიშნავს სამართლიანი ომის წარმოებას. ომის წარმოება უნდა შეესაბამებოდეს არა-დისკრიმინაციისა და ადეკვატურობის პრინციპებს, ეს უკანასკნელი კი ყველაზე უფრო მნიშვნელოვანია. „თავდაცვითი ომის წარმობაც კი, შესაძლებელია იქცეს უსამართლო ომად თუ კი იგი გამოირჩევა არა-მებრძოლებზე თავდასხმით ან თუკი მისი წარმოებისას ჩადენილი სიბოროტე აშკარად აღემატება სიკეთეს, რომლის დაცვაც ამ ომით მოხდა“⁵.

კარლ ვონ კლავუსევიჩი, პრუსიელი გენერალი, ომს განიხილავდა პოლიტიკური ფასეულობებისა და გამარჯვებების ანალიზით. თითოეულ ეროვნულ სახელმწიფოს აქვს პოლიტიკური მიზნები და ინტერესები და ომი ძირითადად ამ მიზნებს ემსახურება. პოლიტიკური „შემოსავალი“ უნდა აღემატებოდეს მისაღებ „ფასეულობებს“. როდესაც ომის ფასი აღემატება პოლიტიკურ „შემოსავალს“ ომი უნდა შეწყდეს⁶.

სამართლიანი ომი არის ბრძოლის ისეთი ფორმა, რომლის მიზანია დაარეგულიროს მორალური სტანდარტები. სამართლიანი ომი შეზღუდული ომია. მისი წარმოება ომის კანონების შესაბამისად ხორციელდება.

რამდენიმე სიტყვით ფაქტებზე:

ერაყი შეიჭრა კუვეიტში 1990 წლის 2 აგვისტოს დილის 4 საათზე. 24 საათის განმავლობაში კუვეიტის სამხედრო ქმედებები საკმაოდ ქაოსური და არაეფექტური იყო და ძალიან სწრაფად მოხდა ემირის, მისი ოჯახისა და ხელისუფლების საუდის არაბეთში ემიგრირება. რის შედეგადაც ერაყის ჯარები კუვეიტი-საუდის არაბეთის საზღვრებამდე მივიდნენ. კუვეიტი ოკუპირებული იყო. კუვეიტის სამხედრო ოკუპაციამ 210 გასტანა.

სპარსეთის ყურეში კრიზისის განვითარებასთან ერთად, პრეზიდენტი ბუში ცდილობდა ომი გაემართლებინა ტიპიური ზღაპრის სცენარის გამოყენებით. რეალურად, იგი იყენებდა ორ სხვადასხვა მიმარულებას, რამაც შედეგად ორი განსხვავებული სცენარი მოგვცა: ე.წ. გადარჩენის სცენარი: ერაყი-ბოროტი, აშშ- გმირი, კუვეიტი- მსხვერპლი, დანაშაული - გატაცება და გაუპატიურება; და მეორე თავდაცვის: ერაყი - ბოროტი, აშშ - გმირი და სხვა ინდუსტრიული ქვეყნები მსხვერპლნი, დანაშაული - სიკვდილის შიში, ანუ ეკონომიკური სიჯანსაღის განადგურების შიში.

ეს არის გამარჯვებულის სასარგებლოდ, ფაქტებისა და ომის შედეგების ტიპიური მაგალითი. ომი სასტიკი დანაშაულობების კომპლექსია - მკვლელობა, შეურაცხყოფა, გატაცება, გაუპატიურება, ქურდობა და მრავალი სხვა. მაგრამ ეს ომის მხოლოდ მორალური და არა პოლიტიკური ან ეკონომიკური კუთხიდან დანახვაა. ერაყის კუვეიტზე თავდასხმა ყოველთვის განხილული იყო როგორც მკვლელობა, ქურდობა და გაუპატიურება. ხოლო ამერიკელების დაგეგმილი თავდასხმა არასოდეს ყოფილა განხილული როგორც, ბოროტება და დანაშაული, არამედ როგორც რაციონალური გაანგარიშება. მაშინ როდესაც, ერაყის აგრესია განიხილება არა როგორც სადამის რაციონალური ნაბიჯი, არამედ როგორც გიჟის ქმედება. ამდენად ამერიკა მოსჩანს როგორც რაციონალური. მორალური და გამბედავი გმირი, ხოლო მეორე მხარე როგორც კრიმინალი, ცოდვილი და გიჟი.

თუმცა ზღაპრის ყველა პირობის დაკმაყოფილება არ მომხდარა. ზღაპარში, სამართლიანი ომი მოითხოვს, რომ „გმირი რჩება არჩევანის გარეშე“, რომ ომი „უკანასკნელი საშუალებაა“, და გამოიყენება მხოლოდ მას შემდეგ რაც ყველა ალტერნატიული საშუალება ამოწურულ იქნა. თუმცა, ისიც მართალია რომ „უკანასკნელი საშუალება“ ომის შესაძლებლობას უკიდურესად ამცირებს. ასეთ შემთხვევაში ყოველთვის დგება კითხვა, თუ რამდენად იყო შესაძლებელი შემდგომი აგრესიისა და სისასტიკის დიპლომატიური ქმედებებით თავიდან აცილება. ასეთ შემთხვევაში, ყოველთვის რჩება ხინჯი რომ შასაძლებელი იყო გამოყენებული ყოფილიყო კიდევ ერთი დიპლომატიური ქმედება, გაეროს კიდევ ერთი რეზოლუცია, კიდევ ერთი შეხვედრა და ასე შემდეგ. მას შემდეგ რაც ბლოკადა სახეზეა, ყოველთვის შეიძლება ცოტა უფრო მეტი მოვიცადოთ და პრობლემის არა-ძალადობრივი მეთოდებით მოგვარების იმედი ვიქონიოთ. განსაკუთრებით სპარსეთის ყურის კრიზისის დროს, როდესაც არსებობდა სერიოზული ეჭვი, რომ „თავისუფლებისათვის მებრძოლი კოალიციის“ მხრიდან ასეთი სურვილის არსებობის შემთხვევაში, ომის თავიდან აცილება და სადამის დაშინება შესაძლებელი იყო. ამერიკელებმა ინიცირება გაუკეთეს მოკლე და მტკიცე მოლაპარაკებას, რომელიც ან ერაყის მიერ კუვეიტიდან ჯარების გამოყვანის შეთანხმებით ან რაიმე სხვა პირდაპირი გადაწყვეტილებით დასრულდებოდა. აშკარა უარი კი, ნიშანი იქნებოდა დიპლომატიის კრახისა, რის შემდეგაც შემდგომი მოქმედებების ბედი პოლიტიკურად წინასწარ გადაწყვეტილი იქნებოდა - გაეროს მიერ მიცემული ბოლო ვადის გასვლის შემდეგ ძალის გამოყენება⁷.

მას შემდეგ რაც პრეზიდენტმა გადაწყვიტა რომ ამერიკის ინტერესებში კუვეიტის სახელმწიფოს სტატუს კვოს აღდგენა იყო, გამოყენებულ უნდა ყოფილიყო ანექსიის პრობლემის გადაწყვეტის თაობაზე მოლაპარაკების წარმოების თუნდაც სულ მცირე შანსი. ამის საწინააღმდეგოდ, ადმინისტრაცია განაგრძობდა აქცენტის კეთებას იმაზე რომ არაფერი შეიძლებოდა განხილულ იქნეს როგორც ჯილდო ან შეღავათი აგრესიისათვის, რითაც ფაქტიურად არ დატოვა არა-სამხედრო გადაწყვეტილების მიღების შესაძლებლობა⁸.

მართალია, რომ ანექსიის შემდეგ, დიპლომატიური საქმიანობა სწრაფი ტემპებით განვითარდა. რასაც შედეგად გაეროს მიერ სანქცირებული ერაყის ეკონომიკური ბლოკადა მოჰყვა, რომელიც სამხედრო ძალით სახელმწიფოების კოალიციამ გააძლიერა და რომელშიც აშშ დომინირებდა. ომის დაწყების შემთხვევაში ამერიკისა და კოალიციის გამარჯვება გარდაუვალი იქნებოდა - ჯარი, რომელიც საბჭოთა კავშირის დამარცხებისთვის იყო გაწრთვნილი, ბუნებრივია შეძლებდა მესამე მსოფლიოს სამხედრო ძალის დამარცხებას და თანაც ძალიან სწრაფად და მარტივად. ამის დასტურია, სპარსეთის ყურის კრიზისის დაწყებამდე გადამდგარი გენერალ ნორმან შვარცკოფის სიტყვები: „მე მაქვს დიდი გამარჯვების დიდი გრძნობა. ნებისმიერმა, ვისაც კი თუნდაც სულ მცირედად ჰგონია რომ ჩვენ ვერ მივაღწევთ უდიდეს გამარჯვებას, უბრალოდ არ იცის რაზე ლაპარაკობს“⁹.

თუმცა, აქვე უნდა აღნიშნოს, რომ მიუხედავად ასეთი რწმენისა, ან იქნებ სწორედ ამ რწმენის გამო და იმიტომ რომ ამერიკას უნდოდა კიდევ ერთხელ საკუთარი სიძლიერის დემონსტრირება მოეხდინა „არანაირი რეალური ნაბიჯები მის დასაშინებლად, არ ყოფილა გადადგმული“¹⁰ (იგულისხმება სადამ ჰუსეინი.თ.ხ.). რა თქმა უნდა ამერიკას მწვანე შუქი არ მიუცია სადამ ჰუსეინისათვის რომალიის ნავთობის საბადოების და სადავო კუნძულების დალაშქვრისათვის, მაგრამ დასაწყისიდან არც წითელი შუქი უნახებიათ.

JUS AD BELLEM (ომის მიზეზები)

როდესაც ომში წასვლის მიზეზები იმდენად ამაღლებულია, როგორც ეს პრეზიდენტ ბუშის მიერ იყო გამოცხადებული, რომ ეს იყო ბრძოლა „თვით-დაჯერებული ბოროტების წინააღმდეგ, სიკეთის გადასარჩენად, მიწაზე რომელიც ასე შორს არის“¹¹ და არც მეტი არც ნაკლები, „აგრესიისაგან თავისუფალი მსოფლიოს მისაღწევად, მსოფლიოსი რომელშიც თავისუფალ ხალხს შეეძლება იღვაწოს საკუთარი ჩანაფიქრების მიღწევისათვის საკუთარი შეხედულებისამებრ, მსოფლიოში რომელმაც შესაძლებელი გახადა ყველა ერის განგრძობადი თავისუფლება და დამოუკიდებლობა“¹², შესაძლებელია მოხდეს ომის წარმოების გამართლება. თუმცა არსებობდა სხვა მიზეზებიც, რომელთაც ომში ამერიკის მონაწილეობა განაპირობეს. კერძოდ, სპარსეთის ყურეში მისი მეგობრების ინდივიდუალური და კოლექტიური თავდაცვის უზრუნველყოფა¹³. თუმცა, ისიც უნდა აღინიშნოს რომ ამ კრიზისისათვის ნავთობი იყო გადამწყვეტი ფაქტორი. მის გარეშე, პირველ რიგში არ მოხდებოდა კუვეიტის წინააღმდეგ გალაშქრება და არც ამერიკა გაეშურებოდა ასე გადაწყვეტილად მეგობრების დასაცავად. ამასთანავე კონფლიქტისა და გადაწყვეტილებების მიღებაში მონაწილეთა უმრავლესობა სწორედ ეკონომიკური ფაქტორებით იყვნენ მოტივირებულნი.

და მაინც, რატომ ჩაერთო აშშ ომში?

ამდენად, ამერიკას საკმაოდ ბევრი მიზეზი ქონდა იმისათვის რომ ეს ომი მისთვის სასურველი ყოფილიყო და როგორც რობერტ ტაკერი აღნიშნავს თავის წიგნში „პრეზიდენტს ომი ქონდა გულში და მშვიდობას ქადაგებდა ტუჩებით“¹⁶ და ის რაც წარმოდგენილი იყო როგორც პრაზიდენტის ოცნება რეალურად მისი ღამის კოშმარი იყო. მას უფრო მეტად ეშინოდა, ვიდრე იმედოვნებდა რომ ერაყი კუვეიტიდან ჯარს გაიყვანდა. კუვეიტის ანექსიით სადამ ჰუსეინმა დასავლეთს შესაძლებლობა მისცა ემოქმედათ ერაყის მზარდი საშიშროების წინააღმდეგ ¹⁷.

რატომ უნდოდა ომი სადამს?

ეარაყისათვის კუვეიტი სხვა არაფერი იყო თუ არა უცილობელი საბაბი. ირანთან ომმა ფაქტიურად გააკოტრა ერაყი¹⁸. ერაყი მიხვდა რომ ის ომი ნაწილობრივ კუვეიტისა და საუდის არაბეთის სასარგებლოდ იომა, სადაც შიიტები ჰომეინის ისლამურ რევოლუციას უჭერდნენ მხარს. კუვეიტი თანახმა იყო დაეფინანსებინა ომი, მაგრამ ომის შემდეგ ისისნი „ვალის“ დაბრუნებას მოითხოვდნენ. კუვეიტელებმა კი მილიონობით დოლარის ინვესტიციები დააბანდეს ევროპაში, ამერიკასა და იაპონიაში, მაშინ როცა უარი განაცხადეს ერაყში ინვესტირებაზე, რათა იქაური აღმშენებლობისათვის შეეწყოთ ხელი. ამის საწინააღმდეგოდ, ნავთობის წარმოება გაზარდეს მათთვის გამოყოფილი კვოტის ზევით, რითიც ხელს უწყობდნენ ფასების დაცემას. ამან კი ეკონომიკური დაპირისპირება გამოიწვია¹⁹. ამას გარადა კუვეიტმა ბურღვა დაიწყო რუმაილაჰის ნავთობის საბადოებზე, რომელიც მანამდე ერაყის ტერიტორიად ითვლებოდა და ფაქტობრივად, ნავთობის ამოღებას ერაყის ტერიტორიაზე ახდენდა. უფრო მეტიც, კუვეიტმა ერყის ვალუტის შესყიდვა დაიწყო და თანაც ძალიან დაბალი კურსით, რამაც ინფლაციის ზრდა გამოიწვია.

ომში გამოყენებული საშუალებები

ომის დაწყებით გაკეთებული სიკეთე, ანუ სამართლიანი სახელმწიფოსა და კანონიერების დაცვის მოტივები, უნდა აღემატებოდეს ომით მოსალოდნელ ბოროტებას. „კარგი მოტივები... არ განაპირობებენ მორალურ სიკეთესა და პოლიტიკურ წარმატებას“²⁰.

პირველი, სანქციების მორალური უპირატესობა ომზე საყოველთაოდ აღიარებულია. ისეთ სიტუაციებში კი როდესაც აგრესიას აქვს ადგილი სახეზეა გარკვეული ძალების ზეწოლა სანქციების გამოყენების თაობაზე. სანქციების ლოგიკა, იმის მიუხედავად პოლიტიკური, ეკონომიკური, სამხედრო თუ მორალური იზოლაციაა, გამოყენება რათა აგრესორისათვის შეუძლებელი გახდეს მისი საქმიანობის გაგრძელება, რათა აიძულონ აგრესორი ჯარების გამოყვანაზე ან გამოიყენონ როგორც მისი დასჯის საშუალება.

ეკონომიკური სანქციები და ემბარგო, რომელიც დაწესებულია საერთაშორისო თანამეგობრობის მიერ აბსოლუტურად გამართლებული და სწორი იყო იურიდიული თვალსაზრისით, ვინაიდან ერაყმა უარი განაცხადა დამორჩილებოდა გაეროს რეზოლუციებს და ამერიკას დაევალა სანქციების განხორციელება, მაგრამ ჰუმანიტარული თვალსაზრისით, ეს უკანასკნელი აბსოლუტურად გაუმართლებელია. ემბარგოს მიზნების მიღწევისათვის აუცილებელი არ არის რომ მასიური შიმშილობა ან ფართომასშტაბიანი ჯანმრთელობის კრიზისი დადგეს, როგორც ეს ერაყში მოხდა. სამართლიანი ომის თეორია მოითხოვს, რომ სულ მცირე საკვებითა და ფარმაცეფტული პრეპარატებით მომარაგება მოხდეს, მანამ სანამ ხალხი შიმშლისა და დაავადებებისაგან ქუჩებში სიკვდილს დაიწყებს, ამასთან ნაკლებად სავარაუდოა, რომ ბლოკადა მის პირდაპირ მიზნებს მოემასახურება.

მეორე, ერაყის წინააღმდეგ რამოდენიმე კვირის განმავლობაში წარმოებდა საჰაერო კომპანია, რომელიც თვითმფრინავებითა და ბოლო გამოშვების საბრძოლო რკეტებით განხორციელდა, მთელ მსოფლიოს სწამდა, რომ „ბომბები ძალიან ჭკვიანები არიან და პილოტები მორალურად მგრძნობიარენი“²¹. მართალია, ეს არ იყო ომი სამოქალაქო მოსახლეობის წინააღმდეგ და ამერიკელები ყველანაირად ცდილობენ თავიდან აეცილებინათ ერაყის სამოქალაქო მოსახლეობაზე პირდაპირი თავდასხმა, მაგრამ ის „ჭკვიანი“ ბომბები და მგრძნობიარე პილოტები ხშირად იწვევდნენ სმოქალაქო მოსახლეობის სიკვდილს. ე. წ. სამხედრო ობიექტების დაბომბვისას ხშირად ხდებოდა სამოქალქო ცხოვრების წესის დარღვევა. ამან გამოიწვია ეპიდემიებისა და საზოგადოებრივი ჯანდაცვის სისტემის, ისევე როგორც ეკლესიებისა და კულტურული ადგილების მოშლა.

მესამე, საყოველთაოდ აღიარებულია, რომ გამარჯვებული სარგებლობს მოქმედების თავისუფლებით, მაგრამ ევროპული პოლიტიკური ტრადიციების შესაბამისად გამარჯვებული სარგებლობს არა მარტო უფლებებით, არამედ მოვალეობებითა და ვალდებულებებით. ამერიკის სურვილი და მცდელობა თავიდან აეცილებინა პასუხისმგებლობა სპარსეთის ყურის კრიზისის გამო, უსამართლო იყო ყველა მიმართულებით. ამერიკას ეკისრებოდა მორალური პასუხისმგებლობა მოსახლეობასა და მათი მომავლის წინაშე. საუკეთესო გზა ამ უკანასკნელის აცილებისათის იყო „სამხედრო ოპერაციების წარმოება, რომელიც შედეგად გამოიღებდა სადამ ჰუსეინის ხელისუფლებიდან წასვლას და დემოკრატიული რეჟიმის დამყარებას, ერაყის ეკონომიკისა და სახელმწიფოს რეაბილიტაციას“²².ლოგიკურად, ამას შედეგად უნდა მოჰყოლოდა ერაყის ინფრასტრუქტურის ნგრევა, რაც სამწუხაროდ სერიოზულად არც დამდგარა დღის წესრიგში.

ასევე ყველა დარწმუნებული იყო, რომ სადამ ჰუსეინი ომის ტყვეებს გამოიყენებდა და მათი საშუალებით მოხდებოდა ამერიკი საომარი აგრესიის შეჩერება. რეალურად ეს საწინააღმდეგოდ მოხდა. ტყვეების გათავისუფლებამდე ამერიკამ თითქმის გააორმაგა სამხედრო ნაწილების რაოდენობა, რამაც მათ გაეროს მანდატი შეენარჩუნათ, ასევე დაადგინა ბოლო ვადა.

საბედნიეროდ, სადამ ჰუსეინმა გადაწყვიტა ტყვეების გათავისუფლება. გათავისუფლება ატასობით ერაყელის სიცოცხლის დაბომბვისაგან გადასარჩენად. თუმცა მათი უმეტესობა შემდეგ მაინც დაიღუპა კოალიციის მერ წარმოებული დაბომბვების დროს.

ეს იყო ერაყის ომის ერთადერთი მოულოდნელობა სადამის მხრიდან. ძირითადი პარადოქსი დაკავშირებული იყო ბუშის ადმინისტრაციის მიერ გამოცხადებულ იდეებთან. თითქმის ყველა წიგნში, სტატიასა და მასალებში ამერიკის მონაწილეობა გამაგრებულია მისი როლით ახალი საერთაშორისო წესრიგის დამყარებაში. იმავდროულად „წესრიგისა და თავისუფლების დაცვა ამერიკის ხელისუფლების მიერ გამოცხადებული იყო ომის მიზეზად, თუმცა ერაყში არც წესრიგი და არც თავისუფლება არ იქნა მიღწეული“²³.

ომი შესაძლებელია გამართლებულ იქნას თუკი მას მივყავართ სამოქალაქო საზოგადოების აღიარებისა და სამოქალაქო თავისუფლებების პატივისცემისაკენ, სადაც კანონის უზენაესობა და სამართლებრივი წესრიგი უპირატესი მნიშვნელობისაა. ერაყის ომის შდეგები ყველაზე უფრო უარესი იყო რაც შესაძლებელია მოსალოდნელი ყოფილიყო კიდეც. თითქმის არაფერი შეცვლილა კარგის მხრივ და ამისი საუკეთესო მტკიცებულება ბოლო არჩევნებია.

მთელი ისტორიის პარადოსი არის სადამ ჰუსეინი და ბა′ათისტთა რეჟიმი, რომელმაც შესაძლო ხელისუფლებაში დარჩენა. ცეცხლის შეწყვეტის შემდეგ პერიოდში რეჟიმი ეფექტურად აგრძელებდა ფუნქციონირენას იმავე წარმატებით და ისეთივე სისასტიკით როგორც მანამდე. საკმაოდ ნიშანდობლივია არსებული სიტუაციის შესახებ კენ მათეუსის დასკვნა, კერძოდ: „ამერიკის მხრიდან სურვილის არ არსებობამ, რომ მომხდარიყო ერაყის პრობლემის გადაწყვეტა, გამოიწვია ასეთი შედეგის დადგომის შეუძლებლობა. ჩრდილოეთ ერაყში ქურთების „ავტონომიური ზონისა“ და სამხრეთში ში′ის აქტიური მხარდაჭერით შესაძლებელი იყო დასავლეთის სახელმწიფოებს სადამის დაცემა გამოეწვიათ“²⁴.

დასკვნისათვის უნდა აღინიშნოს, რომ სპარსეთის ყურის კრიზისი შორეული აღმოსავლთის პოლიტიკური, ეკონომიკური და სამხედრო მნიშვნელოვნების გამოვლინება და დასტური იყო, ისევე როგორც რეალური ძალაუფლების არსებობის აუცილებლობის მოთხოვნა. რეალური ძალაუფლების, რომელიც დაიცავს ახალ მსოფლიო წერიგს და საერთაშორისო მშვიდობასა და უსაფრთხოებას.

არც ცივი ომის და არც სპარსეთის ყურის კრიზისის დასასრული არ ამტკიცებს, რომ ახალი მსოფლიო წესრიგის დაცვა და განმტკიცება დასრულებული პროცესია.შეუძლებელია ითქვას რომ კონფლიქტის შესაძლებლობა შორეულ აღმოსავლეთში, ან „შიშის რეგიონში“ აღარ არსებობს და ყველას უნდა გვახსოვდეს რომ მტრობა და დაძაბულობა კვლავაც რჩება დიდი სახელმწიფოების ზრუნვისა და მფარველობის დღის წესრიგში.

თინათინ ხიდაშელი
პოლიტიკურ მეცნიერებათა მაგისტრი

____________________________________

1. გვ.4, Hans Morgentau „Politiks among Nations“, 5th edition, New York, 1973

2. გვ. 170, Ken Matthews, „The Gulf Conflict and international relafions“

3. ლათინური გამოთქმა ნიშნავს - სამართლიან ომს

4. ლათინური გამოთქმა ნიშნავს - სამართლიანობა ომის წარმოებაში

5. გვ.134, „Imperial Temptation and America′s Purpose“, Robert W. Tucker and David C. Hendrickson.

6. Karl Von Clausewitz „War, Politics and Power”, გვ.65

7. Ken Matthews „The Gulf Confict and international Relafions”.

8. გვ. 57, David Campbel „Politics without Principles, Sovereignity, ethics and the nerratives of the Gulf war”, Lynne Rienner Publishers, 1993

9. „The Persian Gulf Deceptions”, part I, by J. Adams, pege1.

10. გვ. 115, „The Imperial Temptation and America′s Purpose” Robert W. Tucker and David C.Hendrickson.

11. გვ.21, David Campbel „Politics without Principles, Sovereignity, ethics and the nerratives of the Gulf war”;

12. გვ.31, „The Imperial Temptation and America′s Purpose” Robert W. Tucker and David C.Hendrickson.

13. ნახეთ Janica Gross Stein, Detterence and compellance in the gulf 1990-1991, a failed or ijmpposible task?”; International Security, vol 17, no2, fall 1992

14. ნახეთ Thimothy Luke, „The Discipline of Sekurity Studies and the Code of Conteinment, learning from Kuwait”, Alterntive, vol 16, no 2, Spring 1991.

15. ნახეთ Thimothy Luke, „The Discipline of Sekurity Studies and the Code of Conteinment, learning from Kuwait”, Alterntive, vol 16, no 2, Spring 1991.

16. გვ.91, „The Imperial Temptation and America′s Purpose” Robert W. Tucker and David C.Hendrickson.

17. ცალსახაა, რომ ერაყის წინააღმდეგ ბრძოლით, დასავლეთმა ერაყი იხილა როგორც საშიში სამხედრო და დესტაბილიზაციის გამომწვევი ძალა ნავთობის მსოფლიოში უმდიდრეს რეგიონში. სადამის მზარდი სამხედრო ძალა, დაწყებული მის ანტი-ისრაელურ და ანტი-დასავლურ შეხედულებებთან, დასავლეთის უმთავრესი პრობლემა გახდა. ერაყს შეეძლო ერთ დღეს გაეერთიანებინა არაბული სამყარო, რომელიც დასავლეთს ტყვედ აიყვანდა მის ნავთობზე დამოკიდებულების გამო. უფრო უარესიც, ერაყს შეეძლო გამოეწვია დიდი რეგიონალური ომი, რომელიც მოიცავდა მასობრივი განადგურების იარაღს და რომელიც გამოიწვევდა ისრაელის დაღუპვას. 1990 წლისათვის, სადამ ჰუსეინი უკვე მხილებული იყო ბევრ „სერიოზულ უსაფრთხოების პრობლემებში ცივი ომის დასრულების შემდეგ: აგრესია, ტერორიზმი, ტრაიბალიზმი და სამხედრო, ქიმიური და ატომური იარაღის გავრცელება“. [The Persian Gulf Deception, Part I, by J. Adams]

18. აიათოლა ხომეინის შიიტური მთავრობის წინააღმდეგ წარმოებული ომი ერაყს $500 მილიარდი და მისი GDP-ის 40% დაუჯდა. ერაყს დასავლეთისა და არაბული სამყაროს მთავრობის $80 მილიარდი ვალი ქონდა. უცხოეთის ვალი მოითხოვდა ყოველწლიურად სახელმწიფო ბიუჯეტიდან $7 მილიარდის გაცემას, რაც დამყარებული იყო ბარელ ნავთობზე $18-იანი ფასზე. ეს უკანასკნელი კი კუვეიტის მიერ ფასების ხელოვნურმა დაწევამ შეუძლებელი გახადა.

19. ანექსიის საბაბი სწორედ შეთანხმება გახდა. კერძოდ, შორეული აღმოსავლეთის ნავთობის მწარმოებლებს შორის არსებობდა შეთანხმება, რომ პროდუქცია შემიცირებული იქნებოდა მანამდე სანამ ფასი კვლავ $18-ლდე არ აიწევდა, მაგრამ შეთანხმების მიღწევისთანავე, კუვეიტმა განაცხადა, რომ იგი ხელახლა განიხილავს შეთანხმების პირობებს. ამის შემდეგ, 16 ივლისს, ერაყის საგარეო საქმეთა მინისტრმა მემორანდუმი გაუგზავნა კუვეიტს, სადაც ისინი მოითხოვდნენ $24,4 მილიარდს, მოითხოვდნენ როგორც კომპენსაციას. კუვეიტმა უარი განაცხადა და სადამმა მოლაპარაკებების კრახით დამთავრების შემდეგ გადაწყვიტა თავს დასხმოდა კუვეიტს.

20. Hans Morgantau, „Politics among Nations”5 th Edition, New York, 1973

21. გვ.xix, preface to the second edition of the book „Just and Unjust War, a moral argument with historical illusrations”, Michael Walzer, Basic Books 1977;

22. გვ.144, „Imperial Temtation and America′s Purpose”, Robert W.Tucker and David C.Hendrikson.

23. Ibid. გვ. 145

24. გვ. 255, Ken Matthevs, „The Gulf Conflict and International Relations”

საერთაშორისო პრაქტიკამ თვალნათლივ დაადასტურა, რომ სამართლებრივი თუ კვაზისამართლებრივი საშუალებების კონცენტრირება და თანამშრომლობის გაღრმავება რეგიონებში ადამიანის უფლებათა დაცვის მიზნით ზრდის ცალკეულ სახელმწიფოთა ფარგლებში ეფექტური სამართლებრივი მექანიზმების განვითარების შესაზლებლობას, რისი საინტერესო მაგალითიცაა ევროპის რეგიონი.

გაერთიანებული ერების ორგანიზაციის წესდების 52-ე და 53-ე მუხლების თანახმად რეგიონული ორგანიზაციების შექმნა მიზნად ისახავს ლოკალურ დავათა მშვიდობიან გადაწყვეტას, ასევე საჭიროების შემთხვევაში იძულებითი ზომების მიღებას უშიშროების საბჭოს ხელმძღვანელობით.

განვითარებულ სახელმწიფოთა თანამეგობრობა, რომელიც ხასიათდება საერთაშორისო სამართლის მზარდი როლით მის ცხოვრებაში, ისწრაფვის, რათა ამაღლდეს უკვე არსებული უფლებადაცვითი მექანიზმების იმპლიმენტაციის ეფექტურობა. ამ მხრივ განსაკუთრებული როლი შეიძლება შეასრულოს რეგიონულმა თანამშრომლობამ, მით უფრო ევროპაში, სადაც ბოლოდროინდელი პოლიტიკური ქარტეხილების შემდეგ წარმოიქმნა ახალი სამართლებრივი სივრცე და მის რეგიონულ სისტემაში ინტეგრირების ხარისხი მატულობს საერთოევროპული თანამშრომლობის არეალის გაფართოების შესაბამისად, რაც მოიცავს ასევე ადამიანის უფლებათა კოდიფიკაციის დინამიურ პროცესს და უკვე არსებულ საშუალებათა სრულფასოვნად ათვისებას.

რეგიონული შეთანხმებები ავითარებს ადამიანის უფლებათა უნივერსალურ სტანდარტებს. გარდა ამისა საერთასორისო საზოგადოების წინაშე მდგარ ამოცანათა რიცხვს მიეკუთვნება რეგიონული და სუბრეგიონული სისტემის შექმნის შესაძლებლობის შესწავლა იქ, სადაც არ არსებობს ამგვარი რამ.¹

ამჟამად მსოფლიოში ფუნქციონირებს ადამიანის უფლებათა დაცვის სამი რეგიონული სისტემა-გარდა ევროპისა რეგიონულ დონეზე ადამიანის უფლებათა მონიტირინგი ხორციელდება ამერიკასა და აფრიკასი. შეიძლება ითქვას, რომ ევროპული სისტემა ყველაზე ეფექტურსა და მოქნილ მექანიზმს წარმოადგენს არსებულთა შორისს. არსებულ სახელმწიფოთა არეალში 1968 წელს შეიქმნა ადამიანის უფლებათა მუდმივი კომისია, მაგრამ ვერ მოხერხდა შესაბამისი სამართლებრივი ბაზის შემუშვება.

ევროპული კონვენციიდან გამომდინარე ვალდებულებები

მეტნაკლებად დასრულებული სახის მქონე სისტემას დასაბამი მისცა უძველესმა ევროპულმა ორგანიზაციამ - ევროპის საბჭომ, რომლის შექმნას საფუძველი ჩაეყარა ჯერ კიდევ 1948 წელს ევროპის კონგრესზე ჰააგაში. ახლადშექმნილი ევროსაბჭოს პირველი რიგის ამოცანა იყო ადამიანის უფლებებისა და თავისუფლებების თაობაზე საერთასორისო აქტის შემუშავება, რასაც მან წარმატებით გაართვა თავი წელიწადნახევრის განმავლობაში. 1950 წლის 4 ნოემბერს ათმა წევრმა სახელმწიფომ ხელი მოაწერა კონვენციას ადამიანის უფლებებისა და ძირითადი თავისუფლებების დაცვის შესახებ, რომელიც ძალასი შევიდა 1953 წლის 3 სექტემბერს.

ამ სახის აქტივობის შედეგად შესაზლებელი გახდა არა მხოლოდ თავად კონვენციისა და სხვა აქტების შემუშვება, არამედ სახელმწიფოებრივი კულტურის მნიშვნელოვანი განვითარება ევროპაში და დემოკრატიისა და კანონის უზენაესობის წარუვალი ფასეულობების საიმედო ნიადაგზე დამკვიდრება. ამჟამად ევროპის საბჭი აერთიანებს 40 სახელმწიფოს 600 მილიონი მოსახლით.

ევროპული კონვენციის არსებითი დებულებები ასახავს ადამიანის უფლებათა საყოველთაო დეკლარაციის სულისკვეთებასა და ახლოს დგას სამოქალაქო და პოლიტიკური უფლებების შესახებ საერთაშორისო პაქტთან, რომელიც გაერომ მიიღო 1966 წელს.

ევროპული კონვენციის მიერ დამკვიდრებული უმნიშვნელოვანესი სიახლენი და მისი ძირითადი ღირსებები გამოიხატა იმაში, რომ ერთის მხრივ მან შემოიღო საკმაოდ მკაცრი მონიტორინგის სისტემა ადამიანის უფლებათ ევროპული კომისიის სახით, მეორეს მხრივ დააწესა ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლო, რომელიც იღებს სავალდებულო იურიდიული ძალის მქონე გადაწყვეტილებებს (ეს საკითხი სახელმწიფოთა განსაკუთრებული მსჯელობის საგანი იყო კონვენციის ტექსტის საბოლოო ვარიანტის შემუშვების დროს), დაბოლოს შეიქმნა ინდივიდუალური პეტიციების წარდგენის მექანიზმი.

ევროპული სისტემის პრეცენდენტული სამართლის მდიდარი გამოცდილების გათვალისწინებით შეიძლება ითქვას, რომ ამჟამად ინდივიდუალურ პეტიციებს გაცილებით მეტი დატვირთვა გააჩნია ევროპული წესრიგის შემდგომი სამართლებრივი მოდიფიცირების პროცესში ვიდრე სახელმწიფოთა პერიოდულ მოხსენებებს. ინდივიდუალური პეტიციების განხილვა იწვევს რეალური სამართლებრივი შედეგების დადგომას, რაც გამოიხატება სამართალდარღვევის მიმდინარეობის შეწყვეტასა ან კიდევ ჩადენილი დარღვევისათვის განსაზღვრული კომპენსაციის გადახდაში, გარდა ამისა ინდივიდუალური პეტიციების გამოყენება სახელმწიფოს წინააღმდეგ შეიძლება გახდეს მოქმედი კანონმდებლობის შეცვლის საწინდარი, რაც ზოგადად ხელს უწყობს შიდა სამართლისა და არსებული პრაქტიკის საერთაშორისო სტანდარტებთან შესაბამისობაში მოყვანას.

ევროსაბჭოს მიერ შექმნილ სამართლებრივ სივრცეში მნიშვნელოვანია აგრეთვე ეგრეთ წოდებული „რბილი სამართლის“ ხვედრითი წილი (მაგალითად დოკუმენტები,რომლებიც აფორმებენ სახელმწიფოთა შესვლას ორდანიზაციაში), მაგრამ აქვე ისიც უნდა აღინიშნოს, რომ ამ სახის ნორმათა არსებობა სულაც არ გამორიცხავს სხვადასხვა პოლიტიკური და ეკონომიკური ზეწოლის საშუალებათა გამოყენებას სახელმწიფოების მიმართ.

რა ხასიათის ვალდებულებები ეკისრებათ სახელმწიფოებს ევროპული სისტემის ფარგლებში?

ევროსაბჭოში არსებობს საკონტროლო მექანიზმი რომელიც სამი მიმართულებით ხორციელდება.

მნიშვნელოვან ფუნქციებს ასრულებს საპარლამენტო ასამბლეა რომელიც ატარებს ქმედით ღონისძიებებს ძირითადი კომიტეტების მეშვეობით. ახალ დემოკრატიულ სახელმწიფოებში სამართლებრივი სახელმწიფოს ჩამოყალიბების პროცესთან დაკავშირებული საკითხები სისტემატურად იხილება საპარლამენტო ასამბლეის მიერ. ბოლოდროინდელი ტენდენცია პროცედურული წესების გამარტივებისა ეფექტურს გახდის სანქციების გამოყენებას იმ სახელმწიფოთა მიმართ, რომლებიც არღვევენ საწესდებო მოთხოვნებს. საპარლამენტო ასამბლეას შეუძლია რომელიმე ქვეყნის რომელიმე საპარლამენტო დელეგაციას შეუჩეროს უფლებამოსილება, როგორც ამას ადგილი ჰქონდა ბრიუსელის შემთხვევაში.

რუსეთის ევროსაბჭოს წევრად მიღების დროს საპარლამენტო ასამბლეამ მოამზადა დასკვნა, რომელიც შეიცავდა შემდეგი სახის რეკომენდაციებს: კონკრეტული საერთასორისო დოკუმენტების სავალდებულო რატიფიცირება; ქვეყნის შიგნით მიმდინარე პროცესების დარეგულირება, სამართლებრივი წესრიგის სათანადოდ მობილიზების კუთხით - სასამართლო რეფორმა, ადვოკატურის გარანტიები, პროკურატურის ფუნქციათა არსებითი ტრანსფორმაცია, პენიტენციალური სისტემის მოწესრიგება; საგარეო პოლიტიკის ცალკეულ მიმართულებათა გადასინჯვა.

საკონტროლო მექანიზმის შემდეგი რგოლია მინისტრთა კომიტეტი, რომელსაც შეუძლია რეგულარულად მიმოიხილოს სახელმწიფოთა მიერ ნაკისრი ვალდებულებების შესრულება.

ორგანიზაციის პრაქტიკაში არსებულ სანქციათა შორის ყველაზე რადიკალურია სახელმწიფოს გარიცხვა, რასაც საბოლოოდ ისევ მინისტრთა კომიტეტი წყვეტს. ასეთ შემთხვევას სულ ორჯერ ჰქონდა ადგილი. კერძოდ, შავი პოლკოვნიკების საბერძნეთმა მის ოფიციალურ გარიცხვამდე ერთი დღით ადრე „ნებაყოფილობით“ დატოვა ევროსაბჭო. თურქეთის შემთხვაში ზემოქმედების ეფექტური მექანიზმების შენარჩუნების მოტივით ორგანიზაციამ უარი თქვა მის გარიცხვაზე ამ ქვეყანაში სამხედრო გადატრიალების შემდგომ.

მორალურ-პოლიტიკური და ორგანიზაციული ხასიათის ზომების გარდა ევროპული სისტემა მოიცავს ეფექტურ სამართლებრივ მექანიზმებს ევროპული კონვენციის სახით.

ევროპული კონვენციის პირველი მუხლის მიხედვით ხელშემკვრელმა სახელმწიფოებმა უნდა უზრუნველყონ მათი იურისდიქციის ფარგლებში მყოფ პირთა კონვენციით განსაზღვრული უფლებები და თავისუფლებები, რაც იმას ნიშნავს, რომ სახელმწიფო ხელისუფლების ნებისმიერი ფორმით განხორციელების დროს უფლებათა დაცვა არის უპირველესი მნიშვნელობის ამოცანა. ამ შემთხვევაში სახელმწიფოებს ეკისრებათ როგოეც მოქმედების, ასევე შედეგის ვალდებულება, რაც არ გამორიცხავს არჩევანის თავისუფლებას მოქმედების ვალდებულების განხორციელების დროს.

რაც შეეხება კონვენციის მოქმედებას პირთა წრის მიხედვით. ევროპული კონვენციით გათვალისწინებული უფლებების უნივარსალურ ხასიათიდან გამომდინარე, იგი იცავს „ყოველ ადამიანს“ - როგორც მოქალაქეებს, ასევე უცხოელებს, აპატრიდებს ქმედუუნარო პირებს - ბავშვებს და ინვალიდებს.

პრობლემატურია კონვენციის ტერიტორიული გამოყენების საკითხი, ანუ რას ნიშნავს კონვენციისეული ფორმულირება სახელმწიფოთა იურისდიქციის ფარგლებში მყოფ პირთა უფლებების დაცვის შესახებ. კომისიისა და სასამართლოს პრაქტიკა ადასტურებს, რომ იურისდიქცია ამ შემთხვევაში არ იზღუდება კონკრეტული სახელმწიფოს ტერიტორიით და გულისხმობს სახელმწიფოს იურისდიქციის განხორციელებას ინდივიდის მიმართ სახელმწიფო ხელისუფლების ორგანოთა მეშვეობით, რამაც შეიძლება მოიცვას რამდენიმე სახელმწიფოს ტერიტორია. მაგალითად ზოერინგის საქმის განხილვის დროს ფართო იყო კონვენციის გამოყენების არეალი. აღსანიშნავია ის ფაქტი, რომ კონვენციის მონაწილეა 40-მდე სახელმწიფო, ხოლო კომისიას დახმარებისათვის მიმართა 80-ზე მეტი სახელმწიფოს წარმომადგენელმა.

სახელმწიფოთა სახელშეკრულებო ვალდებულება, პატივი სცენ კონვენციით გარანტირებლ უფლებებს, აბსოლუტური ხასიათისაა, მაგრამ დოკუმენტი მოიცავს ასევე განსაზღვრული ხასიათის შეზღუდვებს, კერძოდ კონვენციის 64-ე მუხლის საფუძველზე სახელმწიფოებს შეუძლიათ გააკეთონ დათქმა, რომ ესა თუ ის კანონი არ შეესაბამება კონვენციის ცალკეული დებულებებით დადგენილ მოთხოვნებს. მაგრამ სახელმწიფოს არ შეუძლია საერთო ხასიათის დათქმის გაკეთება. მაგალითად ფინეთმა, რომლისთვისაც კონვენცია ძალაში შედის 1990 წლის 10 მაისს, გააკეთა დათქმა კონვენციის მე-6 მუხლთან დაკავშირებით, რადგან ამ ეტაპზე არ იყო დანერგილი ზეპირი მოხსენების პრაქტიკა სააპელაციო სასამართლოებში.

ადამიანის უფლებათა საერთაშორისო სამართალში აღიარებულია მოსაზრება იმის თობაზე, რომ საერთაშორისო აქტებს რომლებიც არეგულირებენ ადამიანის უფლებათა განხორციელებასთან დაკავშირებულ საკითხებს, არა აქვთ პირდაირი ეფექტი შიდა სამართალში, რაც იმას ნიშნავს, რომ ხდება მათი იმპლიმენტაცია და დაინტერესებული სახელმწიფოებს გააჩნიათ თავისუფალი არჩევანის საშუალება იმპლიმენტაციის მეთოდების გამოყენების დროს. ამ ნიშნის მიხედვით კონვენცია თითქმის არ განსხვავდება სხვა საერთაშორისო აქტებისაგან კონვენციის დებულებები სავალდებულოა როგორც მონისტური ასევე დუალისტური კონცეფციების მქონე სახელმწიფოებისთვის, ნებისმიერი პოლიტიკური და ეკონომიური სისტემის მქონე ქვეყნისათვის

სახელმწიფოებმა უნდა გადადგან კონკრეტული ნაბიჯები უფლებათა კოლექტიური იმპლემენტაციის განხორციელების მიზნით. კონვენციის ერთ-ერთი უძირითადესი პრინციპი მდგომარეობს იმაში, რომ შესაბამისი უფლებები განხორციელდეს ნებისმიერი სახის დისკრიმინაციაზე უარის თქმის საფუძველზე (მუხ. 14).

სახელმწიფოები ახორციელებენ სხვადასხვა სახის ღონისძიებებს, რათა მიღწეულ იქნეს ადამიანის უფლებათა დაცვის საქმეში მუდმივი პროგრესის მდგომარეობა. ხელშემკვრელი მხარეები იყენებენ საკანონმდებლო, ადმინისტრაციულ და სხვა ზომებს, თუმცა კი კონვენცია სამოქალაქო და პოლიტიკური უფლებების პაქტის მსგავსად უშუალოდ არ უთითებს ამგვარი ზომების მიღები ვალდებულებაზე. ამრიგად, ხშირ შემთხვევაში საქმე გვაქვს პოზიტიურ ვალდებულებებთან. მაგალითად სახელმწიფო ძალისხმევა აუცილებელია იგივე განათლების უფლების, ან 1 ოქმის მე-3 მუხლით გათვალისწინებული თავისუფალი არჩევნების უფლების განხორციელებისათვის.

ნებისმიერ პირს უნდა ჰქონდეს შესაძლებლობა ისარგებლოს ეფექტური სამართლებრივი დაცვის საშუალებებით სახელმწიფო ორგანოების წინაშე (მუხ. 13), როცა შელახულია კონვენციით გარანტირებული სხვა უფლებები და თავისუფლებები.

ადამიანის უფლებათა სამართლის თეორიაში არსებობს მოსაზრება, რომ უფლებათა პროგრესული განხორციელების კონცეფცია ესადაგება მხოლოდ ეკონომიკურ, სოციალურ და კულტურულ უფლებებს, რომელთა სრულფასოვანი რეალიზაცია შეუძლებელია მოკლე დროში, ხოლო უფლებებსა და თავისუფლებებს, რომლებიც უზრუნველყოფილია სამოქალაქო და პოლიტიკური უფლებების შესახებ პაქტით, გააჩნიათ იმწუთიერი ეფექტი, რაც იმას ნიშნავს, რომ შესაბამისი აქტის ამოქმედებისთანავე სახელმწიფოებს ეკისრებათ უფლებათა პატივისცემისა და უზრუნველყოფის ვალდებულება. ამ შემთხვევაში ევროპული კონვენცია წარმოადგენს არაორდინალურ მაგალითს, რომელიც მოიცავს აბსოლუტური ხასიათის უფლებებს-სიცოცხლის უფლება, მონობისაგან თავისუფლება, წამებისა და არაადამიანური მოპყრობის აკრძალვა, რომელთა იმწუთიერი უზრუნველყოფა აუცილებელია, მაგრამ იმავდროულად კონვენციის ცალკეულ დებულებათა რეალური ხორცშესხმისათვის საჭიროა დროში განგრძობად ღონისძიებათა თანმიმდევრული გამოყენება.

კონვენცია სახელმწიფოებს აკისრებს ობიექტურ ვალდებულებებს, რაც უნდა განსხეულდეს კოლექტიურ მოქმედებებში. ევროპულ კონვენციას ხშირად ახასიათებენ, როგორც საერთაშორისო სამართლებრივ დოკუმენტს თავისუფლებაზე უფლების შესახებ.

ჩვენს წინაშეა ვალდებულებათა ორი სიბრტყე, ერთის მხრივ ევროსაბჭოში გაწევრიანებისთვის აუცილებელ წინაპირობათა შესრულება ადამიაის უფლებათა სფეროში, რომლის სამართლებრივი ბაზაა ევროსაბჭოს სტატუტის მე-3 მუხლი და მეორეს მხრივ კონვენციასთან მიერთებიდან გამომდინარე ვალდებულებები. ეს ერთიანი კომპლექსი ცხადია შეუძლებელია სრულფასოვნად აღვიქვათ საერთო საერთაშორისო სამართლისაგან მოწყვეტით, იგი ხელს უწყობს გაეროს წესდების 33-ე მუხლის ეფექტურ რეალიზაციას ევროპაში, პასუხობს მისი წესდების მიზნებსა და ამოცანებს და შეესაბამება საერთაშორისო სამართლის საყოველთაოდ აღიარებულ პრინციპებს.

ევროსაბჭოს ერთ-ერთი თავისებურება არის ის, რომ სტრუქტურები, რომლებმაც მას უდიდესი ავტორიტეტი მოუხვეჭა მთელს მსოფლიოში, გამოტანილია ორგაიზაციის ფარგლებს გარეთ.

ევროპის კომისია და ადამიანის უფლებათა სასამართლო ევროსაბჭოსგან დამოუკიდებელი ორგანოებია იურიდიული თვალსაზრისით, რომლებიც არ მოიხსენიება მის საწესდებო დოკუმენტებში. ამ ორგანოთა ძირითადი დანიშნულებაა კონკრეტული საერთაშორისო სამართლებრივი აქტის შესრულების უზრუნველყოფა. ეს არ ნიშნავს იმას, რომ ამ ორ სისტემას შორის მჭიდრო კავშირი არ არსებობს. მინისტრთა კომიტეტთან ერთად ევროკომისია და სასამართლო ქმნის ერთიან ევროპულ სივრცეს, სადაც მოქმედებს სამართლის უზენაესობის, პლურალისტური დემოკრატიისა და ადამიანის პიროვნებისადმი პატივისცემის უზენაესი ფასეულობები.

სამართლებრივი დაცვის შიდასახელმწიფოებრივ საშუალებათა ამოწურვის შემდეგ ნებისმიერ ფიზიკურ ან იურიდიულ პირს, რომელიც იმყოფება ევროსაბჭოს წევრ-სახელმწიფოს იურისდიქციის ფარგლებში, შეუძლია მიმართოს პეტიციით ადამიანის უფლებათა ევროპულ კომისიას. პეტიციის უფლება წარმოადგენს ევროპული კონვენციის მიერ შექმნილი მაკონტროლებელი სისტემის ძირითად ელემენტს, რომელსაც ითვალისწინებს ამ დოკუმენტის 25-ე მუხლი.

მეორე ძირითადი საყრდენი კონვენციის გათვალისწინებული საკონტროლო მექანიზმისა განსხეულებულია მის 46-ე მუხლში, რომელიც ითვალისწინებს, რომ ნებისმიერ ხელშემკვრელ მხარეს შეუძლია განაცხადოს, რომ იგი ipso facto და სპეციალური შეთანხმების გარეშე სავალდებულოდ აღიარებს სასამართლოს იურისდიქციას ყველა იმ საკითხზე, რომლებიც ეხება წინამდებარე კონვენციის განმარტებასა და გამოყენებას. ე.ი. სახელმწიფოები ამ შემთხვევაში აპრიორულად აღიარებენ სასამართლოს იურისდიქციას. 46-ე მუხლი შესაძლებლობას აძლევს სახელმწიფოებს დაექვემდებარონ სასამართლოს იურისდიქციას მხოლოდ დროის გარკვეულ მონაკვეთებში. ამგვარი დათქმის გარეშე, უპირობოდ აღიარა სასამართლოს იურისდიქცია მხოლოდ რამოდენიმე სახელმწიფომ (ირლანდია, შვეიცარია, ნიდერლანდები, ფინეთი).

თუკი კომისია პეტიციას მიიღებს განსახილველად, იგი უპირველეს ყოვლისა ცდილობს მიაღწიოს დავის მეგობრულ გადაწყვეტას. როცა მისი ძალისხმევა ამ მიმართულებით უშედეგო გამოდგება, იგი ამზადებს მოხსენებას, რომელშიც აღწერს საქმის ფაქტიურ და იურიდიულ გარემოებებს და დარღვევის შემთხვევაში გვთავაზობს კონკრეტულ ღონისძიებებს პირის უფლებათა აღდგენის ან დაზარალებულისათვის სამართლიაი კომპენსაციის გადახდის თაობაზე.

3 თვის განმავლობაში საბოლოო გადაწყვეტისათვის საქმე შეიძლება გადაეცეს ადამიანის უფლებათა ევროპულ სასამართლოს, ხოლო ამ ვადის ამოწურვისთანავე საქმე ავტომატურად გადაეცემა მინისტრთა კომიტეტს.

საბოლოო გადაწყვეტილების აღსრულება ეკისრება მოპასუხე სახელმწიფოს, ხოლო კონტროლს ახორციელებს მინისტრთა კომიტეტი.

როგორც წესი სახელმწიფო, რომელმაც წააგო საქმე არც კი ცდილობს გააპროტესტოს გამოტანილი ვერდიქტი. მინისტრთა კომიტეტი კი თავის მხრივ არ ადუნებს კონტროლს გადაწყვეტილების სათანადოდ აღსრულებამდე.

სასამართლოს მოსამართლეთა რაოდენობა შეესაბამება ევროსაბჭოს წევრ-სახელმწიფოთა რაოდენობის, ხოლო ევროკომისიის წევრთა რაოდენობა - კონვენციის მონაწილე სახელმწიფოთა რაოდენობას. ყოველ სამ წელიწადში მოქმედებს როტაციის პრინციპი.

სასამართლო საქმეებს იხილავს ცალკეული პალატების ან პლენარული სხდომების სახით. საქმის მოსმენა სჯაროა, ხოლო მოთათბირება საქმის თაობაზე იმართება დახურულ კარს მიღმა. გადაწყვეტილებებს მიიღებს იმ მოსამართლეთა უმრავლესობა, რომლებიც ესწრებიან სხდომას და მონაწილეობას ღებულობენ კენჭისყრაში.

სხვა შემთხვევაში კომისია ვერ ახერხებს რა საქმის მეგობრულ გადაწყვეტას, იგი მოხსენებას გადასცემს მინისტრთა კომიტეტს, რომელიც სამი თვის განმავლობაში საქმეს წარმართავს სასამართლოში ან თვითონ მიიღებს საბოლოო გადაწყვეტილებას.

ევროპული კონვენციის 48-ე მუხლი განსაზღვრავს იმ მხარეთა ჩამონათვალს, რომლებსაც შეუძლიათ საქმე გადასცენ სასამართლოს: კომისია; ხელშემკვრელი მხარე, რომლის მოქალაქეც სავარაუდო მსხვერპლია დარღვევისა; ხელშემკვრელი მხარე, რომელმაც საქმე განსახილველად გადასცა კომისიას; მხარე, რომლის წინააღმდეგაც მიმართულია პეტიცია.

აქვე უნდა აღინიშოს ის გარემოება, რომ კონვენციის მე-9 ოქმის საფუძველზე ცალკეულ პირებსაც ეძლევათ შესაძლებლობა მიმართონ სასამართლოს.

ევროპული კონვენციის მონაწილე სახელმწიფოები დიდ ყურადღებას უთმობენ პრეცენდენტული სამართლის განვითარებას, რომელიც იქმნება კომისიისა და სასამართლოს პრაქტიკის საფუძველზე. მეორე მნიშვნელოვანი ტენდენცია არის ის, რომ შეიქმნა აუცილებელი წინამძღვრები ერთიანი სამართლებრივი სივრცის ფორმირებისათვის. სახელმწიფოები ცდილობენ სერიოზულად მოეკიდონ უფლებადაცვით პრობლემატიკას და შექმნან ისეთი შიდასახელმწიფოებრივი მექანიზმები, რომლებიც საერთაშორისო ინსტანციებისადმი მიმართვის აუცილებლობას გამონაკლისის ხასიათს შესძენს. აღნიშნული კი ხელს უწყობს ინტეგრაციული პროცესების წარმატებულ განვითარებას.

ადამიანის უფლებათა საერთაშორისო სამართლის თეორიაში გაოთქმულია მოსაზრება, რომ ევროპული კონვენციით გათვალისწინებული უფლებები გაცილებით უფრო ვიწროა ვიდრე სამოქალაქო და პოლიტიკური უფლებების შესახებ პაქტით განმტკიცებული უფლებები, რაც თვალნათლივ ჩანს ორი დოკუმენტის შედარების ანალიზის საფუძველზე. და ეს იმიტომ, რომ კონვენციის ავტორებმა აირჩიეს სხვა უფრო დიდი პრაქტიკული ღირებულების მქონე გზა საკუთარი მიზნების ხორცშესხმისათვის, მიზანი კი იყო სიცოცხლისუნარიანი, ქმედითი იურიდიული მექანიზმის შექმნა და არა უფლებათა ოდენ დეკლარირება.

ევროპულმა კონვენციამ არ ასახა ხალხთა თვითგამორკვევის უფლება (მუხ. 1), უცხოელთა გასახლების შეზღუდვა, რომლებიც კანონიერად იმყოფებიან სახელმწიფოს ტერიტორიაზე (მუხ. 13), აპელაციის წესი (მუხ. 14.5), non bis in idem 14.7, ომის პროპაგანდის აკრძალვა, ეროვნული შუღლის გაღვივება (მუხ. 20), უმცირესობათა უფლებები (მუხ. 27). ამდენად პაქტი აკისრებს მთელ რიგ დამატებით ვალდებულებებს მონაწილე სახელმწიფოებს, რომლებიც იმავდროულად არიან ევროპული კონვენციის მონაწილენი.

ევროპული კონვენცია იმთავითვე ჩაფიქრებული იყო როგორც მუდმივად განვითარებადი დოკუმენტი, რომელიც ამ ოთხი ათეული წლის განმავლობაში 11 დამატებითი ოქმით შეივსო. კონვენციის ხასიათი განაპირობა ასევე ავტორთა კოლექტივის შემადგენლობამ, რომელმაც მისი საბოლოო ტექსტი შეიმუშავა.

ბევრი ავტორი იზიარებს მოსაზრებას რომ კონვენციის მთავარი მონაპოვარია არა იმ უფლებათა კატალოგი, რომელიც მოცემულია მასში არამედ საკონტროლო მექაიზმი, რომელსაც ქმის იგი.

ევროპული ნიმუში იმეორებს საერთაშორისო სამართლის მიერ დამკვიდრებულ მოდელს და ამასთანავე ახალი ელემენტებით ამდიდრებს მას, იგი მოიცავს სამივე ძირითად ელემენტს რომელთა მეშვეობითაც ხდება ადამიანის უფლებათა დაცვა თანამედროვე საერთაშორისო სამართალში: სახელმწიფოთა რეგულარული მოხსენებები; სახელმწიფო განცხადებები სხვა სახელმწიფოთა მიერ სახელშეკრულებო ვალდებულებების შეუსრულებლობის შესახებ და ინდივიდუალურ პირთა პეტიციები. სახელმწიფოთა საჩივრების მექანიზმი გაცილებით უფრო ეფექტურია ევროპულ სისტემაში. 1979 წლიდან დღემდე, რაც არსებობს საერთაშორისო პაქტის შესაბამისი დებულება, სახელმწიფოებს არცერთხელ არ უსარგებლიათ ამ საშუალებით.

ინდივიდუალური პეტიციები ორივე აქტში ფაკულტატურია, მაგრამ აქაც ევროპული სისტემა გაცილებით უფრო ეფექტურ შედეგებს იწვევს, ვიდრე პაქტისა. ამ უკანასკნელ შემთხვევაში არსებობს სახელმწიფოზე ზემოქმედების მხოლოდ პოლიტიკური მეთოდი.

დასაშვებობის კრიტერიუმები თითქმის იგივეა, მაგრამ კონვენცია ადგენს ექვსი თვის ვადას საბოლოო გადაწყვეტილების გამოტანიდან, და უარყოფს აშკარად დაუსაბუთებელ განცხადებებს.

ევროპული კონვენციის ერთ-ერთი მიშვნელოვანი პრინციპია მის ფარგლებში მიღებულ გადაწყვეტილებათა საბოლოო ხასიათი. 1970 წელს მინისტრთა კომიტეტმა მოუწოდა სახელმწიფოებს გაეკეთებინათ დათქმა პაქტის ფაკულტატურ ოქმზე, რომ სახელმწიფოთაშორისი დავების წარმოშობის შემთხვევაში ისინი გამოიყენებდნენ ევროპულ მექანიზმს.

ევროპული კონვენცია და ევროპის სამართალი

1957 წლის რომის დამფუძნებელი ხელშეკრულება არ მოიცავს ფუნდამენტურ უფლებათა ჩამონათვალს და ეხება მხოლოდ რამოდენიმე უფლებას (დისკრიმინაციის აკრძალვა ევროკავშირის მოქალაქეთა შორის, მუშახელის თავისუფალი გადაადგილება თანამეგობრობის ფარგლებში, ქალისა და მამაკაცის თანაბარი საზღაური თანაბარი სამუშაოსათვის).

თანამეგობრობის ინსტიტუციონალურ განვითარებასთან ერთად გაიზარდა ადამიანის უფლებათა მნიშვნელობა, კერძოდ მაასტრიხტის ხელშეკრულების საფუძველზე.

ევროპული სამართლის ძირითადი მახასიათებელია მისი ერთგვაროვანი გამოყენება წევრ სახელმწიფოთა ეროვნულ სამართალში და უშუალო ეფექტი. იმავდროულად სხვადასხვა სახელმწიფოებში მიღებულია ადამიანის უფლებათა არაერთგვაროვანი ინტერპრეტაცია გამომდინარე განსხვავებული კონსტიტუციური ტრადიციებიდან.

1969 წელს ლუქსემბურგის სასამართლომ აღიარა, რომ იგი უზრუნველყოფს ადამიანის უფლებათა დაცვას ევროპული კონვენციის კონტექსტში. 1977 წელს კი ევროკავშირის მთავარმა დაწესებულებებმა, კერძოდ ევროპარლამენტმა, საბჭოსთან და კომისიასთან ერთად მიიღო ერთობლივი დეკლარაცია. ამ დოკუმენტში მათ განაცხადეს რომ პირველხარისხოვან მნიშვნელობას ანიჭებენ ფუნდამენტურ უფლებათა დაცვას, რომლებიც გამომდინარეობენ ეროვნული კონსტიტუციებიდან და ევროპული კონვენციიდან. აღნიშნული დებულება შემდგომში ნორმატიულად გაამყარა მაასტრიხტის ხელშეკრულებამ, რომლის ფ2 მუხლის მიხედვით ევროკავშირი პატივს სცემს ევროპული კონვენციითა და წევრ სახელმწიფოთა კონსტიტუციური ტრადიციებით უზრუნველყოფილ ადამიანის ძირითად უფლებებს, როგორც თანამეგობრობის სამართლის ძირითად პრინციპებს.²

ასე რომ, სახეზეა ადამიანის უფლებათა ევროპული კონვენციის მიერ დამკვიდრებული ფასეულობების თანმიმდევრული ევოლუციის პროცესი.

ლუქსემბურგის სასამართლო კონვენციით განმტკიცებულ უფლებებსა და ფუნდამენტურ თავისუფლებებს უთითებს როგორც წყაროს ევროპული სამართლის ნორმათა ინტერპრეტაციისას. ადამიანის უფლებათა დაცვის ძირითადი პრინციპები ინკორპორირებულია ევროსამართალში. თუკი რომში ხელშეკრულებათა განმარტებასთან დაკავშირებით წარმოიქმნება ადამიანის უფლებებთან დაკავშირებული სამართლებრივი პრობლემა, ინდივიდებს შეუძლიათ მიმართონ შიდასახელმწიფოებრივ სასამართლო ინსტანციებს, რომლებსაც თავის მხრივ რომის ხელშეკრულების 177-ე მუხლის შესაბამისად უფლება აქვთ მიმართონ ლუქსემბურგის სასამართლოს შესაბამისი გადაწყვეტილების გამოტანის მიზნით.

ლუქსემბურგის სასამართლოს პრაქტიკის მიმოხილვის შედეგადაც ნათელი ხდება, რომ თანამეგობრობის ძირითადი უფლებები არა მხოლოდ წევრ სახელმწიფოთა კონსტიტუციური სამართლის ნორმათა საფუძველზე ხორციელდება, ერთ-ერთ ძირითად წყაროს წარმოადგენს სწორედ ევროპული კონვენცია.

ევროსამართლის სპეციალისტები ბლექმანი, ბოიტლერი, კლაინი და სხვები მხარს უჭერენ ევროპული კონვენციის უშუალო მოქმედებას თანამეგობრობის ფარგლებში. ევროპული კონვენცია ზემოქმედებს ორი ძირითადი მიმართულებით სამთავრობათშორისო ურთიერთობებსა და თანამეგობრობის სამართლის ფარგლებში. თანამეგობრობის ყველა წევრ სახელმწიფოს გარკვეული ვალდებულებები ეკისრება ევროკონვენციის შესაბამისად, მაგრამ რა ხასიათისაა ეს ვალდებულებები? გერმანელი ავტორი კიშელი ამტკიცებს, რომ სამართლებრივი ბოჭვა ამ შემთხვევაში არ იაფრგლება ევროპული კონვენციის პირველი მუხლით ანუ იგი არ მოიცავს მხოლოდ სახელმწიფოთა შიდა სუვერენულ სივრცეს და ვრცელდება სამთავრობითშორისო ურთიერთობებზე. ევროკონვენციის პირველი მუხლის იხედვით სახელმწიფო ხელისუფლება სამართლებრივად იზღუდება მისი ნებისმიერი ფორმით განხორციელების დროს, ანუ საერთაშორისო სამართლებრივ დონეზე მოქმედების შემთხვევაშიც.

ევროკავშირის დამფუძნებელი დოკუმენტები არ შეიცავს უფლებააღმჭურველ ნორმებს, მაგრამ ამ მდგომარეობის კომპენსირება ცალკეულ პირებს ნაწილობრივ ხელეწიფებათ-მათ შეუძლიათ პირდაპირ ან არაპირდაპირ დაეყრდნონ ევროკონვენციას. მხოლოდ ამგვარი ინტერპრეტაცია იძლევა საშუალებას გასწორდეს სამთავრობათშორისო დონეზე ძირითად უფლებათა სამართლებრივი რეგულირების სფეროში არსებული ხარვეზები.

დისკუსიას ევროპის თანამეგობრობის, როგორც საერთაშორისო დაწესებულების, ევროპულ კონვენციასთან მიერთების შესაძლებლობის შესახებ ლუქსემბურგის სასამართლომ უარყოფითი პასუხი გასცა 1996 წელს; მისი დასკვნის მიხედვით შესაბამისი ნება არ იყო გამოხატული ევროკავშირის ხელშეკრულებათა დადების დროს და ევროპული კონვენციის დებულებათა მთლიანად გადაღება გამოიწვევდა თანამეგობრობის წესრიგის არსებით ცვლილებებს.

კიშელის აზრით მაასტრიხტის ხელშეკრულების შესაბამისი მუხლი წარმოადგენს თანამეგობრობაში ადამიანის უფლებათა დაცვის გაუმჯობესებისაკენ გადადგმულ კიდევ ერთ ნაბიჯს და ევროპული კონვენციის შიდა სამართალში უფრო ეფექტურად გამოყენების საწინდარს, რასაც პოლიტიკური მნიშვნელობაც გააჩნია.³

კონვენციის ინკორპორაცია ეროვნულ სასამართლოში

კონვენცია არ ითვალისწიებს ამ საითხის გადაჭრის კონკრეტულ მექანიზმს და მისი ეროვნულ სამართალში რეალიზაცის ხარისხი სხვადასხვაგვარია. ევროპის ბევრ სახელმწიფოში კონვენცია უშუალოდ მოქმედ სამართალს წარმოადგენს, რომელსაც შესაძლოა დაეყრდნო სასამართლო ინსტანციებში. ანგლო-საქსონური სამართლის ქვეყნებში კი კონვენცია არ ქმნის უშუალოდ მოქმედ სამართალს (უპირველეს ყოვლისა გაერთიანებულ სამეფოსა და ირლანდიაში).

ავსტრიაში კონვენციას მიენიჭა ეროვნული კონსტიტუციის სტატუსი. ამდენად მას აქვს პრიორიტეტი ეროვნული სამართლის ნორმებთან შედარებით, მათი მიღების თარიღის მიუხედავად. ავსტრიის საკონსტიტუციო სასამართლო თავის პრაქტიკაში იყენებს კონვენციის სტრასბურგის სასამართლოსეულ განმარტებებს.⁴

ბელგიაში, საფრანგეთში, ნიდერლანდებსა და შვეიცარიაში კონვენციის დებულებები არ უთანაბრდება ეროვნულ კონსტიტუციებს, მაგრამ მოქმედებს ეროვნული სამართლის დონეზე და უპირატესობა ენიჭება ეროვნული სამართლის ნორმებთან შედარებით, მათი მიღების თარიღის მიუხედავად. კონვენციის მდგომარეობა ბელგიაში გაამყარა საკონსტიტუციო სასამართლოს 1971 წლის გადაწყვეტილებამ, რომლის მიხედვითაც ყველა ხელშეკრულების დებულებებს პრიორიტეტი გააჩნია ეროვნული კანონმდებლობის იმ დებულებებთან შედარებით რომელიც ეწინააღმდეგება საერთაშორისო ხელშეკრულებებს, მიუხედავად იმისა ეს დებულებები სამოქმედოდ შემოღებული იყო თუ არა მათ რატიფიცირებამდე.

საფრანგეთის საერთაშორისო ხელშეკრულებებს პრიორიტეტი აქვთ საფრანგეთის სტატუსებთან შედარებით, მიღების დროის მიუხედავად.იგივე მდგომარეობაა შვეიცარიასა და ნიდერლანდებში.

გერმანიაში დიდ მნიშვნელობას ანიჭებენ კონვენციას, რომელსაც უპირატესობა აქვს მის მიღებამდე არსებულ კანონმდებლობასთან შედარებით, მაგრამ იგი შეიძლება არ გავრცელდეს უფრო გვიან ამოქმედებულ ნორმებთან მიმართებაში.

ირლანდიასა და გაერთიანებულ სამეფოში კონვენცია არ მოქმედებს ეროვნულ სამართალში და არ გამოიყენება უშუალოდ. ადრე იგივე მდგომარეობა იყო სკანდინავიის ქვეყნებშიც, მაგრამ სადღეისოდ კონვენცია ჩართულია ეროვნულ სამართალში.

რაც შეეხება ჩვენს ქვეყანას, რომელიც, ალბათ, უახლოეს ხანებში გახდება ევროპის საბჭოს წევრი სახელმწიფო, შექმნილია საკმაოდ ნოყიერი კონსტიტუციური ნიადაგი, ძირითადი კანონის მე-6 მუხლის მეორე ნაწილის სახით, რომლის შესაბამისადაც საერთაშორისო ხელშეკრულებასა და შეთანხმებას უპირატესი იურიდიული ძალა გააჩნია სხვა შიდასახელმწიფოებრივ ნორმატიულ აქტებთან მიმართებაში, თუ იგი არ ეწინააღმდეგება საქართველოს კონსტიტუციას. ვიმედოვნებთ, რომ ევროპული კინვენციის ნიშნის ქვეშ მიმდინარე სამართლებრივი რეფორმის წარმატებით განხორციელების შემთხვევაში შესაძლებელი გახდება ნორმაშეფარდებითი საქმიანობის ევროპული სტანდარტების რეალური ამოქმედება ქვეყნის სასამართლო ინსტანციებში.

სავარაუდოა, რომ ევროკონვენცია შუალედურ ადგილს დაიკავებს ქართულ სამართლებრივ სისტემაში და მას მიენიჭება უპირატესი იურიდიული ძალა საქართველოს კანონებსა და სხვა ქვეკანონურ აქტებთან შედარებით.

ქართული სამართლებრივი წესრიგის სრული შესაბამისობის მიღწევა ევროპულ სტანდარტებთან მოითხოვს არა მხოლოდ კონსტიტუციური სამართლებრივი კულტურის დახვეწას, არამედ დარგობრივი კანონმდებლობის ევროპულ სტანდარტებთან მიახლოებასაც.

სასამართლო ორგანოებს უნდა შეეძლოთ შესაბამის შემთხვევებში კონვენციის დებულების გამოყენება, ხოლო აღმასრულებელი ხელისუფლების უწყებებს არ უნდა შეეძლოთ ნორმატიული აქტების მიღება ადამიანის უფლებებთან დაკავშირებით.

ევროპული კონვენცია და პოსტკომუნისტური სახელმწიფოები

დემოკრატიული სახელმწიფოს მშენებლობის პირველ ეტაპზე პოსტკომუნისტური სახელმწიფოები არაერთ მათთვის ტიპიურ პრობლემას წააწყდნენ ევროპული კონვენციის გამოყენებასთან დაკავშირებით. თელავივის უნივერსიტეტის მკვლევარმა ა. გროსმა სპეციალურად შეისწავლა აღნიშნული საკითხი,⁵ რის შედეგადაც გამოიკვეთა ნიშანდობლივი ტენდენციები. ამ გამოცდილების გათვალისწინება შეიძლება მნიშვნელოვანი იყოს ჩვენი ქვეყნისთვისაც, რომელიც სულ მალე უნდა გახდეს ევროსაბჭოს სრულუფლებიანი წევრი.

საქმეთა დიდი უმრავლესობა რომელიც მიიღო კომისიამ ყოფილი კომუნისტური სახელმწიფოებიდან, არსებითად განუხილველი დარჩა სხვადასხვა მიზეზთა გამო. უმეტეს შემთხვევაში კომისიამ უარი განაცხადა საქმეთა განსახილველად მიღებაზე ratione temporis პრინციპთან მათი შეუთავსებლობის გამო.

ევროპული კონვენციით განმტკიცებული ინდივიდუალური პეტიციების წარდგენის უფლება წევრ სახელმწიფოთათვის ძალაში შედის მას შემდეგ რაც შესაბამისი სახელმწიფო დეკლარაციის საფუძველზე აღიარებს ამ უფლებას. ერთ-ერთი მიზეზი კომისიის უარისა არის სწორედ ის, რომ კომისიისადმი მიმართვები ეხება გარემოებებს, რომელთაც ადგილი ჰქონდათ შესაბამისი ქვეყნის მიერ ინდივიდუალურ პეტიციათა უფლების აღიარებამდე.

მეორე მთავარი მიზეზი საქმეთა კონვენციასთან შეუთავსებლობისა არის ის, რომ ირღვევა კონვენციით დადგენილი ექვსი თვის ვადა საქმის თაობაზე საბოლოო გადაწყვეტილების გამოტანია მომენტიდან. ამ ვადის განმავლობაში უნდა მოხდეს საქმის მასალების მიწოდება კომისიისათვის. კონვენციის 26-ე მუხლის მიხედვით მისი ამოწურვის შემდეგ განცხადების წარდგენის უფლება აღარ არსებობს.

კონვენციის რატიფიცირება კი არ ნიშნავს ამგვარი უფლების ავტომატურად ძალაში შესვლას საჭიროა დამატებითი განცხადების გაკეთება.

ამ ხასიათის პეტიციათა არსებობა ემყარება რწმენას, რომ კონვენციას ძალუძს გამოასწოროს ancien regime-ს მიერ ჩადენილი დარღვევები და მიგვანიშნებს, რომ ჩვეულებრივი მოქალაქენი არ იცნობენ ევროპული კონვენციის საკონტროლო მექანიზმის ელემენტარულ პრინციპებს. ეს საკითხია უშუალო კავშირშია კონვენციის დროში მოქმედების პრობლემასთან.

ევროპულ კონვენციას არ გააჩნია უკუქცევითი ძალა, იგი ვრცელდება მხოლოდ იმ ფაქტებსა და გარემოებებზე, რომლებსაც ადგილი აქვს მისი ძალაში შესვლის შემდგომ. არადა ახალი დემოკრატიული სახელმწიფოების სინამდვილეში მწვავედ დგას სწორედ იმ მნიშვნელოვან დარღვევათა შედეგების თავიდან აცილების პრობლემა, რომლებიც კომუნისტური რეჟიმების ავტორობით განხორციელდა.

ევროპული კონვენცია ქმნის ლიმიტირებული დროის მოდელს, რომელიც ერთიანი სისტემის სავსებით რაციონალურ ელემენტს წარმოადგენს, მაგრამ პოსტკომუნისტურ სახელმწიფოებში იგი გადაიქცა გადაუჭრელ დილემად უფლებაშელახულ მოქალაქეთათვის, რომელთაც არსებული პოლიტიკური რეჟიმის პირობებში არ ჰქონდათ სამართლის ძიების შესაძლებლობა.

დაინტერესებული პირები კონვენციის რატიფიცირების შემდეგ არაერთხელ შეეცადნენ მიემართათ რაიმე დამატებითი ზომებისათვის, რაც შესაბამის რეაგირებას გამოიწვევდა ადგილობრივი სასამართლოს ან სხვა სამართალდამცავ ორგანოთა მხრიდან. ევროპული კონვენციის 26-ე მუხლი ექვსი თვის ათვლას იწყებს საბოლოო გადაწყვეტილების გამოტანის მომენტიდან. არის თუ არა ამ შემთხვევაში სახეზე „საბოლოო გადაწყვეტილება“ კონვენციის 26-ე მუხლის თვალსაზრისით. კომისიამ ამ კითხვაზე უარყოფითი პასუხი გასცა და დაადგინა, რომ ამ სახის დამატებითი ზომები არ განეკუთვნება „ეფექტურ“ ზომათა კატეგორიას კონვენციისეული გაგებით და იგი შესაბამისად არ არის საბოლოო გადაწყვეტილება.

მაგალითად, 1994 წელს სლოვაკეთის რესპუბლიკაში ერთერთმა განმცხადებელმა წერილობით მიმართა იუსტიციის მინისტრს, რომელშიც მან დააფიქსირა საქმის გარემოებები შესაბამისი თხოვით, მაგრამ ევროპულმა კომისიამ მიიჩნია ამგვარი მიდგომა არაეფექტურ საშუალებად და შეუსაბამოდ კონვენციასთან ratione temporis პრინციპიდან გამომდინარე.

პოსტკომუნისტურ სახელმწიფოთაგან შემოსულ საქმეთა ძალიან დიდი ნაწილი ეხება საკუთრებასთან დაკავშირებულ საკითხებს. კომუნისტურ სივრცეში ქონების კონფისკაცია როგორც წესი იყო დამატებითი სასჯელის ერთ-ერთი სახე სისხლის სამართალში. 1971 წელს ჩეხეთში ქვეყნის დატოვებისათვის გაასამართლეს პირი, რომელსაც 20 თვით თავისუფლების აღკვეთასთან ერთად შეეფარდა საკუთრების კონფისკაცია. 1990 წელს იმავე პრაღის სასამართლომ ex tunc მოახდინა ამ პირის რეაბილიტაცია, რომელმაც დამატებით მოითხოვა ჩამორთმეული ქონების დაბრუნება, რაზეც სასამართლომ უარით უპასუხა. განმცხადებელი დაეყრდნო კონვენციის 6.1 და 1 დამატებითი ოქმის 1 მუხლს და მიმართა კომისია, მაგრამ მისგანაც უარი მიიღო - კომისიის აზრით მან არ ამოწურა 26-ე მუხლით გათვალისწინებული ყველა შიდასახელმწიფოებრივი საშუალება, რადგან არ მიუმართავს ადგილობრივი საკონსტიტუციო სასამართლოსათვის. საყურადღებოა, რომ საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლომ ანტიკონსტიტუციურობის გამო გააუქმა ქონების კონფისკაცია როგორც დამატებითი სასჯელის სახე სისხლის სამართალში.

იყო შემთხვევა, როდესაც განმცხადებელი ამტკიცებდა რომ საკუთრების ექსპროპრიაცია, რომელიც მოხდა 1945 წელს, იყო განგრძობადი აქტი, მაგრამ კომისიამ მიიჩნია რომ ეს იყო ერთჯერადი აქტი და საქმე მიუღებლად აღიარა ისევე ratione temporis მოტივით.

კონვენციაში არ არის გათვალისწინებული კომპენსაციის უფლება იმ ქმედებათათვის, რომლებიც არ არის დარღვევა მხოლოდ იმიტომ, რომ იგი მოხდა შესაბამის თარიღზე ადრე, კომისიამ განაცხადა, რომ კონვენციას არ შეიძლება მიენიჭოს უკუქცევითი ძალა.

პოსტკომუნისტური სახელმწიფოებიდან კომისიის სახელზე შემოსულ საქმეთა მნიშვნელოვანი კატეგორია უკავშირდება წინა რეჟიმის პირობებში მოქმედი ოფიციალური პირების მიერ ჩადენილ მოქედებებს. პირველი საქმე, რომელიც კომისიამ მისაღებად მიიჩნია პოსტკომუნისტური არეალიდან არის ბულგარეთის ყოფილი ვიცე-პრემიერის ლუკიანოვის საქმე.

ვფიქრობ, საინტერესოა ასევე პოლონეთის მაგალითიც. ამ შემთხვევაში განმცხადებელი ითხოვდა დამადასტურებელ დოუმენტს, რომ ის არ იყო კომუნისტური საიდუმლო პოლიციის ინფორმატორი. იუსტიციის მინისტრმა უარი განაცხადა ამგვარი საბუთის გაცემაზე და მისი ამ გადაწყვეტილების გასაჩივრება უკვე შეუძლებელი იყო შიდა სამართალში. განმცხადებელმა მოიშველია მე-6 მუხლი, მაგრამ კომისიამ მიიჩნია, რომ ამგვარი დოკუმენტის მიღების უფლება არ არის „სამოქალაქო უფლება“, მაშინაც კი როცა ეს არის ერთადერთი საშუალება კარგი რეპუტაციის დასაცავად.

საინტერესოა კიდევ ერთი საქმე კონვენციის მე-14 მუხლთან დაკავშირებით. განმცხადებელმა სარჩელი შეიტანა კანონის გამო, რომელიც უკრძალავდა უშიშროების სამსახურის ყოფილ თანამშრომლებს მიშვნელოვანი პოსტების დაკავებას საჯარო სამსახურში. განმცხადებელი ამტკიცებდა რომ ეს კანონი ატარებდა დისკრიმინაციულ ხასიათს და ხელს უშლიდა მის პროფესიულ განვითარებას. კომისიამ დაადგინა, რომ მე-14 მუხლი გამოიყენა მხოლოდ იმ უფლებებთან ერთად, რომლებიც გარანტირებულია კონვენციით და სამოქალაქო სამსახურისადმი ხელმისაწვდომობა არ წარმოადგენს ამგვარ უფლებას ანუ სახეზეა ratione materiae-სთან შეუთავსებლობა.

წლიდან 1993 წლამდე გაიზარდა 404-იდან 2 037-მდე⁶. ეს ფაქტი ადასტურებს იმას, რომ სისტემა უფრო და უფრო პოპულარული ხდება.

გარდა ამისა აღსანიშნავია, რომ სასამართლოს ან მინისტრთა კომიტეტის მიერ საბოლოო გადაწყვეტილების გამოტანას სჭირდება დაახლოებით 4-5 წელი. 1988 წლამდე სასამართლოს არასოდეს განუხილავს 25-ზე მეტი საქმე, 1989 წელს მან განიხილა 31, 1990-61, 1991-93, 1992-50 და ა. შ.

აქვე საყურადღებოა შესაბამისი ხარჯების შემცირების აუცილებლობა, რაც უფრო ეფექტურასა და ხელმოსაწვდომს გახდის საკონტროლო მექანიზმს.

რეფორმის ერთ-ერთი უმნიშვნელოვანესი მიზანია გაძლიერდეს ევროპული სისტემის იურიდიული ელემენტები.

ახალი სასამართლო შეცვლის ორ ამჟამად არსებულ ორგანოს. მინისტრთა კომიტეტი შეინარჩუნებს მის კომპეტენციას 54-ე მუხლის მიხედვით ანუ სასამართლო გადაწყვეტილება გადაეცემა მინისტრთა კომიტეტს, რომელიც განახორციელებს კონტროლს მის შესრულებაზე.

ახალი სასამართლო განიხილავს ყველა საკითხს, რომელიც დაკავშირებულია კონვენციის განმარტებასა და გამოყენებასთან, სახელმწიფოთაშორისი და ინდივიდუალური პეტიციების ჩათვლით. სასამართლოს შეეძლო ასევე მოამზადოს საკონსულტაციო მოსაზრება და რაც ძალზედ მნიშვნელოვანია იგი იქნება მუდმივმოქმედი ინსტანცია.

სასამართლოს მოსამართლეთა რაოდენობა უთანაბრდება კონვენციის მონაწილე სახელმწიფოთა რაოდენობას, რომელთაც ექვსი წლის ვადით აირჩევს საპარლამენტო ასამბლეა.

მოსამართლეებს შეიძლება ჰყავდეთ თანაშემწეები, კლერკები, რომლებიც დაეხმარებიან მათ კონკრეტული საქმის განხილვის დროს.

საქმის გადაწყვეტის დროს სასამართლო შეიკრიბება კომიტეტების, პალატებისა და დიდი პალატის სახით. ორგანიზაციულ საკითხებს მოსამართლენი გადაწყვეტენ პლენარულ შეკრებებზე.

დიდი პალატა, 17 მოსამართლის შემადგენლობით, შეიკრიბება როცა იხილება ინდივიდუალური ან სახელმწიფოთაშორისი საქმე, ასევე იგი იხილავს მოთხოვნას საკონსულტაციო მოსაზრების შესახებ. სასამართლოს პრეზიდენტი, ვიცე-პრეზიდენტი, პალატათა პრეზიდენტები და იმ სახელმწიფოს მხრიდან არჩეული მოსამართლე, რომლის წინააღმდეგაც არის მიმართული სასარჩელო განცხადება, არიან დიდი პალატის ex officio წევრები.

სასამართლო მიიღებს განცხადებებს ნებისმიერი პირის, არასამთავრობო ორგანიზაციისა და ინდივიდთა ჯგუფისაგან, რომლებიც ამტკიცებენ რომ არიან დარღვევის მსხვერპლი. სასამართლო იხილავს ასევე სახელმწიფოთაშორის დავებს.

როგორია საქმეთა განხილვის პროცედურა სასამართლოში? სასარჩელო განცხადების რეგისტრაციისთანავე, პალატა ნიშნავს მომხსენებელ მოსამართლეს, ინდივიდუალურ პეტიციებს განიხილავს კომიტეტი რომლის შემადგენლობაშიც შევა მომხსენებელი მოსამართლე. თუ კომიტეტი გადაწყვეტს რომ საქმე მისაღებია, იგი გადაეცემა პალატას.

სასამართლომ ეფექტურად უნდა განაგრძოს ფილტრის ფუნქციათა აღსრულება. მომხსენებელი მოსამართლე ამზადებს საქმეს, ეკონტაქტება მხარეებს, და საქმის მისაღებად აღიარების შემდეგ იღებს კონკრეტულ ზომებს მეგობრული მორიგების მისაღწევად.

ფაქტებს ადგენს სასამართლო, მხარეებთან თანამშრომლობის საფუძველზე.

იმ შემთხვევაში როდესაც საქმე განსაკუთრებული სერიოზულობით ხასიათდება, პალატას შეუძლია უარი თქვას იურისდიქციის განხორციელებაზე proprio motu დიდი პალატის სასარგებლოდ. თუკი პალატამ უკვე გამოიტანა გადაწყვეტილება მხოლოდ მხარეებს შეუძლიათ მოითხოვონ საქმის დიდი პალატისათვის გადაცემა მისი ხელმეორე მოსმენისათვის. დიდი პალატა იხილავს საქმეს თუკი იგი ეხება კონვენციის ან მისი ოქმების განმარტებასა და გამოყენებასთან დაკავშირებულ სერიოზულ საკითხებს ან თუ საქმე საერთო მნიშვნელობისაა. ეს ხელს შეუწყობს სასამართლოს პრეცენდენტული სამართლის დახეწასა და მის შემდგომ განვითარებას. დიდი პალატის ხუთი მოსამართლე წყვეტს მისაღებია თუ არა საქმე ხელახალი შესწავლისათვის.

მე-11 ოქმი ეხება ასევე საქმის სასამართლო განხილვაში მესამე პირთა მონაწილეობის საკითხსაც. პალატაში ან დიდ პალატაში საქმის განხილვისას შეუძლია მონაწილეობა მიიღოოს იმ სახელმწიფოს, რომლის მოქალაქემაც სასარჩელო განცხადება შეიტანა სხვა სახელმწიფოს წინააღმდეგ. სასამართლოს პრეზიდენტს შეუძლია მოიწვიოს ნებისმიერი ხელშემკვრელი სახელმწიფო, რომელიც არ არის მხარე პროცესში, და ნებისმიერი პირი რომელსაც გარკვეული მნიშვნელობა აქვს საქმის საბოლოო შედეგისათვის.

დიდი პალატის გადაწყვეტილება საბოლოოა. პალატთა მიერ გამოტანილი გადაწყვეტილება საბოლოო იქება იმ შემთხვევაში, თუკი იგი არ გადაეცემა დიდ პალატას. სასამართლოს გადაწყვეტილება სავალდებულოა და მინისტრთა კომიტეტი გააკონტროლებს მის შესრულებას.

რეფორმატორული მე-11 ოქმი ძალაში შევა 1998 წლის 1 ნოემბრიდან. არასასურველი პარალელიზმის თავიდან აცილების მიზნით დადგენილი იქნა ყველა წევრ სახელმწიფოს მიერ მისი რატიფიცირების მოთხოვნა, რაც გამოიხატება ორი საკონტროლო მექანიზმის ერთდროულ არსებობაში. კონვენციის საფუძველზე შექმნილი სამართლებრივი ტრადიციებისა და ევროპაში ადამიანის უფლებათა დაცვის საფუძველს შეადგენს სწორედ ერთიანი განვითარება ევროპის პრეცენდენტული სამართლისა. გარდა ამისა პარალელური სისტემის არსებობა პრობლემატური იქნება დაინტერესებულ პირთათვის, რომელთა უფლებების დაცვაც უნდა გააუმჯობესოს რეფორმის შედეგად ჩამოყალიბებულმა ახალმა საკონტროლო მექანიზმმა.

__________________

1. Vicenna Declaration and Programme of Action, p.12

2. EuZGR, 1997, Kischel, Zur Dogmatik des Gleichheitssatzes in der Europaischen Union, S. 9-11

3. Europaische Zeitschrift der Grundrechte, 1997, Kischel, Zur Dogmatik des Gleichheitssatzes in der uropaischen nion, S. 11

4. Марк Дженис, Ричард Кей, Энтони Брэдли. Европейское Право в Области Прав Человека 1997 стр. 523

5. EJIL (1996)89-102, Aeyal Gross, Reinforcing the New Democracies: The European Convention on Human Rights and the Former Communist Countries-A Study of the Case Law p. 86-102

6. Protocol No.11 to the European Convention on Human Rights and explinatory Report, 1994 Strasbourg, p. 19