ეკონომიკის ტრანსფორმაციულ პროცესებზე ზემოქმედების ენდოგენური (შიდა) ფაქტორები

წერილი მესამე

ნოდარ ჭითანავა
ეკონომიკის მეცნიერებათა დოქტორი, პროფესორი, ჟურნალ „ბიზნესი და კანონმდებლობის“ სამეცნიერო საბჭოს წევრი

კვაზისაბაზრო ეკონომიკის ძირითადი ნიშნები

წინა წერილებში აღინიშნა, რომ საქართველოში ეკონომიკის ტრანსფორმაციის შედეგად ჩამოყალიბდა და არაეფექტიანად ფუნქციონირებს კვაზისაბაზრო ეკონომიკა.

როგორია მისი ნიშნები? იგი „საბჭოთა სოციალიზმის“, „ველური კაპიტალიზმის“, განვითარებული და განვითარებადი ქვეყნების ეკონომიკურ სისტემათა ფუნქციონირების ცალკეული პრინციპებისა და მექანიზმების „გაერთიანებით“ (დაჯგუფებით) შეზღუდულ პერიმეტრზე (სივრცეში) წარმოიქმნა და „ჰიბრიდულ“ წარმონაქმნად ჩამოყალიბდა, რომელიც დღემდე არსებული ეკონომიკური სისტემებისაგან ყოველმხრივ განსხვავდება და სიტუაციის (პოსტსოციალისტური პერიოდის) თავისებურებების, აგებულების (ფორმირებადი და ფუნქციონირებადი სტრუქტურა), საზოგადოებრივ ურთიერთობათა გარდაქმნების ხასიათთან ცვალებადი ადეკვატურობით გამოირჩევა და ისტორიული ანალოგი არა აქვს.

ბუნებრივია, ასეთი სისტემის (კონგლომერატის) ძირითადი შემადგენლები (ელემენტები) დეფორმირებულია. მაგალითად, კაპიტალის დიდი ნაწილი წარმომავლობის გამო (პრივატიზაციის კრიმინალური ასპექტები) აღწარმოებაში რეალურად არ მონაწილეობს. ძირითადი და საწარმოო ფონდების, მიწის დიდი ნაწილი კონსერვაციაშია. წარმოების ფაქტორი - შრომა (სამუშაო ძალა) ახალ რეალობასთან ადაპტირებული არ არის. კაპიტალის არაეფექტიანად გამოყენების გამო წარმოების პროცესის განახლება, თუნდაც მარტივი აღწარმოების დონეზეც არ ხდება და კვალიფიციურ შრომაზე (განსაკუთრებით რეალურ სექტორში) მოთხოვნაც მცირდება, რაც სამუშაო ძალის დისკვალიფიკაციას განაპირობებს. წარმოების ისეთი ფაქტორი, როგორიცაა მეწარმეობრივი უნარი, შეიზღუდა და არახელსაყრელი ბიზნეს - გარემოს გამო თვითგანვითარების პოტენციურ შესაძლებლობებს არ იყენებს. ეკონომიკის სახელმწიფოებრივი რეგულირება (როგორც განვითარების ფაქტორი) დროის მოთხოვნებს ჩამორჩა და ეროვნული ეკონომიკის სტრატეგიული ამოცანების გადაწყვეტას არასისტემური ხასიათი აქვს. ცოდნა, როგორც განვითარების ინტეგრირებული ფაქტორი ეკონომიკის ეროვნულ თავისებურებებს არ ითვალისწინებს. ზოგად კონცეპტუალური და მეთოდოლოგიური მიდგომებით განისაზღვრება ეკონომიკის განვითარების ორიენტირები და სტრატეგიაც.

ეკონომიკის გაჩანაგების ფონზე გაღრმავდა სოციალური დიფერენციაციის პროცესი. სხვა ქვეყნებისგან განსხვავებით, საქართველოში ღარიბთა უდიდესი ნაწილი განათლებული და ადრე პროფესიული ჩვევების (გამოცდილების) მქონე ადამიანები არიან. მათი დღევანდელი ყოფა პროფესიის, რწმენის დაკარგვას, ფსიქოლოგიურ სტრესს, საბოლოოდ საზოგადოებრივ და მორალურ დეგრადაციას იწვევს.

ეკონომიკური ენთუზიაზმი როგორც ეკონომიკური ინტერესებისა და ქცევის გაძლიერების თანამდევი მოვლენა, ფაქტობრივად, ჩაკვდა. საზოგადოების ყველაზე შეჭირვებული ნაწილი, დეფორმირებული საბაზრო მექანიზმების გავლენით სკეპტიკურად უყურებს თვით საბაზრო პროცესებზე ეროვნული ეკონომიკის განვითარების პერსპექტივებს. რეალურ ეკონომიკაში კონკურენტული (კლასიკური გაგებით) გარემო არ შექმნილა, რაც ამუხრუჭებს საბაზრო მექანიზმების (ინსტრუმენტების) მოქმედებას, აკნინებს სტიმულირების (მოტივაციის) როლს, ზღუდავს თავისუფალ არჩევანს. ქვეყანაში კერძო საკუთრება (როგორც ასეთი) და სახელშეკრულებო ურთიერთობები, მყარად არ არის დაცული (სუბიექტური ინტერესების გავლენას განიცდის). განსაზღვრული არ არის რეალური ეკონომიკის განვითარების და შესაბამისად ინვესტიციების პრიორიტეტებიც. 2007 წელს პირდაპირი ინვესტიციების მხოლოდ 1%25 იყო გათვალისწინებული სასიცოცხლო მნიშვნელობის დარგის - სოფლის მეურნეობის განვითარებაში. ეკონომიკის განმსაზღვრელი დარგები (რომლებიც უზრუნველყოფენ ეროვნული მეურნეობის სიცოცხლისუნარიანობას) ღრმა კრიზისში არიან. მაგალითად, მრეწველობა, სოფლის მეურნეობა. ქვეყანაში სამრეწველო პროდუქციის წარმოების 3/4 ორ დარგზე - სასურსათო პროდუქციისა და ელექტროენერგიის წარმოებაზე მოდის (მათი მოცულობის მკვეთრად შემცირების ფონზე).

სამრეწველო პოტენციალი შემცირდა. მრეწველობის ხვედრითი წილი მშპ 1990 წლის 23%25-დან 2007 წელს. 13,3%25-მდე დაეცა. ნიშანდობლივია, რომ აღნიშნული მაჩვენებელი ესტონეთში 25,5%25, აზერბაიჯანში - 36%25, რუსეთში 57%25-ს შეადგენს.

ეროვნული ეკონომიკის სტრუქტურის დეფორმირებას სექტორების მიხედვით დასაქმების მაჩვენებლებიც ადასტურებს. სოფლის მეურნეობაში მუშაობს დასაქმებულთა 55%25, მრეწველობაში - 9,3%25. ეს მაჩვენებელი ესტონეთში 5,3 და 34%25, ლატვიაში - 12,1 და 25,8%25, უკრაინაში - 19,4 და 24,2%25, რუსეთში 10,2 და 29,8 პროცენტია. ბიზნესის განვითარების დაბალ დონეს გვიჩვენებს ის, რომ დაქირავებულთა რიცხვი ეკონომიკურად აქტიური მოსახლეობის მხოლოდ 30%25 შეადგენს, ხოლო დასაქმებულთა რაოდენობაში 35%25. ეს მაჩვენებელი ესტონეთში - 90%25, ლატვიაში - 88%25, ლიტვაში - 85%25, უკრაინაში - 80%25, რუსეთში - 92%25, მოლდავეთში 63 პროცენტია. საქართველოში დიდია თვითდასაქმებულთა წილი. ეს ნიშნავს იმას, რომ კერძო სექტორის როგორც დამსაქმებლის როლი მნიშვნელოვანი არ არის, იგი განვითარების დაბალ დონეზეა.

სოფლის მეურნეობაში (სადაც 55%25 დასაქმებული) მთლიანი შიდა პროდუქტის მხოლოდ 11%25 იქნება. ყოველწლიურად მცირდება ნათესი ფართობები, საშუალო მოსავლიანობა და მეცხოველეობის პროდუქტიულობა. საშუალოდ ერთ ძროხაზე წლიური წველადობა 1000 ლიტრამდეა (სომხეთში 1965 ლიტრი, რუსეთში 3221 ლიტრი და ა.შ.).

ჩამოყალიბების სტადიაშია მიწის ბაზარი. აღსანიშნავია, რომ მიწაზე საკუთრების კანონი მთლიანად გერმანულ მოდელზეა აგებული, სადაც იგნორირებულია საქართველოში მიწათსარგებლობის უნიკალური გამოცდილება. სოფლის მეურნეობას სახელმწიფოსაგან მინიმალური მხარდაჭერაც არა აქვს. მას არ გააჩნია საკრედიტო რესურსები, ლიზინგისა და სხვა ფორმების გამოყენების შესაძლებლობაც. სოფლად მცხოვრები მოსახლეობის აბსოლუტურ უმრავლესობას მიწის შესყიდვის სახსრები არა აქვს. მიწა, ფაქტობრივად, სასპეკულაციო საგნად იქცა, რაც ზნეობრივ - ეკონომიკური თვალთახედვით საშიშ ხასიათს იძენს, რადგანაც წარმოების განსაკუთრებული ფაქტორი - მიწა - სასურსათო პროდუქციის წარმოების შემცირების მიზეზი შეიძლება გახდეს.

აღსანიშნავია ისიც, რომ კერძო საკუთრებაში არსებული მიწების მნიშვნელოვანი ნაწილი გამოუყენებელია. მაგალითად, 2007 წელს ქვეყანაში დანიშნულებით გამოუყენებელი იყო სახნავის თითქმის 60%25. შექმნილ ვითარებაში ხორბლის და ცხოველური წარმოშობის პროდუქციის მწარმოებლები კონკურენციას ვერ უწევენ იმპორტიორებს . უკანასკნელ წლებში ქვეყანაში აგრარული სექტორის განვითარება მნიშვნელოვნად შეაფერხა რუსეთის ტრადიციული ბაზრის დაკარგვამ. ევროპის შიდა ბაზარზე კი ქართული პროდუქციის დამკვიდრება ბევრ სირთულეებთანაა დაკავშირებული (პირველ რიგში ევროპულ სტანდარტებთან თავსებადობის პრობლემა).

როგორც აღინიშნა, 2008 წელს იმპორტი 4-ჯერ სჭარბობდა ექსპორტს. ექსპორტში ისევ წამყვანია შავი ლითონების ჯართი. 2007 წელს იგი შეადგენდა 96,8 მლნ აშშ დოლარს (7,8). ხოლო მსუბუქი ავტომანქანების ექსპორტმა 70,2 მლნ აშშ დოლარი (5,7%25) შეადგინა. არც ერთი არ არის ეკონომიკის ზრდის შედეგად მიღებული საქონელი.

საბიუჯეტო შემოსავლების ზრდაში მნიშვნელოვანია წლების მანძილზე შექმნილი სახელმწიფო ქონების პრივატიზაციით მიღებული შემოსავლების წილი. მაგალითად, 2005-2008 წლებში „აგრესიული პრივატიზაციის“ შედეგად მიღებულია 2 მლრდ მეტი ლარი. სულ პრივატიზაციით მიღებულია 3 მლრდ ლარი (1990 წელს ქვეყანაში ძირითადი ფონდების ღირებულება შეადგენდა 40 მლრდ მანეთს).

ქვეყანაში საგარეო ვალის ზრდის ტენდენცია ჩამოყალიბდა. 2008 წლის ბოლოს მან 2485,8 მლნ აშშ დოლარს მიაღწია (წინა წელთან შედარებით გაიზარდა 710 მლნ დოლარით). საგარეო ვალი 2008 წელს ექსპორტის მოცულობას 1,6-ჯერ სჭარბობდა. ქვეყნის საგარეო ვაჭრობაში უარყოფითი სალდო 4,5 მლრდ დოლარს აღემატება. 2008 წელს დოლარიზაციის კოეფიციენტი 75%25-ს შეადგენდა.

იმის მიუხედავად, რომ ქვეყნის საბანკო სისტემა ორგანიზაციულად თანამედროვე საბაზრო პრინციპებზე ფუნქციონირებს და მომსახურების მაღალი კულტურით გამოირჩევა, იგი მთავარ დანიშნულებას, ხელი შეუწყოს წარმოების გაფართოების სტიმულირებას, არ პასუხობს. რეალური ეკონომიკა (მრეწველობა, სოფლის მეურნეობა) ხელსაყრელი საკრედიტო რესურსების გარეშე დარჩა. საბანკო კრედიტების დიდი ნაწილი გამოყენებულია სამომხმარებლო (ავტომობილები, საოჯახო ტექნიკა და ა.შ.) და ბინათმშენებლობაზე. შემთხვევითი არ არის, რომ 2007 წელს იმპორტის სტრუქტურაში მსუბუქ ავტომობილებზე მოდიოდა 7,1%25 (369 მლნ აშშ დოლარი), რაც 8-ჯერ აღემატებოდა 2003 წლის შესაბამის მაჩვენებელს.

ქვეყნის ეკონომიკური სისტემა არ არის ორიენტირებული მწარმოებლურობასა და ეფექტიანობაზე, გრძელვადიანი ზრდის ფაქტორებზე (ინვესტიციები რეალურ სექტორში, სამუშაო ძალის ფორმირება, განათლება და ა.შ.). ამასთან, არსებითად დამოკიდებულია გარედან მხარდაჭერაზე (ინვესტიციები). ყოველივე ამის შედეგად, ბუნებრივია, ეროვნული ეკონომიკა ეფექტიანი თვითრეგულირების რეჟიმში ვერ ფუნქციონირებს.

ამრიგად, ქვეყანაში როგორც ფორმით, ასევე შინაარსით ფუნქციონირებს ეკონომიკური სისტემა, რომელიც დეფორმირებულ საბაზრო მექანიზმებს ეფუძნება, ამიტომ მისი სიცოცხლისუნარიანობა, თვითგანვითარების პოტენციალი ვერ უზრუნველყოფს ხანგრძლივი ეკონომიკური კრიზისიდან გამოსვლას და ეკონომიკური ზრდის ახალ ტრაექტორიაზე გადასვლას.

როგორც ჩანს, ერთის მხრივ, სისტემური ეკონომიკური კრიზისი, მისთვის დამახასიათებელი ნიშან - თვისებებით (წარმოების დაცემა, უმუშევრობა, სიღარიბე და ა.შ.), მეორეს მხრივ, კრიზისიდან გამოსასვლელად ობიექტური ფაქტორების არსებობა (საბაზრო, თუმცა სუსტი მექანიზმები, ინტეგრაციულ პროცესებში ჩართვა, ხელსაყრელი გეოეკონომიკური პირობები, შეფარდებითი უპირატესობის გამოყენების პოტენციალი, საბაზრო მენტალიტეტი და სხვ.) ლოგიკურად აყენებს ეკონომიკის ეფექტიანობის ამაღლების სტრატეგიულ ამოცანას.

სოციალურ - ეკონომიკური ეფექტიანობის ამაღლების აუცილებლობა

ეროვნული ეკონომიკის განვითარების ზემოთ მოცემული ანალიზი ადასტურებს იმას, რომ ეფექტიანობის ამაღლება საგანგებო პოლიტიკური და სოციალურ - ეკონომიკური ამოცანაა. ეს განპირობებულია რიგი მიზეზ - ფაქტორებით. როგორც აღინიშნა, ქვეყანაში დეფორმირებულია საზოგადოებრივი ცხოვრების ყველა სფერო. სოციალურ - ეკონომიკური გარემო მიუახლოვდა იმ ზღვარს, რომლის იქით უფსკრულის ორი ნახტომით გადალახვის მცდელობა შეიძლება პრაქტიკულ მოქმედებად გადაიქცეს და ფატალური შედეგი გარდაუვალი გახდეს. ამიტომ ეფექტიანობის ამაღლების ამოცანა ფორმით საგანგებოა, გლობალურ სივრცეში რეალური შანსია (გზა) ეროვნული თვითმყოფადობის გადარჩენისა, შინაარსით კი ისტორიულია (საეტაპოა) და გულისხმობს ქვეყნის გადასვლას ეკონომიკის ჰუმანიზაციის ადეკვატურ ტრაექტორიაზე. ეს გარდატეხის ეტაპია ახალი (ჯერ კიდევ ბოლომდე ამოუხსნელი ეპოქის) დასაწყისია, ზოგადის და კერძოს, მთელისა და ნაწილის, ფორმისა და შინაარსის, დღევანდელობისა და მომავლის შეჯერებაა, მათი თავსებადობის გამოცდაა.

იმისათვის, რომ სწორად განისაზღვროს სოციალურ - ეკონომიკური ეფექტიანობის ამაღლების გზები, საჭიროა ეკონომიკური განვითარების მიღწეული დონის ანალიზთან ერთად ახალი გარემოებების (ფაქტორების) გათვალისწინება. კერძოდ, ადრე საქართველოში განვითარების ორიენტირად მიჩნეული იყო განვითარებული ქვეყნების ეკონომიკური მოდელი, მათი ფუნქციონირების პრინციპები, გამოცდილება. მას შემდეგ, რაც საქართველოში დამკვიდრდა საბაზრო თუმცა სუსტი მექანიზმები, ძლიერდება საბაზრო იდეოლოგია (მენტალიტეტი), ქვეყნის ეკონომიკა თანდათანობით მკვიდრდება ინტეგრაციულ პროცესებში (როგორც ზემოთ აღინიშნა, 2008 წელს საქართველოს 128 ქვეყანასთან ჰქონდა საგარეო სავაჭრო ურთიერთობები), ახალი სტრატეგია, ბუნებრივია, ქვეყნის განვითარების მიღწეული დონიდან უნდა განისაზღვროს და ორიენტაცია პოსტინდუსტრიული განვითარების ზოგად მოდელზე უნდა ავიღოთ, რათა მას რეალურად მიესადაგოს განვითარების ეროვნული თავისებურებანი. ადრე, როგორც აღინიშნა, ეს მოთხოვნა ირღვეოდა, რამაც თავისი განსაკუთრებული დაღი დაასვა ეროვნულ ეკონომიკას (კონგლომერატობა). ამიტომ განვითარების ახალი სტრატეგიის განსაზღვრისას სამი ძირითადი ასპექტი უნდა განვიხილოთ. პირველი, როგორია დროში მსოფლიოს განვითარებული ქვეყნებიდან ჩვენი ეკონომიკის ჩამორჩენა (ჩვენი აზრით, საქართველო ეკონომიკურად განვითარებულ ქვეყნებს სულ მცირე ორი თაობით ჩამორჩება. მდგომარეობის შეფასებისას უნდა დავეყრდნოთ მაჩვენებელთა კომპლექსურ სისტემას (ეკონომიკური, სოციალური, მენტალური, მორალურ - ზნეობრივი და სხვა). მეორე, როგორია დასავლეთის განვითარებული ქვეყნების ეკონომიკის ტრანსფორმაციის ფუძემდებლური პრინციპები, რას გვიჩვენებს მათი ე.წ. პოსტინდუსტრიული ეპოქის ეკონომიკური სისტემის ფორმირება - ფუნქციონირების პირველი ნაბიჯები (გამოცდილება), როგორია ეკონომიკის ჰუმანიზაციის ტენდენციები, რამდენად თავსებადია მომავლის მოდელში კერძოს, კოლექტიურისა და სახელმწიფოს ერთმანეთისაგან თვისებრივად განსხვავებული ინტერესები. მესამე, როგორი დოზით შეიძლება ეროვნული ტრადიციების, მეურნეობრიობის პრინციპების, მენტალიტეტის შეზავება (სინთეზი) ზოგადსაკაცობრიო მოთხოვნებთან.

ეს რთული ამოცანებია.

ეკონომიკური განვითარების „გარღვევის“ სტრატეგია

სუვერენული ქვეყნის ეკონომიკის განვითარება არ შეიძლება წარიმართოს ერთხელ და სამუდამოდ არჩეული კონცეფციებითა და მიმართულებებით. სტრატეგიული ხედვებითა და ლოკალური გამოცდილებით. იცვლება ცხოვრება (ეკონომიკა, მორალი, პოლიტიკა), ახალი გარემოებებით ღრმავდება ტრანსფორმაციული პროცესები, ძლიერდება ეკონომიკის სოციალიზაციის ტენდენციები და ა.შ. ამიტომ ეკონომიკას უნდა ჰქონდეს სწრაფად ცვალებად სიტუაციასთან ადაპტირების უნარი. იგი ცოცხალი ორგანიზმია, მისი სიცოცხლისუნარიანობის გაძლიერების ყველა საშუალება თავის დროზე და საჭირო დოზით, ეროვნულ - სახელმწიფოებრივი ინტერესების შესაბამისად უნდა იქნას გამოყენებული. როგორც ზემოთ მოცემული ანალიზიდან ჩანს, საქართველო აშკარად განიცდის ინტეგრაციული პროცესების მარეგულირებელი სტრუქტურების გავლენას. იმის გამო, რომ სახელმწიფო ატარებდა (ატარებს) პასიურ სოციალურ - ეკონომიკურ პოლიტიკას, იგი გარედან შემოთავაზებულ „თამაშის წესებს” (ეროვნული ეკონომიკის რეგულირების ფუძემდებლურ პრინციპებს) უყოყმანოდ აღიარებს (აღიარებდა), თუმცა მათ ეფექტიანად ქვეყნის ინტერესების გათვალისწინებით არ იყენებდა (ე.წ. ჰუმანიტარული და სხვა სახის მიზნობრივი დახმარების არამიზნობრივად გამოყენება). თანამედროვე პირობებში ეკონომიკის განვითარებაზე ბუნებრივია განმსაზღვრელ გავლენას ახდენენ გარე ეკონომიკური ფაქტორები - მაგალითად, მდგრადი დემოკრატია, განათლება, ჯანმრთელობა, ინფრასტრუქტურა და ა.შ. ადამიანი ცენტრალური ფიგურაა არა მხოლოდ ეკონომიკურ პროცესებში, არამედ საზოგადოებრივ ურთიერთობათა მთელ სისტემაშიც. ამიტომ მისი პოტენციალის თანმიმდევრულად, დროის მოთხოვნების შესაბამისად განვითარებამ ხელი უნდა შეუწყოს სოციალურ - ეკონომიკურ პროცესებზე ზემოქმედების ფაქტორთა სწორად შერჩევასა და გამოყენებას. ეს კი განვითარების რთული პროცესის მიმართ ახალ მიდგომებს, მასშტაბურ ხედვას და მოცემულ დროში ლოკალური ამოცანების გადაწყვეტისათვის მზადყოფნის უნარს გულისხმობს.

მომავალში მაინც სოციალურეკონომიკური ეფექტიანობის ამაღლებას საფუძვლად უნდა დაედოს ეკონომიკური მიზანშეწონილობის პრინციპი, რომელიც ფაქტობრივად განისაზღვრება ერთი მხრივ, ქვეყნის ბუნებრივ - საწარმოო, შრომითი რესურსებით, მეურნეობრივი თავისებურებებით, დემოგრაფიული სტრუქტურით, გეოეკონომიკური მდგომარეობის, ეკონომიკური პოტენციალით და ა.შ. და, მეორე მხრივ, მსოფლიო სამეურნეო პრაქტიკით ჩამოყალიბებული ტრადიციებით, სახელმწიფოთაშორისი ურთიერთობათა განვითარების პრინციპებით, რეგიონული თავისებურებებით, ტენდენციებით.

საბაზრო ურთიერთობებზე გარდამავალ პერიოდში საქართველოში, როგორც აღინიშნა, უხეშად ირღვეოდა ზემოთ დასახელებული მოთხოვნები და ეს არ იყო შემთხვევითი. პოსტსაბჭოთა ქვეყნების ეკონომიკური განვითარება წარიმართა გარედან შემოთავაზებული ცალმხრივად გააზრებული (პოლიტიკური ასპექტის უპირატესობა) რეკომენდაციებით (რჩევებით), რომელთა განხორციელება ხდებოდა (ხდება) ეკონომიკური პროცესების ერთმანეთისაგან გამიჯვნით და არა ერთიანი, მთლიანობითი სისტემა - მექანიზმის გამოყენებით. კომპლექსურობა აკლდა (აკლია) ეკონომიკის ტრანსფორმაციას, როგორც განსაკუთრებულ მოვლენას და მრავალწახნაგოვან პროცესს.

იმისათვის, რომ დაჩქარდეს ეკონომიკური კრიზისიდან გამოსვლა, მიზანშეწონილია შედგეს საქართველოს სოციალურ - ეკონომიკური განვითარების კომპლექსური პროგრამა და უახლოეს მიზნად განისაზღვროს მშპ-ს მოცულობის რეფორმამდელი დონის (1990 წლის) მიღწევა (2008 წლის შედეგებით, ეს მაჩვენებელი შეადგენდა 1990 წლის შესაბამისი დონის 70%25).

ეკონომიკური ზრდის დასახული მიზნის მიღწევისათვის საჭიროა გარე და შიდა ფაქტორების, სახელმწიფოებრივი და ეკონომიკური მექანიზმების, მეთოდების კომპლექსურად ამოქმედება. მიზნის შესაბამისად უნდა განისაზღვროს მიზანს დაქვემდებარებული ამოცანები, რომლებიც განისაზღვრება ეტაპობრივად. მაგალითად, როგორი იქნება ფულად - საკრედიტო, სამრეწველო, აგრარული, სოციალური, საგარეო - ეკონომიკური პოლიტიკა, როგორ უნდა შეიცვალოს საგადასახადო სისტემა, როგორ მივაღწევთ სახელმწიფო ვალების მომსახურების სრულყოფას, ეკონომიკაში სახელმწიფო სექტორის ეფექტიანობას, სახელმწიფო დაკვეთის როლის გაძლიერებას, საინვესტიციო კლიმატის გაუმჯობესებას, საექსპორტო პროდუქციის ზრდას, ორგანიზაციულ - მმართველობითი ოპტიმალური სტრუქტურების ფორმირება - ფუნქციონირებას, ეკონომიკის კრიმინალიზაციის წინააღმდეგ ბრძოლის ეფექტიანობას და სხვ.

რატომ კომპლექსური პროგრამა?

ჯერ-ერთი, პროგრამა სტრატეგიული მართვის უმნიშვნელოვანესი ინსტრუმენტია. ამასთან, დიდი და ყოველმხრივი (პოლიტიკური, ეკონომიკური, ორგანიზაციული) ძალისხმევაა საჭირო იმისათვის, რომ დაიძლიოს ქვეყნის ეკონომიკის განვითარებაში დაშვებული ჩამორჩენა და თვისებრივად ახალ პრინციპებზე ეკონომიკური ზრდის მყარი საფუძველი მომზადდეს. ეს ამოცანა მოითხოვს სისტემურ- პროგრამულ მიდგომას.

მეორე, პროგრამაში უნდა აისახოს ლოგიკური კავშირი დასახულ მიზანსა და მისი მიღწევის რესურსულ და ორგანიზაციულ ფაქტორებს შორის (პოლიტიკური მიზნის ეკონომიკური და ორგანიზაციული უზრუნველყოფა). რეალურად შეფასდეს რამდენად სწორად არის გამოყენებული ადგილობრივი პირობები, რამდენად კომპლექსურადაა გათვალისწინებული გარე და შიდა პოტენციალის ამოქმედება.

მესამე, პროგრამა უნდა დაამტკიცოს პარლამენტმა, რაც იმას მიანიჭებს საყოველთაო და მობილიზებული დოკუმენტის (მიზნის) სტატუსს საზოგადოებისთვის იგი გახდება მაკროეკონომიკური და რეგიონული განვითარების სტრატეგიისა და ტაქტიკის მართებულობის შეფასების საფუძველი გამჭვირვალობის მაღალი ხარისხით, რაც სახელმწიფოს პროგრამაში მონაწილე სხვა სუბიექტებს აიძულებს სიტუაციების შესაბამისი იმპულსები მისცენ ეკონომიკის კრიზისიდან გამოყვანას, იმოქმედონ არა ქრესტომათიული დოგმებით, არამედ არსებული რეალობის სასურველი (პროგრამით განსაზღვრული) მიმართულებით გარდაქმნის პრაგმატული ამოცანებით.

მეოთხე, პროგრამაში შესაძლებელია მეთოდოლოგიურად სწორად განისაზღვროს მიზნის განხორციელების ორგანიზაციული სისტემა - თანმიმდევრულობა, ეტაპობრივი ხასიათი, მიზნისა და რესურსების შესაბამისობა, პასუხისმგებლობა, მონიტორინგი, საჭიროებისას პროცესების რეგულირებაში კორექტივების შეტანა, ახალი რესურსებით ჩანაცვლება, სოციალური პარტნიორობის ინსტიტუტის, რომელიც ხელს უწყობს სამოქალაქო თანხმობის წანამძღვრების მომზადებას, ეფექტიანი გამოყენება.

მეხუთე, ცნობილია, რომ სოციალურ- ეკონომიკური განვითარების სამი ძირითადი წყარო არსებობს: კაპიტალური დაბანდების ზრდა შიდადაგროვებით, რისი საშუალებაც დღეს ქვეყანას არა აქვს, ბანკის კრედიტები, რომელთა რესურსები ძალიან მწირია; უცხოური ინვესტიციები, რასაც სწორად გააზრებული ეკონომიკური იდეოლოგია სჭირდება. კერძოდ ის, რომ ინვესტიციები გამოიყენებოდეს პრიორიტეტების მიხედვით. ამას წინ უნდა უსწრებდეს შესაბამისი მიმართულებების მიხედვით საინვესტიციო პროექტების დამუშავება და მათში ეროვნულ - სახელმწიფოებრივი ინტერესების სრულად გათვალისწინება. ასეთ შემთხვევაში პროგრამული მიდგომა იძლევა საშუალებას ობიექტურად და სტრატეგიული ამოცანების პოზიციიდან შეფასდეს ინვესტიციების მიზნობრივი მიმართულება, ეფექტიანობა და მათი დაკავშირება ეკონომიკური ზრდის ეტაპობრივ ამოცანებთან.

მეექვსე, კომპლექსური პროგრამის ერთ-ერთი უპირატესობა ისაა, რომ გარედან შემოთავაზებული „ლიბერალიზმის“ პრინციპები ეროვნულ ინტერესებს დაუქვემდებაროს. ეს იმ შემთხვევაშია შესაძლებელი, თუ სახელმწიფო შეასრულებს ტრანსფორმაციული პროცესების წარმმართველის ფუნქციას. ამის აუცილებლობას ადასტურებს ის, რომ ახლად შექმნილი საბაზრო ინსტიტუტები ჯერ კიდევ სუსტია, ამასთან, მათ მყარი ტრადიციებიც არა აქვთ. ამიტომ ინტეგრაციული პროცესების ინტენსივობის კვალობაზე ყოველთვის უკანა პლანზე იქნება, რაც ქვეყნის სტრატეგიულ განვითარებას მნიშვნელოვნად შეაფერხებს. გარდა ამისა, სუსტი საბაზრო სუბიექტები კონკურენციის დისკრიმინაციული პირობებით ლიბერალური ეკონომიკის იდეოლოგიის წნეხს ვერ გაუძლებენ და ეფექტიანი საბაზრო ურთიერთობათა ფორმირების პროცესი ქრონიკულად კრიზისულ მდგომარეობაში აღმოჩნდება. ანგარიში უნდა გაეწიოს იმ ტენდენციას, რომ თანამედროვე პირობებში აუცილებელია ქვეყნის განვითარების შესაძლებლობების ახლებურად დანახვა და გამოყენება არა მხოლოდ საკუთრივ, არამედ მსოფლიო განვითარების ძირითადი ტენდენციების თვალსაზრისით. ყველა ზემოთ აღნიშნული და სხვა საკითხების, პოლიტიკური მოვლენების, ეკონომიკური პროცესების ერთმანეთთან ლოგიკურ კავშირში განხილვა და ერთიანი სტრატეგიით მათი ყველაზე ეფექტიანად გადაწყვეტა შესაძლებელია კომპლექსური პროგრამებით.

გრძელვადიანი მიზნობრივი პროგრამების შედგენასთან დაკავშირებით ყურადღებას იმსახურებს „ნიუანსი“, რაც დემოკრატიის განვითარების პროცესში ნეგატიური ფაქტორის როლს ასრულებს. ნებისმიერი ხელისუფლება თავს არიდებს გრძელვადიან სტრატეგიაზე მუშაობას, განვითარების შესაბამისი პროგრამების შედგენას და ამას ხსნიან იმ უბრალო მიზეზით, რომ ხელისუფლების დრო ერთობ „შეზღუდულია“ პერსპექტივების კომპლექსურად განსაზღვრისათვის. ხელისუფლება გარდამავალ პერიოდში ხშირად იცვლება, ამიტომ ორიენტაცია მოკლე პერიოდის პრობლემებზეა აღებული. უფრო სწორად, როგორი პიარ - კამპანიებით შეიძლება ე.წ. ოპერატიული საკითხების (ძირითადად პირადი კეთილდღეობის) გადაწყვეტა. ეს „ნიუანსი“ განვითარებაში ისტორიული ეტაპების თავისებურებების ამოვარდნას იწვევს, საბოლოოდ კი ახანგრძლივებს ჩამორჩენას. ეს საშიში ტენდენცია, რაც უკანასკნელ წლებში რეალობის გამომხატველია, ხელს უწყობს გრძელვადიანი სტრატეგიის უგულებელყოფას, ხელჩაქნეულობის განწყობის გაძლიერებას, გლობალური და ლოკალური განვითარების დაშორიშორებას, რაც საბოლოოდ ქვეყნის მომავლისათვის საშიშ მუქარას წარმოადგენს.

პროგრამული მიდგომა ყოვლისმომცველი და ყველაზე საიმედო მეთოდია მსოფლიოსა (მთელის) და ქვეყნის (მთელის ნაწილის) განვითარების პრინციპების, თავისებურებათა გათვალისწინებისა და თავსებადობის შეფასებისათვის, სოციალურ - ეკონომიკური განვითარების ერთმანეთისაგან მკვეთრად განსხვავებული დონეების გამოთანაბრების პროცესების სწორად წარმართვისათვის.

იმისათვის, რომ დაჩქარდეს „გარღვევის“ სტრატეგიის კომპლექსური პროგრამის შედგენა, საჭიროა რამდენიმე ორგანიზაციულ - მმართველობითი ხასიათის საკითხის გადაწყვეტა. პირველ რიგში, საჭიროა სახელმწიფოს კომპეტენტური კომისიის შექმნა, რომელსაც სიტუაციის მნიშვნელობის გათვალისწინებით უხელმძღვანელებს სახელმწიფოს პირველი პირი. სახელმწიფო სტრუქტურებთან ერთად კომისიაში უნდა გაერთიანდნენ მეცნიერების, პრაქტიკოსებისა და საზოგადოებრივი ორგანიზაციების წარმომადგენლები. კომისიის მიერ შემუშავებული პროგრამის პროექტი უნდა გახდეს საზოგადოების საყოველთაო განხილვის საგანი. პროგრამის რეალიზაციის მიზნით საჭიროა ეკონომიკის განვითარების და ფინანსთა სამინისტროების ფუნქციების დაკონკრეტება და მათი საქმიანობის წარმართვა პროგრამული მიდგომების პრინციპებით. ამასთან, უნდა დაზუსტდეს რეგიონული და ადგილობრივი ორგანოების კომპეტენციები. პირველ რიგში, უნდა გაიმიჯნოს ცენტრალური და რეგიონული მმართველობითი ორგანოების საკუთრება და ეკონომიკური ფუნქციები. განისაზღვროს ადგილობრივი თვითმმართველობის სტატუსი. ჩვენი აზრით, განსაკუთრებული ყურადღება უნდა მიექცეს სოფელს, მის პოლიტიკურ, სოციალურ - ეკონომიკურ და ორგანიზაციულ განვითარებას. სოფლებს შორის უნდა გაიმიჯნოს საზღვრები, სოფელს უნდა ჰქონდეს საკუთარი ქონება და ფინანსური წყაროები. ჰყავდეს წარმომადგენლობითი ორგანო (საკრებულო ან სხვა ფორმით). არჩევითი უნდა იყოს სოფლის თავკაცი. უნდა ვივარაუდოთ, რომ თითოეული სოფლის (როგორც ტერიტორიის) განვითარება მომავალში მოხდება მიზნობრივი პროგრამების მიხედვით, რაც არსებითად ხელს შეუწყობს არა მხოლოდ ეკონომიკის განვითარებას, არამედ მომსახურების მიწოდების სრულყოფას, თვითმმართველობის პასუხისმგებლობის გაფართოებას მოსახლეობის საზოგადოებრივი პროცესების რეგულირებაში (განსაკუთრებით სოციალურ - ეკოლოგიური პრობლემების გადაწყვეტაში) აქტიურად ჩართვას, რაც პოლიტიკური დემოკრატიის გაფართოების ერთ-ერთი მთავარი პირობაა.

„გვეყო ბატონებო, ჩვენი აწმყოსი და მომავლის ბედის სხვაზედ მიგდება, ჩვენი გაჭირვების, გულისტკივილის და წადილის პატრონნი ჩვენვე უნდა ვიყვნეთ“

(ილია)

ახლა მაინც, როცა უხვად ვიმკით დაშვებული შეცდომების პოლიტიკურ, ეკონომიკურ, სოციალურ და ზნეობრივ შედეგებს, ისტორიული გაკვეთილებიდან სათანადო დასკვნების გაკეთება გვმართებს. მოვალენი ვართ სწორად განვსაზღვროთ ქვეყნის სოციალურ - ეკონომიკური სისტემის მოდელი. ამ ამოცანის გადასაწყვეტად აქტიურად უნდა ამოქმედდეს ეროვნული მეცნიერება (რომელიც თვითიზოლაციის გზას ადგას) და მთელი საზოგადოება (მისი არა მხოლოდ „აგრესიულინაწილი“, არამედ ჩრდილში მყოფი ინტელექტუალური ძალაც). ქვეყანამ, როგორც აღინიშნა, სხვადასხვა ეკონომიკური სისტემა (მოდელი) გამოსცადა. მსოფლიოს პოზიტიურ და ნეგატიურ გამოცდილებასაც ვიცნობთ. პრაქტიკამ გვიჩვენა, რომ ერთმანეთისაგან განსხვავდება ერთიანი საბაზრო იდეოლოგიის საფუძველზე მოქმედი ეკონომიკური სისტემებიც, რაც გამოწვეულია ბევრი გარემოებებით (ქვეყნის ტრადიციები, ეკონომიკური დოვლათის განაწილების მექანიზმები, გარე არაეკონომიკური ფაქტორები: მორალი, რელიგია და სხვ.).

ის, რომ ბუნებაში ჩვენი ქვეყნის ეკონომიკის მზა მოდელი არ არსებობს, რომ იგი ჩვენვე უნდა შევქმნათ საზოგადოების დიდი ნაწილისთვის, მხოლოდ „ურმის გადაბრუნების“ შემდეგ გახდა ცნობილი. სამწუხაროდ, დღესაც, საზოგადოებაში ისევ გამოითქმება მოსაზრებები ამა თუ იმ ქვეყნის ეკონომიკური სტერეოტიპის (მოდელის) გამოყენების მიზანშეწონილობის შესახებ.

ამჟამად ჩვენს საზოგადოებაში არსებული ძირითადი შეხედულებანი შეიძლება 3 ჯგუფად წარმოვიდგინოთ.

ეკონომიკური ლიბერალიზმის მეხოტბენი

„ეკონომიკური ლიბერალიზმის“ მეხოტბენი (უკანასკნელ წლებში სახელმწიფოს ეკონომიკური პოლიტიკა ამ იდეოლოგიას ეყრდნობოდა და მას პრაქტიკაში ძალდატანებით ნერგავდა). ცდილობენ XXI საუკუნეშიც ეკონომიკური განვითარების წარმმართველ მექანიზმად „უხილავი“ ხელი (XVIII-XIX-XX (20-იანი წლების) საუკუნეების ფენომენი) დაამკვიდრონ და საბაზრო მექანიზმი ლიბერალიზაციის საბოლოოდ კი ეფექტიანობის მთავარ პირობად (გარანტად) გამოაცხადონ. სახელმწიფოს სოციალურ - ეკონომიკური როლი კი ადამ სმიტისეული წარმოდგენებით (საკანონმდებლო ბაზის შექმნა, დავების გადაწყვეტა და სხვ.) განისაზღვროს. ნიშანდობლივია, რომ ასეთ მიდგომას ეფუძნება „ვაშინგტონის კონსესუსით“ განსაზღვრული კონცეპტუალური და მეთოდოლოგიური ორიენტირები, რაც მთელი სისრულით აისახა ახალ დოქტრინაში, „შოკური თერაპია“, რომელიც ფაქტობრივად იყო სოციალისტური ეკონომიკური სისტემის ძირფესვიანად ამოძირკვის რევანშისტული იდეოლოგია. როგორც საქართველოში, ასევე სხვაგანაც დადასტურდა, რომ აღნიშნული თეორიული მიდგომებით ნასაზრდოებმა სახელმწიფო პოლიტიკამ დამანგრეველი ფაქტორის როლი შეასრულა და მას უნდა „ვუმადლოდეთ“, რომ დღეს საქართველოს ეკონომიკას მატერიალური, ეკონომიკური და ორგანიზაციული მოქმედების საფუძველიც არ გააჩნია. აღსანიშნავია, რომ ამ იდეოლოგიის წარმატებულ მაგალითად აშშ-ს ეკონომიკურ სისტემას მიიჩნევენ. ეს სწორი არ არის. აშშ ეკონომიკური სისტემა მართალია ბიზნესის მიზნად მაქსიმალური მოგების მიღების პრინციპს, მკაფიოდ გამოკვეთილ ინდივიდუალიზმის ფილოსოფიას ეფუძნება, კონკურენციას განიხილავს ეკონომიკური განვითარების აგრესიულ გზად, მაგრამ ამასთან ეკონომიკის სახელმწიფოებრივი რეგულირება ასრულებს სტრატეგიული განვითარების მთავარი წარმმართველის ფუნქციებს. ეს თავისებურება სამწუხაროდ, თითქმის ყველას გამორჩა საქართველოში.

მოსახლეობის კეთილდღეობა

საზოგადოების დიდი ნაწილი დარწმუნებულია, რომ ევროპის თანამედროვე ქვეყნების მრავალმხრივი გამოცდილების შესაბამისად უნდა შეიქმნას სოციალურ - ეკონომიკური სისტემა, რაც ავტომატურად უზრუნველყოფს მოსახლეობის კეთილდღეობას.

ნიშანდობლივია, რომ ეკონომიკის ევროპული სისტემის საფუძველია კორპორატიულობის პრინციპებზე დამყარებული პროტესტანტული ეთიკა. აღნიშნული სისტემა საზოგადოების მსხვილი ჯგუფების ინტერესების კონსენსუსს ეფუძნება (ბიზნესის, საზოგადოებისა და სახელმწიფოს ინტერესების დაცვა წინასწარ არის გაცნობიერებული). ამიტომ იქმნება შესაბამისი მექანიზმები სოციალური სტაბილურობისათვის. ამ სისტემაში კონკურენცია განიხილება, როგორც თანაბარი შესაძლებლობების გარანტი. ამასთან, ევროპის ქვეყნების ეკონომიკური სისტემებიც ერთმანეთისაგან განსხვავებულია.

ასეთ დროს ქვეყანაში ფორმირებადი საზოგადოებრივი აზრის უყოყმანოდ (ხშირად ილუზიებით) მხარს უჭერს ევროპულ ფასეულობებს, მათ შორის ისეთსაც, რომელიც უცხოა ქართული მენტალიტეტისთვის. ხშირად არ ვითვალისწინებთ იმას, რომ ქართული ფენომენის აზიური კომპონენტი რეალობაა და ქვეყნის წარსულში ძლიერად აქვს ფესვები გადგმული. ასევე ქვეყანას ისტორიული განვითარების უნიკალური გეოპოლიტიკური მდგომარეობით დიდი უპირატესობა აქვს, რაც მისი აზიური ნაწილისაგან მოწყვეტით საერთო დინამიზმს და კარგავს და მისი განვითარების უნიკალურ როლს არსებითად დააკნინებს. ეროვნული მენტალიტეტის უმთავრეს წყაროს - მართლმადიდებლობის ფუძემდებლური პრინციპების (მათ შორის, ეკონომიკურის) გავლენა განუზომლად დიდია და ისტორიული სივრცის ათვისებასაც გულისხმობს. როცა გლობალურ სივრცეში შედის ქვეყანა (ობიექტური აუცილებლობა) ეროვნული ფენომენის ბევრი ახალი კომპონენტი მოძრაობაში მოდის (ადაპტირების უნარი) და ცალკეულ შემთხვევებში ქვეყნის განვითარების სტრატეგიასაც განსაზღვრავს. ნაწილი კი „მთვლემარე“ მდგომარეობაში რჩება და მათი ამოქმედება დროის ფაქტორით, მოცემულ ვითარებაში განვითარების ლოგიკით, ინტერესების თავსებადობის ხარისხით განისაზღვრება.

რომელი უცხოური ეკონომიკური მოდელი ავირჩიოთ?

საზოგადოების ერთი ნაწილი ფიქრობს, რომ რამდენადაც ჩვენი ახლო წარსული სოციალისტური მეურნეობრიობაა, ყველაზე მისაღები შეიძლება იყოს ჩინეთის გამოცდილება, სადაც ერთმანეთთან კარგად არის შეხამებული კერძოს (ტრადიციული გაგებით კაპიტალისტური) და სახელმწიფოებრივი ინტერესები (ფართო გაგებით სოციალისტური). რა შეიძლება ითქვას ასეთი მიდგომის მიმართ? თავის დროზე გარკვეული პირობებით (საბჭოთა კავშირის ერთიან სივრცეში) შეიძლებოდა გარდაქმნების მსგავსი მოდელის გამოყენება, მაგრამ დღევანდელობაში ჩინური გამოცდილების უშუალოდ გადმოტანა უფრო რომანტიზმია, ვიდრე პრაგმატული მიდგომებით ქვეყნის განვითარების სტრატეგიის განმსაზღვრელი ფაქტორი (მიმართულება).

საქმე ისაა, რომ გარკვეულწილად ჩინეთის, ვიეტნამის და აზიის სხვა ქვეყნების გამოცდილების ფესვები „კონფუციანური კაპიტალიზმიდან“ მოდის. ამ მიდგომის მთავარი იდეაა ის, რომ ადამიანი წარმოადგენს განვითარების არა თვითმიზანს (როგორც ეკონომიკურ ლიბერალიზმში), არამედ, იგი კოლექტივის ნაწილია. ნიშანდობლივია, რომ კონფუციანური კაპიტალიზმის თეორია დაედო საფუძვლად „იაპონური მეწარმეობის ბიბლიას“, რომლის მიხედვით, მოგების მიღების ძლიერი სურვილის გარეშე შეუძლებელია ხალხის კეთილდღეობის ამაღლება. თუ არ განვავითარეთ მეწარმეობა, ვერასოდეს მივაღწევთ ეროვნულ აყვავებას. მეორე მხრივ, ეროვნული აყვავება არ გაგრძელდება დიდხანს, თუ იგი არ ეყრდნობა სიკეთისა და სამართლიანობის ზნეობრივ პრინციპებს. ამრიგად, კეთილდღეობის წყაროდ აღიარებულია ადამიანი. აქედან გამომდინარეობს დასავლეთისაგან განსხვავებული გაგება კონკურენციისა. აღმოსავლეთ აზიაში იგი განიხილება, როგორც მეტოქეობა, რომელშიც იგულისხმება „თანაარსებობა“, „თვითაყვავება“. მოქმედებს პრინციპი „საკუთარ სარგებელზე ზრუნვა, პარტნიორის სარგებელზე ზრუნვაა“. ეს ფილოსოფია ძირშივე ეწინააღმდეგება დასავლეთის გაგებას.

ასეთ ვითარებაში კითხვას, რომელი უცხოური ეკონომიკური მოდელი ავირჩიოთ, ჩვენი აზრით, უნდა გაეცეს ერთადერთი პასუხი: არც ერთი. საქართველოს მომავალი სოციალურ - ეკონომიკური სისტემა აშშ, რუსეთის, ჩინეთის, ევროპის თუ სხვა ქვეყნების თარგზე არ გამოიჭრება. ამას მსოფლიოს განვითარების ლოგიკაც ადასტურებს.

ამასთან ისიც უნდა გავიცნობიეროთ, რომ კლასიკურმა კაპიტალიზმმა, აგრეთვე საბჭოთა სოციალიზმმა, როგორც კაცობრიობის განვითარების კონკრეტული ეტაპების ისტორიულ - ეკონომიკურმა ტიპებმა, მეტნაკლებად პოზიტიური როლი შეასრულეს საზოგადოებრივ ურთიერთობათა სხვადასხვა სფეროში. ნიშანდობლივია ისიც, რომ ორივემ, ფაქტობრივად, თავისი ისტორიული ფუნქცია ამოწურა და ინტეგრაციულ ურთიერთგანპირობებულობის, ურთიერთშეღწევის დაჩქარებულ პროცესში ხელი შეუწყო ახალი ტიპის შერეული ეკონომიკის წანამძღვრების ჩამოყალიბებას. მსოფლიო „მესამე გზით“ ვითარდება. მისთვის დამახასიათებელია მკაფიოდ გამოკვეთილი სოციალური მიმართულება მომავალში სოციალური ეკონომიკა - პოსტინდუსტრიული ეპოქის ეკონომიკური სისტემის ტიპი. იგი სამ მთავარ მექანიზმს ეყრდნობა: საბაზრო სისტემას, ეკონომიკის სახელმწიფოებრივ რეგულირებას და სოციალურ მდგრადობას (რაც გულისხმობს საზოგადოებისა და ეკონომიკის სოციალური სტაბილურობის მუდმივ აღწარმოებას.

იმისათვის, რომ საქართველოს მომავალი ეკონომიკური სისტემა სწორად გავიაზროთ, აუცილებელია რამდენიმე პრინციპული მოთხოვნის შესრულება. უპირველეს ყოვლისა, მსოფლიო გამოცდილება, ქვეყანაში განვითარებული პროცესები, განსაკუთრებით მისი თანმდევი სოციალური მოვლენები და წინააღმდეგობრივად ფორმირებადი საზოგადოებრივი მენტალიტეტი ეროვნული რაკურსით განვიხილოთ და ქვეყნის თვითმყოფადობის მომავალთან მიმართებაში გავიცნობიეროთ. გასათვალისწინებელია ის, რომ ვერც ერთი ეროვნული ეკონომიკა მსოფლიო ინტეგრაციული პროცესების მიღმა (ეკონომიკური გლობალიზმის გარეთ) ეფექტიანად ფუნქციონირებას ვერ შეძლებს. ამასთან, გვერდს ვერ ავუვლით ეროვნული ეკონომიკური სისტემების ფორმირება - ფუნქციონირების მსოფლიოში არსებულ მდიდარ გამოცდილებას.

ერთი რამ ცხადია, მომავალი ეკონომიკური სისტემის ფორმირების საფუძველი ეროვნული ფენომენი უნდა იყოს. სისტემის განმსაზღვრელ კრიტერიუმებად შეიძლება ვაღიაროთ ადამიანის ცხოვრების ხარისხი (მიზანი), ეკონომიკური თავისუფლება (სოციალურ - პოლიტიკური ფაქტორი), მყარი სოციალური გარანტიები (პოლიტიკური ფაქტორი), ძლიერი სამართლებრივი და სოციალური სახელმწიფო (ორგანიზაციულ-მმართველობითი ფაქტორი), რასაც შეუძლია შექმნას ეკონომიკური და სოციალური წესრიგი (სოციალური ეკონომიკა) და მისი ეფექტიანი ფუნქციონირების გარემო, დაიცვას საზოგადოების განვითარების ელემენტებს შორის წონასწორობა (პროგნოზირება, პროგრამირება, სტრატეგიული დაგეგმვა) და საერთოდ ეროვნულ - სახელმწიფოებრივი ინტერესები (ეროვნული თვითმყოფადობის შენარჩუნება - განმტკიცება).

ჩვენი აზრით, ზემოთ აღნიშნული მიდგომებით უნდა ჩამოყალიბდეს ეროვნული ეკონომიკის კრიზისიდან გამოსვლის დაჩქარებისა და ახალი ტიპის მდგრადი და უსაფრთხო განვითარების ტრაექტორიაზე გადასვლის ეროვნულ - სახელმწიფოებრივი სტრატეგია. ეს საშუალებას მოგვცემს ქვეყნის პოლიტიკური და სოციალურ - ეკონომიკური განვითარების ერთიანი და მთლიანი პროცესი (როცა მთელი უფრო მეტია, ვიდრე ნაწილების ჯამი) წარიმართოს ერთიანი კონცეპტუალური და მეთოდოლოგიური მიდგომებით.

ეროვნული ეკონომიკური სისტემის (მოდელის) შექმნა მომავლის საქმეა. იგი ხანგრძლივ პერიოდს და შესაბამის ხელსაყრელ პირობებს მოითხოვს. ერთი რამ ცხადია, მოდელი ეროვნული თანხმობის, საზოგადოებრივი კონსენსუსის საფუძველზე უნდა შეიქმნას.

ეს მოხდება იმ შემთხვევაში, თუ ქვეყანა საკუთარი „გაჭირვების, გულისტკივილის და წადილის პატრონი“ თვითონ იქნება.

ლია ელიავა
ფინანსისტი, ექსპერტი

თავდაპირველად ტერმინი „დეფოლტი“ მხოლოდ სახელმწიფო და კორპორატიული თამასუქების ემისიასა და ბრუნვასთან მიმართებაში გამოიყენებოდა და ემიტენტის მიერ პროცენტებისა და სესხის თანხის გადახდაზე აღებული ვალდებულებების შესრულებაზე უარის თქმას გულისხმობდა.

შემდგომში ფინანსური ურთიერთობების განვითარების კვალდაკვალ, ამ ტერმინის მნიშვნელობა გაფართოვდა. დღეს დეფოლტი განიხილება, როგორც მსესხებლის საგადასახდელო ვალდებულებების დარღვევა კრედიტორის წინაშე, მისი უუნარობა დროულად განახორციელოს გადახდები სავალო ვალდებულებებზე ან შეასრულოს ნასესხობის ხელშეკრულების სხვა პირობები. ფართო გაგებით, დეფოლტი ნიშნავს სავალო ვალდებულებებზე ნებისმიერი სახით უარის თქმას.

სუვერენული დეფოლტი არ შეიძლება ჩაითვალოს განსაკუთრებულ მოვლენად, რამდენადაც იგი პრაქტიკაში ხშირად გამოიყენება. ევროპის სახელმწიფოთა არსებობის მრავალსაუკუნოვანი ისტორიის მანძილზე ხშირად გამოიყენებოდა დეფოლტების გამოცხადების პრაქტიკა. გადახდისუუნარობის შესახებ განცხადება არ გაუკეთებიათ მხოლოდ ბელგიასა და სკანდინავიის ქვეყნებს. ძლიერმა ავსტრია - უნგრეთის იმპერიამაც კი XIX საუკუნეში ხუთჯერ გამოაცხადა დეფოლტი, ხოლო, ესპანეთმა თავისი ფინანსური უუნარობა აღიარა რვაჯერ. XIV-XVIII საუკუნეებში საფრანგეთმა რვაჯერ უარი განაცხადა თავისი ვალების გადახდაზე და „ლიდერიც“ კი გახდა ევროპაში დეფოლტების რაოდენობის მხრივ. 1971 წელს აშშ-ში ადგილი ჰქონდა ფარულ დეფოლტს, როდესაც დოლარმა მნიშვნელოვანი დევალვაცია განიცადა. ეს მოხდა მას შემდეგ, რაც აშშ-ს მთავრობამ მიიღო გადაწყვეტილება საზღვარგარეთ ბრუნვაში მყოფი დოლარების ოქროში კონვერტაციის შეწყვეტის თაობაზე. ცნობილია, რომ 1970-იანი წლების ბოლოსათვის დოლარმა გერმანულ მარკასთან მიმართებაში დაკარგა თავისი ღირებულების ნახევარი, ხოლო იაპონური იენის მიმართ კი გაიაფდა მესამედით.

უკანასკნელი სამი ათეული წლის განმავლობაში ღარიბ და განვითარებად ქვეყნებში გახშირდა დეფოლტის პრაქტიკა, რაც დაკავშირებულია ამ ქვეყნების ბიუჯეტების უუნარობასთან - მოემსახურონ დიდი ოდენობით დაგროვილ საგარეო ვალს. დეფოლტი შიდა და საგარეო ვალებზე 80-მდე ქვეყანამ გამოაცხადა. გახშირებული დეფოლტების ერთ-ერთი ძირითადი მიზეზია დაკრედიტების თანამედროვე საერთაშორისო სისტემა. საქმე იმაშია, რომ განვითარების სხვადასხვა დონე რიგ ქვეყანაში წარმოქმნის თავისუფალი კაპიტალის სიჭარბეს, რომელიც ეძებს დაბანდების არეალის გაფართოებას, ხოლო, დანარჩენი ქვეყნები მიმართავენ დიდ ძალისხმევას საჭირო სესხების მოსაზიდად. მსოფლიო ბაზარზე, სადაც ძირითადი გამსესხებლებია ფინანსურად მდიდარი ქვეყნები, სესხების აღების გამარტივებული მექანიზმის შედეგად განვითარებადი ქვეყნები იღებენ უზარმაზარ ვალებს, რომლებსაც ისინი ვერ იხდიან. გამომდინარე აქედან, ბუნებრივია დასკვნა იმის შესახებ, რომ თანამედროვე დეფოლტების წარმოქმნის მიზეზი სწორედ განვითარებული ქვეყნების ჭარბი კაპიტალია. თუმცა, ამაში არანაკლები წვლილი მიუძღვით სუსტად განვითარებულ მსესხებელ ქვეყნებსაც, რომლებიც დიდი ენთუზიაზმით იღებენ ვალებს, მაგრამ არ შესწევთ უნარი ისინი ეფექტურად განკარგონ, რის გამოც ვერ უზრუნველყოფენ სესხის დაბრუნებას.

დღეისათვის მიმდინარე მსოფლიო ეკონომიკური კრიზისის პირობებში პირველი ქვეყანა, რომელმაც გამოაცხადა, რომ მას ემუქრება სუვერენული დეფოლტი, იყო ისლანდია. მას მიჰყვნენ უნგრეთი და ლატვია. სრული გაკოტრება ემუქრებოდათ არგენტინას, ეკვადორს, ფილიპინებს, მალაზიას, ტაილანდს, კოლუმბიას, თურქეთსა და უკრაინას, რაზეც მიუთითებდნენ სსფ, მსოფლიო ბანკი, სააგენტო Moody's და სხვები. გასული წლის დასასრულს გაირკვა, რომ უნგრეთი იმყოფებოდა სრული გაკოტრების ზრღვარზე, ვინაიდან, მისმა საგარეო ვალმა 100 მლრდ. აშშ დოლარს მიაღწია, ხოლო, უახლოესი 12 თვის მანძილზე მას გადასახდელი ჰქონდა 32 მლრდ. ევრო, რის შესაძლებლობაც ქვეყანას არ გააჩნდა. 2009 წლის თებერვალში არგენტინამ უარი თქვა ვადაზე ადრე დაეფარა 6.7 მლრდ. აშშ დოლარის ვალი პარიზის კლუბის წინაშე. ასევე გასული წლის მიწურულს ლატვიამ განაცხადა, რომ იგი იმყოფებოდა სრული გაკოტრების რისკის წინაშე.

დეფოლტის ხშირი გამოყენებისგან მთავრობები თავს იკავებენ იმის გამო, რომ სახელმწიფოს მიერ დეფოლტის გამოცხადება სპობს მის საერთაშორისო რეიტინგს. მხოლოდ უბრალო მინიშნებაც კი სახელმწიფო დონეზე დეფოლტის მოახლოებაზე მყისიერად ლახავს ქვეყნის საერთაშორისო რეპუტაციას ინვესტორების თვალში და აიძულებს მათ გაიტანონ კაპიტალი. დეფოლტის შემთხვევაში წარმოიქმნება ქვეყნის უცხოური აქტივების და საკუთრების დაპატიმრების საფრთხე. ამასთან, გამოცხადებული დეფოლტი საერთაშორისო საფინანსო ინსტიტუტებს აიძულებს გაატარონ უფრო მკაცრი საფინანსო პოლიტიკა დეფოლტის გამომცხადებელი ქვეყნის მიმართ. როგორც მსოფლიო პრაქტიკა აჩვენებს, დეფოლტის გამომცხადებელი ქვეყნის, როგორც საერთაშორისო პარტნიორის, იგნორირება გრძელდება მისი გამოცხადებიდან საშუალოდ 3-5 წელი.

დეფოლტის წარმოქმნას მრავალი ფაქტორი განაპირობებს, რომელთა შორის ყველაზე მთავარია მსხვილი სახელმწიფო ვალის წარმოშობა და მისი დადგენილ ვადებში დაფარვის შეუძლებლობა. სწორედ საგარეო ვალის მაღალი დონის მქონე ქვეყნები ზარალდებიან საკრედიტო კრიზისის პირობებში. მათ ელოდებათ ნამდვილი კრახი მსოფლიო ბაზრებზე მკვეთრი რყევების პირობებში. თვით მექანიზმი, რომელსაც მიჰყავს სახელმწიფო დეფოლტის მდგომარეობამდე, ბევრად წააგავს „საპნის ბუშტების“ გაბერვისა და სკდომის პროცესს. საქმე იმაშია, რომ მსესხებელი სახელმწიფოები შედარებით ადვილად ღებულობენ ფინანსურ სახსრებს საერთაშორისო სავალუტო ფონდიდან, მსოფლიო ბანკიდან, და განვითარებული ქვეყნების მსხვილი კერძო ბანკებიდან. სსფ-ს ექსპერტები ღარიბ ქვეყნებს აძლევენ რეკომენდაციებს ინვესტორების მოსაზიდად - შეპირდნენ მათ კრედიტზე მაღალი საპროცენტო განაკვეთი. მაღალი შემოსავლის მოლოდინი მართლაც იზიდავს „ცხელ“ ფულს - საერთაშორისო სპეკულაციურ კაპიტალს, რომელიც მიგრირებს მთელს მსოფლიოში მოკლევადიანი და მაღალშემოსავლიანი დაბანდებების ძებნაში. ისინი ენთუზიაზმით ყიდულობენ განვითარებადი ქვეყნების ფასიან ქაღალდებს, თუმცა, ასეთ ქვეყნებში კაპიტალის შემოდინების პოზიტიური ეფექტი მოკლევადიანია. აქვე უნდა აღინიშნოს, რომ ქვეყნის საგარეო ვალების ზრდას ხშირად თან სდევს ჩინოვნიკების პირადი ინტერესები, ვინაიდან, მეტ წილ შემთხვევებში ნასესხები სახსრების მნიშვნელოვანი ნაწილი ვერ მიდის რეალურ ეკონომიკამდე და ილექება სახელმწიფო მოხელეების კერძო საბანკო ანგარიშებზე. ხოლო, როდესაც დგება მიმდინარე ვალების გადახდის დრო, სახელმწიფოს საკუთარი სახსრებით ვალდებულებების სრულად დაფარვა არ შეუძლია. შედეგად ამისა, იგი იძულებულია კვლავ მოიზიდოს ახალი დამატებითი სახსრები შიდა და გარე საფინანსო ბაზრებიდან. მხოლოდ ერთეულ ქვეყნებს ძალუძს თავისი ვალების ზრდის შეაჩერება, ან მათი მოცულობის შემცირება და რესტრუქტურიზაცია.

მანამ, სანამ ქვეყნის ეკონომიკა ვითარდება მზარდი ტემპებით, რაც სესხების დაბრუნების გარანტირებული წყაროს არსებობის მანიშნებელია, კრედიტორები შეუზღუდავად აძლევენ სახელმწიფოს ახალ-ახალ კრედიტებს. მაგრამ მსესხებელ ქვეყანაში ეკონომიკური, ან პოლიტიკური არასტაბილურობის გამოვლენის პირველივე ნიშნებისას ნასესხობის მოცულობა მნიშვნელოვნად კლებულობს. ასეთ პირობებში გამსესხებლების რიცხვი მნიშვნელოვნად მცირდება, ხოლო, კრედიტზე პროცენტის სიდიდე არსებითად იზრდება. მსესხებელი ქვეყნის მსოფლიოს საშინაო და საგარეო ვალები იზრდება გეომეტრიული პროგრესიით. ფაქტიურად, დეფოლტის სპირალი უკვე გაირღვა და ქვეყნის გადახდისუუნარობის დადგომა მხოლოდ დროის საკითხია.

ჩვეულებრივ, დეფოლტის ციკლში ბოლო წერტილს სვამს იგივე ნასესხობების თავისუფალი ბაზარი, რომელიც სათანადო პირობებს უქმნიდა ქვეყანას აეღო ვალები. საბოლოოდ დგება მომენტი, როდესაც არავის არ უნდა ასესხოს კრიზისში მყოფ სახელმწიფოს, ზემაღალი პროცენტების პირობებითაც კი, და, ვინაიდან, ქვეყანას აღარ გააჩნია მიმდინარე სახსრები ვალების რეფინანსირებისთვის, მთავრობა აცხადებს დეფოლტს. დეფოლტის დადგომისას „საპნის ბუშტი“ სკდება. მას მოსდევს ვალების ერთი ნაწილის რესტრუქტურიზაცია და მეორე ნაწილის ჩამოწერა, რაც აზარალებს იმ მსესხებლებს, რომლებმაც ვერ მოასწრეს ნაყიდი ვალდებულებების გაყიდვა. ამით დეფოლტის ციკლი მთავრდება.

სწორედ ამ სცენარით მოხდა საქართველოში უკანასკნელი 15 წლის მანძილზე დეფოლტები. მათგან ყველაზე საყურადღებოა 1998 და 2003 წლის დეფოლტები. 1998 წელს დეფოლტი განვითარდა უმძიმესი ფინანსური და ფისკალური კრიზისის ფონზე, საგადასახადო შემოსავლები მკვეთრად დაეცა, საბიუჯეტო დეფიციტმა მშპ-ს 2.7%25-ს მიაღწია. ინფლაციამ წლის ბოლოსათვის 12.1%25 შეადგინა. მიმოქცევაში ფულის მასის შემცირების მიუხედავად ვერ იქნა მიღწეული შიდასავალუტო ბაზრის კონიუნქტურის გაუმჯობესება, შედეგად ეროვნული ბანკი იძულებული გახდა შეეწყვიტა ინტერვენციები თბილისის ბანკთაშორის სავალუტო ბირჟაზე და მოეხდინა ლარის დევალვაცია. მშპ-ს ზრდა შემცირდა 2%25-მდე, იმპორტმა ექსპორტს გადააჭარბა 461.3%25-ით, საერთაშორისო სავალუტო ფონდის მხარდაჭერით და ინიციატივით ქვეყნის საგარეო ვალმა 1,8 მლრდ. აშშ დოლარს მიაღწია, რამაც მშპ-ს 49%25 შეადგინა. საქართველო გახდა გადახდისუუნარო როგორც შიდა ვალების მიხედვით (რომელთა მოცულობა 140 მლნ. ლარს გაუტოლდა და მშპ-ს 3%25 შეადგინა), ასევე, საგარეო ვალების მიხედვითაც, რომელთა 32%25 მოგვიანებით რესტრუქტურიზებულ იქნა. პრაქტიკულად იგივე განმეორდა 2003 წელსაც, როდესაც საქართველოს არ შეეძლო თავისი საგარეო ვალების მომსახურება და ფაქტიურად იმყოფებოდა დეფოლტის მდგომარეობაში. სსფ უარს ამბობდა დახმარებოდა საქართველოს პარიზის კლუბის წინაშე, რაც ნიშნავდა, რომ არ მოხდებოდა ვალების რესტრუქტურიზაცია და ქვეყანა აღმოჩნდებოდა ფინანსური კრახის წინაშე. დახმარების სანაცვლოდ სსფ მთავრობისაგან ითხოვდა სახელმწიფო ბიუჯეტის ხარჯვითი ნაწილის შემცირებას, საგარეო ვალის გადახდის გრაფიკის დაცვას, ფულის გათეთრების წინააღმდეგ კანონის მიღებას. ამ დროისათვის ქვეყნის საგარეო ვალის საერთო მოცულობა 5-ჯერ აღემატებოდა სახელმწიფო ბიუჯეტის მოცულობას და შეადგენდა 1.7 მლრდ. აშშ დოლარს (მშპ-ს 45%25), საშინაო ვალმა მშპ-ს 19%25, ხოლო ბიუჯეტის დეფიციტმა კი - 2.8%25 შეადგინა.

საქართველოს მთავრობა ორივე შემთხვევაში მზად იყო გამოეცხადებინა დეფოლტი, რომ არა საერთაშორისო სავალუტო ფონდი, რომელმაც გარკვეული პირობების შესრულების სანაცვლოდ უხვად დააკრედიტა საქართველო დამატებით ახალი ვალებით ძველი ვალების მოსამსახურებლად, ისევე, როგორც მან ეს მრავალჯერ გააკეთა სხვა განვითარებად ქვეყნებში კრიზისის დროს. ამგვარი სავალო პირამიდების შედეგია პერიოდული დეფოლტები, რომლებმაც საქართველოში მიიღო სისტემატური ხასიათი.

დეფოლტების 5-წლიანი ციკლის ტრადიცია არც ამჯერად დაირღვა და დღესაც საქართველო იმყოფება დეფოლტის ზღვარზე. საქართველოში დღეისათვის ჩამოყალიბდა დეფოლტის წინაპირობები. ეკონომიკის ლიბერალიზაცია განხორციელდა ადგილობრივი საწარმოების კონკურენტუნარიანობის გათვალისწინების გარეშე, რამაც გამოიწვია იმპორტის მკვეთრი ზრდა. უმძიმესი ეკონომიკური კრიზისის ფონზე იმპორტმა ექსპორტს 2009 წლის აპრილისთვის გადააჭარბა 348.4%25-ით. ამას ასევე ხელი შეუწყო ეროვნული ბანკის გაუზრებელმა ანტიინფლაციურმა პოლიტიკამ და ლარის გაუმართლებელმა ხელოვნურმა გამყარებამ. ინფლაციის წინააღმდეგ ბრძოლის პროცესში ეროვნულმა ბანკმა მკვთრად შეამცირა მიმოქცევაში არსებული ფულის მასა. ამას მოჰყვა იპოთეკური დაკრედიტების მნიშვნელოვანი შემცირება, რის შედეგადაც ჩამოიშალა სამშენებლო სექტორი და უძრავი ქონების ბაზარი. საშიშ სიდიდეს მიაღწია სავაჭრო და საგადასახდელო ბალანსის დეფიციტმა, 2009 წლის დასაწყისისთვის მიმდინარე ანგარიშის დეფიციტმა 2.9 მლრდ. აშშ დოლარს მიაღწია, რაც მშპ-ს 22.5%25 შეადგენს. ამ დეფიციტის დაფარვა ხდება მეტწილად გარე დაფინანსების ხარჯზე. უცხოური კაპიტალდაბანდებების სტრუქტურაში დიდია პორტფელური ინვესტიციების წილი, რაც არის კაპიტალის გადინების უცილობო პირობა ეკონომიკური სიატუაციის დაძაბვის ფონზე, ხოლო, საკუთრივ სახსრები მიემართება არა წარმოებაში, არამედ, გამოიყენება ფინანსური სპეკულაციებისთვის. უცხოური კრედიტების მასიურმა შემოდინებამ სახელმწიფოს მთლიანი საგარეო ვალი გაზარდა მშპ-ს 57.5%25-მდე და მისი მომსახურების ხარჯები მძიმე ტვირთად დააწვა ეკონომიკას.

კრიზისის პირობებში ქვეყნიდან კაპიტალის გადინებამ შეადგინა 1.4 მლრდ. დოლარი, მოსახლეობამ დაიწყო კონვერტირებადი ვალუტის საქართველოს საფინანსო სისტემის გარეთ გატანა, გაიზარდა ფასების დონე, ხოლო ცხოვრების დონე დაეცა. 2009 წლის პირველ კვარტალში საქართველოს მთლიანმა საგარეო ვალმა 7,4 მლრდ. აშშ დოლარს მიაღწია. აქედან 2,8 მლრდ. აშშ დოლარი სახელმწიფო ვალია, დანარჩენი კი ეკონომიკის.

ფაქტობრივად, თუ არ მოხდა ეკონომიკის პოზიტიური შემობრუნება, საქართველოს დეფოლტამდე სულ რამდენიმე ნაბიჯი აშორებს. ამ გარემოებას რამდენიმე მიზეზი უდევს საფუძვლად. პირველი, ეს არის საქართველოს ბიზნესსტრუქტურების დიდი დავალიანება უცხოელი კრედიტორების წინაშე. ეს ეხება როგორც კორპორატიულ სექტორს, რომლის საგარეო დავალიანება 2.7 მლრდ. აშშ დოლარია, ასევე ფინანსურ სექტორსაც, რომლის საგარეო დავალიანება 1.9 მლრდ. აშშ დოლარს შეადგენს, რომ აღარაფერი ვთქვათ შიდა დავალიანებაზე მოსახლეობის ანაბრების და მათზე დარიცხული პროცენტების სახით. ეს საგარეო დავალიანებები წარმოიქმნა საკრედიტო ბუმის ციებ - ცხელების პერიოდში, როდესაც ბანკებმა, შიდა ფინანსური რესურსების უკმარისობის გამო, ისესხეს ფინანსური სახსრები საერთაშორისო საფინანსო ბაზრებზე და ისინი წარმართეს მოსახლეობის სამომხმარებლო დაკრედიტებაზე. დაგროვილი საგარეო დავალიანება განპირობებულია როგორც გრძელვადიანი ბიზნეს - პროგრამების რეალიზაციის მცდელობით, ასევე დიდი ოდენობით სამომხმარებლო პირამიდების აგებით, რაც დაკავშირებული იყო დასავლეთის ფინანსური სტრუქტურების შედარებით იაფი სახსრების გამოყენებასთან და სხვა ფაქტორებთან. შედეგად საქართველოში ჩამოყალიბდა სიატუაცია, როდესაც ეკონომიკური ზრდის ტემპების ვარდნასთან ერთად შემცირდა შემოსავლიანობა და წარმოიქმნა ახალი რისკები, დაკავშირებული გლობალურ ფინანსურ კრიზისთან. ასეთ პირობებში საქართველო დგას მსესხებლების გადახდისუუნარობის დადგომის რეალური საფრთხის წინაშე, რაც განპირობებულია კრედიტების დაბრუნების ფორსირებული მოთხოვნების წარმოქმნით.

მეორე, ეს არის საფინანსო ბაზარზე ფართოდ გავრცელებული სპეკულაციების პრობლემა. საქართველოს საფინანსო ბაზარზე დამატებით შემოვიდა კაპიტალი, რომელიც საკმაოდ წარმატებულად თამაშობს ლარის კურსის ცვლილებებზე, განსაკუთრებით, თუ ეს ცვლილებები წინასწარ ცნობილია დაინტერესებული პირების ვიწრო წრისათვის. ამან ხელი შეუწყო ფინანსური დისბალანსის წარმოქმნას, რომლის შედეგიცაა გადახდისუუნარობის ზრდა.

და მესამე, ეს არის არასახარბიელო მდგომარეობა შიდა ბაზარზე. რეალური შემოსავლების გაყინვისა და შემცირების, ასევე, ფულისა და კრედიტების გაძვირების კვალდაკვალ საქართველო აღმოჩნდა შიდა კრედიტებზე არგადახდების ხაფანგში, ანუ, უხეშად რომ ვთქვათ, სამომხმარებლო პირამიდებმა დაიწყეს დაშლა.

ამგვარად, ზემოაღნიშნული სამი ინდიკატორი არის მიზეზი იმისა, რომ საქართველოს კორპორატიული და ფინანსური სექტორი გახდეს უუნარო დადგენილ ვადაში დაფაროს საგარეო კრედიტები. მთლიანობაში დღეისათვის საქართველოს საფინანსო - კორპორატიული სექტორის დავალიანება შეადგენს 4,6 მლრდ. აშშ დოლარს. რა თქმა უნდა, ამ კრედიტების ვადიანობა სხვადასხვაა, მაგრამ იმის გათვალისწინებით, რომ ქვეყანას არ გააჩნია სახარბიელო ფინანსური მდგომარეობა, ადგილი აქვს სამომხმარებლო პირამიდების კრიზისს, იქმნება საკმაოდ რთული მდგომარეობა ლარის გამყარებასთან დაკავშირებით, არსებული შიდა ფინანსური კრიზისი შეიძლება გადაიქცეს სუვერენულ დეფოლტად. გარდა ამისა, თუ გავითვალისწინებთ იმას, რომ იზრდება პოლიტიკური რისკები, უარესდება საქართველოს საკრედიტო რეიტინგები, იზრდება საგარეო კრედიტების დაბრუნებაზე ფორსირებული მოთხოვნა და საკურსო პოლიტიკა გამოიყენება როგორც სოციალური პოპულიზმის ელემენტი, დეფოლტის საფრთხე საკმაოდ რეალურია.

საქართველოს დეფოლტის შედეგები შეიძლება იყოს ძალიან ნეგატიური: ცხოვრების დონის კიდევ უფრო დაბლა დაცემა, საბანკო სისტემისადმი ნდობის სრული დაკარგვა და მისი კრახი, მთლიანი საფინანსო სისტემის კოლაფსი, კრიმინალური ეკონომიკის გაძლიერება, ქვეყნიდან კაპიტალის გადინება ოფშორულ ზონებში, მასობრივი გაკოტრებები და უარის თქმა აღებულ ვალდებულებებზე, სოციალური დაძაბულობის ზრდა, დამნაშავეობის მასშტაბების გაფართოება, კონფლიქტები რეგიონებში და მზარდი დაძაბულობა, ხელისუფლების შეცვლის მოთხოვნა იმის გამო, რომ იგი ვერ გაუმკლავდა კრიზისულ სიტუაციას.

დღევანდელ ეტაპზე საქართველოს შეექმნა ფინანსური და ეკონომიკური პრობლემები. სახელმწიფომ მოკლე დროში მოახერხა მცირე ქვეყნისთვის ასტრონომიული საგარეო ვალის აღება, რომელიც უახლოეს სამ წელიწადში 10 მლრდ. დოლარს მიაღწევს. ქვეყნის ვალების ზრდას აქტიურად ეწყობენ ხელს საერთაშორისო საფინანსო ინსტიტუტები. როგორც გასულ წლებში, ასევე დღესაც სახელმწიფო ბიუჯეტის საკმაოდ დიდი ნაწილი ივსება უცხოური კრედიტებით და გრანტებით. ამ მიზნით 2008 წლის 22 ოქტომბერს დონორთა ბრიუსელის კონფერენციის გადაწყვეტილებათა ფარგლებში საქართველისთვის გამოყოფილი 4,5 მლრდ. აშშ დოლარიდან 700 მლნ. აშშ დოლარამდე სახელმწიფო ბიუჯეტში ჩაირიცხება. ამას კიდევ დაემატება 260 მლნ. ლარის სახაზინო ვალდებულებები, რომლებსაც იძულებით - ნებაყოფლობითი წესით შეისყიდიან საქართველოში მოქმედი კომერციული ბანკები. და ეს იმის ნაცვლად, რომ სახელმწიფოს შეექმნა ბანკებისთვის დამატებითი ლიკვიდობის წყაროები, რათა მათ არ აეღოთ უცხოური სესხები. საყურადღებოა, რომ უცხოეთიდან მიღებული სესხებით კომერციული ბანკები აკრედიტებდნენ საქართველოს მოსახლეობას ოთხმაგ პროცენტებში. ეს კრედიტები ასაზრდოებდა სამშენებლო, სავაჭრო და ტურისტულ სექტორებს, იპოთეკას და სამომხმარებლო სფეროს. ახლა, როდესაც ეს წყარო შეიზღუდა, საბანკო სექტორს შეექმნა საკრედიტო რესურსების პრობლემა, რამაც კიდევ უფრო გაამწვავა კრიზისული სიტუაცია ეკონომიკაში. თუმცა, მოსალოდნელია, რომ საერთაშორისო სავალუტო ფონდი, სხვა საერთაშორისო საფინანსო ინსტიტუტები და დონორი ქვეყნები გამოძებნიან სახსრებს ბიუჯეტის გარღვევის დასაფინანსებლად, ხოლო, ეკონომიკის რეალური სექტორის დაფინანსება უნდა უზრუნველყონ კომერციულმა საფინანსო სტრუქტურებმა. ხატოვნად რომ ვთქვათ, საქართველო აშკარად გადაიქცა ფინანსურ ნარკომანად. იგი მყარად მოჯდა საერთაშორისო საფინანსო ინსტიტუტების ფინანსურ ინექციებზე და თანდათანობით, მაგრამ განუხრელად ვარდება ეკონომიკურ კომაში.

შეიძლება ითქვას, რომ სსფ-ს „მზრუნველობით“ საქართველოში ჩამოყალიბდა მახინჯი, სიცოცხლისუუნარო ეკონომიკა, ორიენტირებული იმპორტსა და საგარეო ნასესხობებზე. ეკონომიკური ზრდა ძირითადად განპირობებული არის დასავლეთის დაფინანსებით, ამასთან, ეს მძლავრი დაფინანსება მიდის არა რეალური სექტორის სტრატეგიულ განვითარებაზე, არამედ, მყისიერად მოიხმარება და ნიავდება. ეს არის შედეგი მონეტარული ლიბერალიზმის პოლიტიკისა, რომელიც გახდა დოგმა ქვეყნის სახელისუფლებო ეკონომიკურ სექტორში. ბევრი წარმოება დაიხურა ისე, რომ არ ყოფილა მათი მოდერნიზაციის მცდელობაც კი. საქართველოს სასურსათო და მედიკამენტურმა დამოკიდებულებამ თითქმის 100%25-ს მიაღწია.

პრაქტიკულად ყველა ქვეყანა, რომელმაც უახლესი ისტორიის მანძილზე გამოაცხადა, ან იდგა დეფოლტის გამოცხადების ზღვარზე, უსიტყვოდ ასრულებდა საერთაშორისო სავალუტო ფონდის რეკომენდაციებს ქვეყნის ეკონომიკის რეფორმირების თაობაზე. როგორც ირკვევა, პრაქტიკულად არც ერთ ქვეყანას არ მოუტანა სიკეთე სსფ-ს რეცეპტებმა ის პოზიტიური შედეგები, რომლებიც მოსალოდნელი იყო. მაგალითად, არგენტინა სსფ-ს რეკომენდაციებით და მისი უშუალო ხელმძღვანელობით გატარებული ეკონომიკური რეფორმების შედეგად გახდა საერთაშორისო ინვესტორებისა და სპეკულანტების გამდიდრების არენად. ასეთი ეკონომიკური პოლიტიკის შედეგად სახელმწიფო ვალი გაიზარდა 130 მლრდ. აშშ დოლარამდე და ქვეყანა 2001 წელს იძულებული გახდა გამოეცხადებინა დეფოლტი. სსფ-მ კი ამის შემდეგ არგენტინას შეუწყვიტა 1.3 მლრდ. დოლარის მხარდაჭერა. შედეგად ვერ შესრულდა ბიუჯეტი და ქვეყანა იძულებული გახდა მკვეთრად შეემცირებინა სოციალური და საბიუჯეტო მუშაკებისთვის გადასახდელები. შედეგად მოსახლეობის ცხოვრების დონე მკვეთრად დაეცა, ხოლო, უმსხვილესი კომპანიები აღმოჩნდა უცხოური კაპიტალის კონტროლქვეშ. მეორე თვალსაჩინო მაგალითია სომალი, რომლის არქაული ეკონომიკა საერთაშორისო საფინანსო ინსტიტუტებმა ფინანსური მხარდაჭერითა და გაცემული კრედიტებით მიიყვანეს სრულ კრახამდე. ქვეყანა, რომელიც ახდენდა კვების პროდუქტების ექსპორტს ქუვეიტში, საუდის არაბეთსა და არაბეთის გაერთიანებულ საემიროებში, აღმოჩნდა სიღარიბის ზღვარს მიღმა და საყოველთაო შიმშილის წინაშე. დღეს სომალელების, რომლებმაც იგემეს ეკონომიკის ლიბერალიზაციის ყველა „სიამოვნებები“, ძირითადი ბიზნესი მეკობრეობაა.

აშკარაა, რომ სსფ-ს რეცეპტები სარგებელს აძლევენ მხოლოდ მის ფაქტიურ მფლობელებს. ჯერ კიდევ ცნობილმა მკვლევარმა ფ. ლისტმა თავის გახმაურებულ ნაშრომში „დიდი სივრცეების ეკონომიკა“ მკაფიოდ და არგუმენტირებულად უჩვენა, რომ თავისუფალი ვაჭრობის, საბაჟო გადასახადების მაქსიმალური შემცირების და ზღვრული საბაზრო ლიბერალიზაციის პრინციპების საყოველთაო და ტოტალური გავრცელება პრაქტიკაში აძლიერებს იმ საზოგადოებას, რომელიც დიდი ხანია და წარმატებით ადგას საბაზრო გზას. მაგრამ, ამასთან ერთად, ეკონომიკურად და პოლიტიკურად ასუსტებს იმ საზოგადოებას, რომელსაც ჰქონდა სხვა სამეურნეო ისტორია და განვითარებულ ქვეყნებთან საბაზრო ურთიერთობებში შევიდა მაშინ, როდესაც მისი შიდა ბაზარი იმყოფება ჩანასახოვან მდგომარეობაში.

ყოველივე ზემოთქმულიდან გამომდინარე ვიმედოვნებთ, რომ დადგება დრო, როდესაც საქართველო გახდება რეალურად დამოუკიდებელი სახელმწიფო, რომელსაც შესწევს უნარი საკუთარი ინტელექტუალური ძალებით განახორციელოს ქვეყნის ეკონომიკის მართვა და დაამყაროს მსოფლიოს სხვა ქვეყნებთან ურთიერთხელსაყრელი საგარეო-ეკონომიკური და პოლიტიკური ურთიერთობები.

იაკობ მესხია
ეკონომიკის მეცნიერებათა დოქტორი, პროფესორი, საქართველოს სახელმწიფო პრემიის ლაურეატი

სახელმწიფო ბიუჯეტი ქვეყნის ეკონომიკური პოლიტიკის ერთ-ერთი მთავარი განმსაზღვრელი ინდიკატორია. ბიუჯეტის ოპტიმალურად დაგეგმვა და გეგმაზომიერი აღსრულება მნიშვნელოვანია ქვეყნის ეკონომიკური განვითარებისათვის და მასზედ ბევრადაა დამოკიდებული სახელმწიფოს ეკონომიკური უსაფრთხოების განმტკიცება და მაკროეკონომიკური სტაბილურობის უზრუნველყოფა.

სახელმწიფო ბიუჯეტის როლი და მნიშვნელობა განსაკუთრებით ეკონომიკური კრიზისის პირობებში იზრდება და ამჟამად მიმდინარე გლობალური კრიზისის პირობებში ეს მკაფიოდ დადასტურდა. საერთაშორისო სავალუტო ფონდის მონაცემებით, აშშ-მ 2009 წელს ფინანსური კრიზისის დასაძლევად ქვეყნის მშპ-ს 4,5%25 გამოყო, ხოლო მომავალ წელს გათვალისწინებული აქვს 0,9%25-ის გამოყოფა. რუსეთმა ამ მიზნით მშპ-ს 4,1%25 გამოყო, ხოლო 2010 წელს მშპ-ს 1,3%25-ს გამოყოფს. კრიზისის დასაძლევად ქვეყნის ფედერალური ბიუჯეტიდან დიდძალი თანხა გაიღეს G20-ის სხვა ქვეყნებმაც: სამხრეთ კორეამ - 3,9%25, ჩინეთმა - 3,1%25, იაპონიამ - 2,4%25, გერმანიამ - 1,6%25, დიდმა ბრიტანეთმა - 1,4%25 და ა.შ. საბიუჯეტო ექსტრემალური ღონისძიებების გატარებამ სახელმწიფო ბიუჯეტების დეფიციტის გაღრმავება გამოიწვია. ამ მხრივ რეკორდსმენთა შორის აღმოჩნდნენ ინდოეთი (10,2%25), დიდი ბრიტანეთი (9,8%25), აშშ (9,1%25), რუსეთი (6,2%25) და ა.შ.

ამასთან ერთად, მსოფლიო ეკონომიკური კრიზისის პირობებში სახელმწიფო და რეგიონული ბიუჯეტების ხარჯვითი ნაწილის შემცირებამ, საბიუჯეტო სახსრების ეკონომიურმა ხარჯვამ და სახელმწიფო შესყიდვების ტემპების ზრდამ დიდი როლი ითამაშა. 2009 წლისათვის მსოფლიოს განვითარებულმა, განვითარებადმა და გარდამავალი ეკონომიკის ქვეყნებმა შეიმუშავეს და დაამტკიცეს ანტიკრიზისული ხასიათის ბიუჯეტები და სახელმწიფო მმართველობითი და სხვა არასოციალური დანიშნულების ხარჯების მოცულობა მაქსიმალურად შეამცირეს.

საქართველოში ეკონომიკური კრიზისი მისი ფაქტობრივი წარმოქმნის დროიდან, საკმაოდ მოგვიანებით აღიარეს. არ გამართლდა იმის მტკიცება, რომ ქვეყნის ეკონომიკა მდგრადია და მას გლობალური კრიზისი ზიანს ვერ მიაყენებს. სწორედ ამ იდეოლოგიით შემუშავდა საქართველოს 2009 წლის სახელმწიფო ბიუჯეტის პროექტის პირველი ვარიანტი, რომელიც ეკონომიკის 4 პროცენტიან ზრდას ითვალისწინებდა, თუმცა მოსალოდნელი დონორული დახმარების არასრულად ასახვისა და სუსტი სოციალური ორიენტირებულობის გამო, იგი პარლამენტმა დაიწუნა.

უნდა ითქვას, რომ პარლამენტის მიერ დამტკიცებულ 2009 წლის სახელმწიფო ბიუჯეტში მაინც არ აისახა მოსალოდნელი კრიზისული მოვლენების შერბილების ღონისძიებები, ანუ ბიუჯეტს ანტიკრიზისული სახე არ მიეცა. ბიუჯეტის შემოსავლები გასულ წლებთან შედარებით გაზრდილი მოცულობით - 5,5 მლრდ ლარით დაიგეგმა, მაშინ, როდესაც 2008 წლის გეგმა 4,4 მლრდ ლარს, ხოლო 2007 წელს - 4,4 მლრდ ლარს შეადგენდა. ხარჯები კი დაიგეგმა გასულ წელთან შედარებით 258 მლნ ლარით ნაკლები და 5,2 მლრდ ლარი შეადგინა. არაფინანსური აქტივების კლება ბოლო წლებში ყველაზე ნაკლები (78,3 მლნ ლარი) იყო. ხოლო მისი ზრდა - 996,6 მლნ ლარი. ბიუჯეტის დეფიციტი 660,1 მლნ ლარით განისაზღვრება. მთლიანად სახელმწიფო ბიუჯეტის შემოსულობების გეგმამ 6.334.0 მლნ ლარი, გადასახდელებმა 6.856.3 მლნ ლარი და ნაშთის ცვლილებამ 522,1 მლნ ლარი, მინუსით, შეადგინა.

მოსალოდნელი ეკონომიკური ვარდნისა და მსოფლიო ეკონომიკური კრიზისის საქართველოს ეკონომიკაზე გავლენის დროულად არაღიარებამ გამოიწვია ის, რომ სახელმწიფო ბიუჯეტი მეტისმეტი ოპტიმიზმით და ხელგაშლილი ხარჯებით დაიგეგმა. არა მხოლოდ ქართველი მეცნიერ - ეკონომისტების და ექსპერტების, არამედ მსოფლიო ბანკის და გაეროს შეფასებები და რეკომენდაციები არ იქნა გათვალისწინებული. საერთაშორისო ფინანსური ინსტიტუტები სახელმწიფო ბიუჯეტის შედგენამდე და დამტკიცებამდე გვაფრთხილებდა, რომ ქვეყნის ეკონომიკას რეცესია ემუქრებოდა, მათი პროგნოზებით, უმუშევართა რაოდენობა გაიზრდებოდა და 350 ათასს მიაღწევდა (ეს ოფიციალური სტატისტიკით, ფაქტობრივად კი ქვეყანაში უმუშევართა რიცხოვნობა 3-ჯერ მეტია - ი.მ.). უფრო მეტიც, სათანადო კვლევები გვიჩვენებდნენ, რომ მოსალოდნელი იყო ინვესტიციების მნიშვნელოვანი შემცირება, კრიზისი მშენებლობის დარგში, ტურიზმის სფეროში, ვაჭრობის შემცირება. საერთაშორისო ორგანიზაციები გვაფრთხილებდნენ ქვეყნის სატრანზიტო ფუნქციებში მოსალოდნელ პრობლემებზე, დეფიციტზე საბიუჯეტო შემოსავლებში და ა.შ. აპროგნოზებდნენ რა სერიოზულ პრობლემებს სახელმწიფო ბიუჯეტის კუთხით, 2008 წლის 22 ოქტომბერს ბრიუსელში დონორთა საერთაშორისო კონფერენციაზე საქართველოსთვის გამოყოფილი 4,5 მილიარდიანი დახმარებიდან ბიუჯეტის გასაჯანსაღებლად საკმაოდ დიდი თანხა იქნა გათვალისწინებული, მათ შორის არის თანხები, რომლებსაც მიზნობრივი დანიშნულება გააჩნიათ (გზების რეაბილიტაცია - მშენებლობა, გაზის საცავის მშენებლობის მოსამზადებელი სამუშაოები, ჰუმანიტარული დახმარება, პოლიციის მხარდაჭერა, შიდა ქართლში იძულებით გადაადგილებული პირებისათვის საბინაო და სასურსათო მხარდაჭერა და ა.შ.), ასევე პირდაპირი საბიუჯეტო მხარდაჭერა, რომელთა გამოყენება შეიძლება ბიუჯეტით გათვალისწინებული ნებისმიერი ხარჯების დასაფარავად.

ერთ-ერთი რეალური საფრთხე 2009 წლის სახელმწიფო ბიუჯეტის შესრულებაში, როგორც უკვე გამოიკვეთა, არის საგადასახადო შემოსავლები. შექმნილი ნეგატიური ეგზოგენური და ენდოგენური ეკონომიკური და პოლიტიკური ფაქტორებიდან გამომდინარე, ზედაპირული ინერციული პროგნოზებითაც კი მტკიცდება, რომ წლის ბოლომდე საგადასახადო შემოსავლებს დააკლდებათ მინიმუმ 700-800 მლნ ლარი. ყველაზე მეტი მუქარის ქვეშაა მოგების, დამატებული ღირებულების, აქციზის და საბაჟო გადასახადების საგეგმო მაჩვენებლების შესრულება. ნაწილობრივ საფრთხე ემუქრება საშემოსავლო გადასახადსაც, განსაკუთრებით კერძო სექტორიდან, რამდენადაც დასაქმებულთა შემცირება ერთის მხრივ და შექმნილი კრიზისის გამო გადაუხდელობის პრობლემა მეორეს მხრივ, საბოლოო ჯამში, ალბათ, მის სრულ მობილიზებასაც შეუქმნის საფრთხეს. ძნელია იმის პროგნოზირება, თუ როგორ შესრულდება სახელმწიფო ბიუჯეტის გრანტების გეგმა, თუმცა ჯერჯერობით არც საერთაშორისო ორგანიზაციებიდან და არც უცხო ქვეყნების მთავრობებიდან ან მათი წარმომადგენლობებიდან გრანტების მიღებას რაიმე საფრთხე არ შექმნია. მომავალ 6 თვეში გრანტების მიღების გეგმის შესრულება ბევრადაა დამოკიდებული ერთის მხრივ იმაზე, თუ როგორ გამწვავდება ეკონომიკური კრიზისი ზოგადად მსოფლიოში და მათ შორის დონორ ქვეყნებში, ხოლო, მეორეს მხრივ, თუ რა სცენარით მოხდება ქვეყნის შიგნით პოლიტიკური კრიზისის დაძლევა და ამ ამოცანების დროული დაძლევა, რაზედაც ყურადღებას ამახვილებენ უცხოური ორგანიზაციები (დემოკრატიის განვითარება, ელექტრონული მასმედიის თავისუფლება, საარჩევნო სისტემის სრულყოფა და ა.შ.). აქ საყურადღებოა აღინიშნოს, რომ ჩვენს მეზობელ სომხეთს სულ ახლახან საერთაშორისო დონორებმა („ათასწლეულის გამოწვევა“) ფინანსური დახმარება იმ მოტივით შეუწყვიტეს, რომ ქვეყანაში დემოკრატიის განვითარების მიმართულებით სათანადო ნაბიჯები არ გადაიდგა.

საქართველოს 2009 წლის ბიუჯეტის არა ანტიკრიზისულ მიმართულებაზე მეტყველებს დაგეგმილი ხარჯების დინამიკა და სტრუქტურა. იმ დროს, როდესაც მსოფლიოს ყველა ქვეყნის სახელმწიფო მმართველობითი ხარჯები მნიშვნელოვნად შემცირდა (ევროპის ქვეყნები, ბალტიის ქვეყნები, აშშ და ა.შ.) საქართველოში 2009 წლის ბიუჯეტით შრომის ანაზღაურება 2008 წლის 935 მლნ ლარიდან გაიზარდა 1.055.7 მლნ ლარამდე. რაც შეეხება ხარჯებს, საქონელსა და მომსახურებაზე, იგი უმნიშვნელოდ შემცირდა, მაგრამ საკმარისზე მეტია ხელგაშლილი ხარჯებისათვის (სახელმწიფო სტრუქტურებში დღეისათვის 2-ჯერ მეტი ბენზინი გამოიყოფა თითოეულ მსუბუქ ავტომობილზე, ვიდრე ეს საჭიროა), სახელმწიფო ჩინოვნიკები ერთმანეთს კაბინეტების და ოფისების კეთილმოწყობაში ეჯიბრებიან, რისი მაგალითები უამრავია). საყურადღებოა ისიც, რომ ხარჯების გაწევაზე პრიორიტეტული დაშვება აქვთ იმ სახელმწიფო სტრუქტურებს, რომლებმაც უნდა უზრუნველყონ საჯარო ფინანსების ხარჯვის მიზნობრიობასა და კანონზომიერებაზე ზედამხედველობა და მონიტორინგი. საყოველთაო კრიზისის პირობებში სახელფასო ხარჯები თითქმის გაუორმაგდათ ადგილობრივი თვითმმართველობის და მმართველობის ორგანოებს, რომლებიც საკუთარი შემოსავლებით მუნიციპალურ ბიუჯეტს 20 პროცენტითაც ვერ ავსებენ.

საყურადღებოა ის გარემოებაც, რომ მთელმა რიგმა მხარჯავმა ორგანიზაციებმა გასული წლების მსგავსად, არაფინანსური აქტივების ზრდის დაფინანსებაში პრივილეგიური მდგომარეობა 2009 წელსაც შეინარჩუნეს. მაგალითად, მიუხედავად იმისა, რომ საქართველოს პარლამენტს, ამ კუთხით ხარჯები შემცირებოდა, დეპუტატთა რიცხოვნობის შემცირების პროპორციულად, პირიქით მოხდა, მისი მოცულობა 2008 წელს 3,6 მლნ ლარიდან გაიზარდა 11,4 მლნ ლარამდე, ასევე საქართველოს ფინანსთა სამინისტროს არაფინანსური აქტივები 53,7 მლნ ლარიდან 2008 წელს, გაიზარდა 76 მლნ ლარამდე 2009 წელს. მსგავსი მაგალითები ბევრია. ყოველივე მიუთითებს იმაზე, რომ 2009 წლის ბიუჯეტი მოკლებულია ეკონომიის პრინციპს, რაც მთელს მსოფლიოში მიჩნეულია ერთ-ერთ მნიშვნელოვან ანტიკრიზისულ ღონისძიებად. რამდენადაც ჩვენ ბევრჯერ გამოვთქვით მოსაზრება ბიუჯეტში გაწერილ მთელ რიგ ხარჯებზე და პროგრამებზე, რასაც ძნელად მოეძებნება მიზანი და შეუძლებელია მათ ეფექტიანობაზე ლაპარაკი და უმეტესწილად კორუფციული სავარაუდო რისკების შემცველია, ამჯერად არ შევჩერდები. კიდევ ერთხელ გავიმეორებ, რომ 2009 წლის ბიუჯეტი ხელახალ გადაწერას მისი დაახლოებით 2 მლრდ ლარის შემცირების მიმართულებით, არანაირ სირთულეს არ წარმოადგენს.

როგორც ჩანს, 2009 წლის სახელმწიფო ბიუჯეტში ხელგაშლილი ხარჯების გაწერა განაპირობა იმანაც, რომ შარშანდელ ბიუჯეტში 800 მლნ ლარზე მეტი საბიუჯეტო ნაშთი დაფიქსირდა, რაც დაუსაბუთებელმა უცხოური სესხების მოზიდვამ განაპირობა.

საქართველოს ამჟამინდელი ხელისუფლების სწრაფვა, უცხოური ვალების მაქსიმალურად მიზიდვისაკენ ქვეყნის ეკონომიკურ უსაფრთხოებას კრიტიკულ ზღვართან აახლოებს. სულ სახელმწიფოს მიერ და სახელმწიფო გარანტიით აღებული კრედიტების მოცულობა 2009 წლის 1 მარტისათვის 4,6 მლრდ ლარს შეადგენდა, საიდანაც მარტო ევრობონდების სახით აღებული სესხი 835 მლნ ლარს შეადგენს. ეს ის სესხია, რაც ხელისუფლებამ ევროობლიგაციებით ჯერ კიდევ შარშან წლის პირველ ნახევარში აიღო და რასაც კონკრეტული მიზანი ვერ მოუძებნა, სესხის მიზნობრიობა ვერანაირად ვერ დასაბუთდა. აღნიშნული სესხის ხარჯვის შესახებ ინფორმაციას ხელისუფლება დიდი ხნის განმავლობაში არ ახმაურებდა. სულ ახლახანს გაირკვა, რომ ეს თანხა (500 მლნ აშშ დოლარი) თავდაპირველად სახელმწიფო ხაზინის ანგარიშზე განთავსებულა, შემდეგ მომავალი განვითარების ფონდში გადაუტანიათ (ალბათ მხედველობაშია „მომავალი თაობების ფონდი“ და „სტაბილური განვითარების ფონდი“). მთავრობის განცხადებით, ეს თანხა ომის შემდგომ დევნილთა სახლების მშენებლობას მოხმარდა, ხოლო მისი ნაწილი 2009 წლის ბიუჯეტში ნაშთის სახით მოხვდა.

ამ სესხის გაუაზრებელ აღებას და მის ასეთსავე მოზიდვას არაფერი არ ეშველება. ის მოქმედი კანონების შესაბამისად გადასახდელია, მაგრამ მაინც მიზანშეწონილად მიგვაჩნია ისტორიისათვის მცირე კომენტარის გაკეთება. არც ერთი სტრატეგიულად მოაზროვნე ხელისუფლება სესხს არ აიღებს, თუ მასზე გადაუდებელი მოთხოვნილება არ არსებობს, მით უმეტეს, პროფიციტული ბიუჯეტის პირობებში და სწორედ ასეთი ბიუჯეტი დამტკიცდა 2008 წელს. შესანახად, ანუ „მომავალი თაობების ფონდებში“ ფულის ჩასადებად სესხის აღება, ხომ სრული უაზრობაა, ანუ აიღო სესხი, შეინახო იგი პერსპექტივისათვის და ამ სესხზე იხადო პროცენტები - ამას არც ერთი სახელმწიფო არ დაუშვებს. ამგვარ ფონდებში სახელმწიფოები განათავსებენ არა სესხებს, არამედ ქვეყანაში საკუთარი შემოსავლებით მოზიდულ ჭარბ ფულს, ხშირად კი ნორმალურ ქვეყნებში მაქსიმალურად მომჭირნეობით ხარჯავენ საბიუჯეტო სახსრებს და აქედან დაზოგილ ფულს მომავალ თაობებს უნახავენ. ხელისუფლებამ დღემდე ვერ გასცა პასუხი კითხვებს: რატომ მოხდა ამ სესხის აღება ისე, რომ არ იყო განსაზღვრული მისი მოხმარების მიზანი, თუ მართლაც ეს თანხა უნდა დახარჯულიყო გაზსაცავის და ელექტროგადამცემი ხაზების მშენებლობაზე (როგორც ეს თავიდანვე გაცხადდა), რატომ მოხდა მისი ნაჩქარევად აღება, ისე, რომ სათანადო საპროექტო სამუშაოები არ ჩატარდა, უფრო მეტიც, ამ მშენებლობებზე გადაწყვეტილებაც არ იყო მიღებული.

საქართველოს მთავრობის მიერ განხორციელდა მომავალი თაობებისა და განვითარების ფონდებში განთავსებული ევროობლიგაციების რეალიზაციიდან მიღებული თანხების რეპატრიაცია, მაგრამ საზოგადოებისათვის უცნობია, თუ რამდენად კანონიერად განხორციელდა აღნიშნული ღონისძიება. კანონის თანახმად, მომავალი თაობების ფონდის აქტივების რეპატრიაცია შეიძლება განხორციელდეს, მთლიანად, ან ნაწილობრივ, მხოლოდ იმ შემთხვევაში, თუ აღდგენილია საქართველოს ცენტრალური ხელისუფლების იურისდიქცია საქართველოს ტერიტორიაზე მთლიანად, ან ნაწილობრივ, ან საქართველოს ტერიტორიაზე გამოცხადდა საომარი მდგომარეობა, ანდა მიმდინარეობს საომარი მოქმედებები, ასევე თუ ბუნებრივი კატასტროფის შედეგად მიყენებული ზიანის გამო ქვეყნის მთელ ტერიტორიაზე, ან მის ნაწილში საგანგებო მდგომარეობა გამოცხადდა და, საქართველოს მთავრობის ინფორმაციით, მიყენებული ზარალი მთლიანი შიდა პროდუქტის 10 პროცენტს შეადგენს.

რაც შეეხება სტაბილური განვითარების ფონდის აქტივების რეპატრიაციას, იგი ნაწილობრივ, ან მთლიანად შეიძლება განხორციელდეს საქართველოს სახელმწიფო საგარეო და საშინაო ვალისა და ვალდებულებათა დასაფარავად, ბიუჯეტის გადასახდელების დასაფინანსებლად, თუ მიმდინარე წლის მთლიანი შიდა პროდუქტის საპროგნოზო ზრდა 2 პროცენტზე ნაკლებია. კანონის ზემოთ მოყვანილი მუხლების თანახმად, საქართველოს მთავრობის მიერ მომავალი თაობებისა და განვითარების ფონდებიდან თანხების რეპატრიაცია მთლიანად გამართლებულია და მოქმედ კანონმდებლობას არ ეწინააღმდეგება, რადგან, 2008 წელს საქართველოში მიმდინარეობდა როგორც საომარი მოქმედება, ასევე გამოცხადდა საგანგებო მდგომარეობა.

მიუხედავად ამისა, საჭიროა პასუხის გაცემა კითხვაზე - რომელი კანონის თანახმად მოხვდა მომავალი თაობებისა და განვითარების ფონდებში ევროობლიგაციების რეალიზაციიდან მიღებული სესხი - 750 მლნ ლარის მოცულობით? საქართველოს კანონის „საფინანსო სექტორის გლობალური კონკურენტუნარიანობის შესახებ“ მე-5 მუხლის თანახმად, საბიუჯეტო პროფიციტი და პრივატიზაციიდან მიღებული შემოსავალი მიმართული იქნება მომავალი თაობებისა და სტაბილური განვითარების ფონდებში, რაც მოხმარდება „მომავალი თაობებისა და სტაბილური განვითარების ფონდების შესახებ“ საქართველოს კანონით განსაზღვრულ მიზნებს. საქართველოს კანონში „მომავალი თაობებისა და სტაბილური განვითარების ფონდების შესახებ“ ჩაწერილია მომავალი თაობების და სტაბილური განვითარების ფონდის შევსების (ფორმირების) წყაროები (მუხლი 3, მუხლი 11), თუმცა, არსად არაა მოხსენიებული, რომ სესხების განთავსება დაშვებულია ამ ფონდებში. აქედან გამომდინარე, შეიძლება ითქვას, რომ ევროსესხების აღნიშნულ ფონდებში გადატანა მოქმედი კანონმდებლობის დარღვევით განხორციელდა. საყურადღებოა კიდევ ერთი მომენტი, „მომავალი თაობებისა და სტაბილური განვითარების ფონდების შესახებ“ კანონის თანახმად, „2008 წლის განმავლობაში სტაბილური განვითარების ფონდის აქტივების რეპატრიაცია მთლიანად ან ნაწილობრივ შეიძლება განხორციელდეს საზოგადოებრივი საჭიროებისას, მხოლოდ ერთხელ და არა უმეტეს რეპატრიაციის შესახებ გადაწყვეტილების მიღების დღისათვის აღნიშნულ ფონდში ფულადი, ანდა დეპოზიტის სახით არსებული ფინანსური რესურსების 10 პროცენტისა, ხოლო 2009 წელს კი 5 პროცენტისა. ამ საკმაოდ გაუგებარი საკანონმდებლო ჩანაწერის მიუხედავად, ისმება ლოგიკური კითხვა, რა ოდენობის ფულადი თანხის რეპატრიაცია განხორციელდა ამ ფონდებიდან შარშან და რამდენად იყო იგი შესაბამისობაში კანონის მოთხოვნებთან? საყურადღებოა კიდევ ერთი გარემოება: კანონები „საფინანსო სექტორის გლობალური კონკურენტუნარიანობის შესახებ“ და „მომავალი თაობებისა და სტაბილური განვითარების ფონდების შესახებ“ მიღებულია 2008 წლის 14 მარტს, ამავე წლის 15 ივლისს, კანონის მიღებიდან 2 თვეში მასში შეტანილია ცვლილებები, ხოლო ამავე წლის აპრილში ხუთწლიანი 500 მლნ აშშ დოლარის საქართველოს სუვერენული ევროობლიგაციები ლონდონის საფონდო ბირჟაზე განთავსდა 7,5 პროცენტიანი განაკვეთით.

ყოველივე ზემოაღნიშნულიდან გამომდინარე, შეიძლება ითქვას, რომ ამ ბოლო პერიოდში სახელმწიფო ბიუჯეტი გაუაზრებელი ექსპერიმენტების პოლიგონად იქცა. 500 მილიონიანმა საგარეო ვალმა, რაც უნდა მოხმარებოდა სტრატეგიული პროექტების დაფინანსებას, მიზანი შეიცვალა და დაიხარჯა ისე, რომ ჯერ კიდევ არაა მკაფიოდ ცნობილი სად, როდის და რისთვის. საბოლოო ჯამში საქართველოს საგარეო ვალი 750 მილიონი აშშ დოლარით გაიზარდა. მართალია, ჯერჯერობით ქვეყნის საგარეო ვალის მოცულობას კრიტიკულ ზღვრამდე არ მიუღწევია (მშპ-ს 60%25), მაგრამ საქართველოს მთლიანი საგარეო ვალის მოცულობა ქვეყანაში მაკროეკონომიკურ სტაბილურობას სერიოზულ საფრთხეს უქმნის. ამ მაჩვენებელმა 2008 წლის 31 დეკემბრის მდგომარეობით 7,3 მლრდ აშშ დოლარი შეადგინა, საიდანაც 2,3 მლრდ აშშ დოლარი სახელმწიფო სექტორის ვალია (31,1%25); 460,2 მლნ დოლარი - საქართველოს ეროვნული ბანკის (6,3%25); 1,8 მლრდ აშშ დოლარი - საბანკო სექტორის (25,7%25); 778,9 მლნ აშშ დოლარი - სხვა სექტორების (10,7%25), ხოლო 1,9 მლრდ აშშ დოლარი - კომპანიათაშორისი ვალი (26,4%25).

ყოველივე ზემოაღნიშნული, ახალი ეკონომიკური საფრთხეების მომასწავებელია. სახელმწიფო და კორპორაციული ვალი გადასახდელია, ხოლო მათი გადახდის შესაძლებლობა დამოკიდებულია იმაზე, თუ რომელ სექტორში განთავსდება სესხები და როგორი იქნება მათი გამოყენების ეფექტიანობა. უშედეგო სესხები მომავალში უფრო მეტ საფრთხეებს ქმნის, გრძელვადიან პერიოდში, ვიდრე, დღეს, მათი ხარჯვის დროს, საგანგაშოა კონტროლის პალატის დასკვნა, რომლის თანახმად, 2008 წელს ქვეყნის საგარეო ვალის მართვა კანონმდებლობის დარღვევით ხორციელდებოდა.

მსოფლიოს მოწინავე ქვეყნების ანტიკრიზისული პროგრამების ანალიზი გვიჩვენებს, რომ სახელმწიფოები შექმნილი ტურბულენტური მდგომარეობის დასარეგულირებლად ძირითადად საბიუჯეტო - ფისკალურ პოლიტიკას იყენებენ. საქართველოში სერიოზული ანტიკრიზისული პროგრამა, მისი კლასიკური გაგებით, ჯერჯერობით არ შემუშავებულა. საზოგადოებისათვის ცნობილია მხოლოდ ეპიზოდური ღონისძიებები, რითაც უნდა დარეგულირდეს ეკონომიკაში შექმნილი ნეგატიური პროცესები. ერთ-ერთ ასეთ ღონისძიებად მიჩნეულია სახაზინო ვალდებულებების (3-6 თვიანი) გამოშვება, რითაც კომერციული ბანკებიდან ბიუჯეტში მოიზიდება 260 მლნ ლარი, რომელიც მოხმარდება ინფრასტრუქტურის განვითარებას, მათ შორის, თბილისის გზების მშენებლობას. კრიზისის პირობებში სახაზინო ვალდებულებების გამოშვება მსოფლიოში მიღებული პრაქტიკაა, მაგრამ ამ გადაწყვეტილებას წინ უძღვის საბანკო სისტემის პოტენციალის ღრმა ანალიზი, იმ პირობებში, როდესაც ბანკებს ლიკვიდობის პრობლემა გააჩნიათ, დაუშვებელია სახელმწიფო ბიუჯეტში მათი თავისუფალი სახსრების მოზიდვა, რადგან იგი დააზარალებს ეკონომიკას, მის იმ სფეროებს, საიდანაც გადასახადები იკრიფება და ბიუჯეტი ივსება. ამ გადაწყვეტილებამ, არაა გამორიცხული, რომ ქვეყნის საკრედიტო სისტემას შეუქმნას სერიოზული საფრთხე, რაც უახლოეს მომავალში სხვა სფეროებშიც გავრცელდება.

საბიუჯეტო პოლიტიკის ერთერთი უმთავრესი ამოცანა პრიორიტეტულ სფეროებში ასიგნებების ოპტიმალური განთავსებაა. მისი როლი და მნიშვნელობა განსაკუთრებით იზრდება ეკონომიკური კრიზისის დროს, როდესაც საფრთხე ექმნება ეკონომიკის ცალკეულ დარგებს და სფეროებს, რის გამოც იზრდება უმუშევრობის დონე. ასეთ ვითარებაში საბიუჯეტო სახსრები უპირატესად მიიმართება ისეთი მიმართულებების მხარდასაჭერად, რაც ერთის მხრივ, სტაბილურ, გრძელვადიან სამუშაო ადგილებს ქმნის და მეორეს მხრივ, საგადასახადო შემოსავლების მიღებას გრძელვადიან პერიოდში უზრუნველყოფს. ამ კუთხით თუ შევხედავთ 2009 წლის საქართველოს სახელმწიფო ბიუჯეტში მოსალოდნელ ცვლილებებს, შეიძლება ითქვას, რომ იგი არ პასუხობს კრიზისულფორსმაჟორულ მოთხოვნებს და მიმართულია არა კრიზისის შერბილებისკენ, არამედ მისი კიდევ უფრო გაღრმავებისკენ. საქმე ისაა, რომ საგადასახადო შემოსავლების შემცირების პირობებში, შიდა სესხების ზრდის ხარჯზე, საბიუჯეტო ხარჯების გაზრდა და მისი მიმართვა ისეთ სფეროებში (ინფრასტრუქტურა, გზები და ა.შ.), რომლებიც თითქმის არ ქმნიან ახალ სამუშაო ადგილს და არ აფართოებს საგადასახადო ბაზას, რბილად რომ ვთქვათ, კრიზისის თეორიისა და პრაქტიკის ელემენტარული საკითხების უცოდინრობაა. განვითარებული, განვითარებადი და გარდამავალი ეკონომიკის ქვეყნების გამოცდილება მკაფიოდ გვიჩვენებს, რომ კრიზისის პირობებში ბიუჯეტის სახსრები, რომლის დამატებით მოზიდვას შესძლებს სახელმწიფო, უპირველეს ყოვლისა, მიიმართება იმ სფეროების მხარდასაჭერად, რომლებიც კრიტიკულ ზღვარზე იმყოფება და დამატებითი ფინანსური ინექციის მიუღებლობის დროს მდგრადობას კარგავს და უმუშევრობის ზრდას იწვევს. ასეთ ვითარებაში სახელმწიფო კი არ იწყებს ახალი მსხვილი ინვესტიციური პროგრამების დაფინანსებას, არამედ კრიზისულ სიტუაციაში მყოფი ეკონომიკური სისტემების მხარდასაჭერად და მათი მდგრადობის შესანარჩუნებლად სახსრების მობილიზებას ახდენს.

საბიუჯეტო კუთხით ეკონომიკური კრიზისის დარეგულირების ყველაზე ეფექტიანი ღონისძიება ხარჯების შემცირება და გამოთავისუფლებული სესხების ეკონომიკის მხარდასაჭერად მიმართვაა. „ქამრების შემოჭერის“ იდეა, რაც მტკიცედ დამკვიდრდა დღევანდელ მსოფლიო პრაქტიკაში, საქართველოში ვერ განვითარდა. მოსალოდნელია, რომ ასიგნებები ნაწილობრივ შეუმცირდება რამდენიმე მხარჯავ ორგანიზაციას (საქართველოს პარლამენტი, რეგიონული განვითარებისა და ინფრასტრუქტურის სამინისტრო და ა.შ.), რითაც გამოთავისუფლდება, დაახლოებით, 50 მილიონი ლარი, რაც უმნიშვნელოა და ეკონომიკაზე არსებით გავლენას არ მოახდენს. ამ საკითხისადმი პრინციპული, მეცნიერული და გრძელვადიანი ინტერესებიდან გამომდინარე, შესაძლებელია 1-1,5 მლრდ ლარით 2009 წლის ბიუჯეტის შემცირება და ამ სახსრების რეალური სექტორის მხარდასაჭერად წარმართვა.

დღეს საქართველოს ეკონომიკაში შექმნილი კრიზისული მდგომარეობის პირობებში, საქართველოს ოფიციალური №1 ფინანსისტის განცხადება იმის შესახებ, რომ „ბიუჯეტის კლება არ ყოფილა, იყო საშემოსავლო გადასახადების კლება, მთლიანობაში გარღვევა არ დაფიქსირებულა“, ღიმილის მომგვრელია. ვფიქრობ, რაღაც ტექნიკურ შეცდომასთანაა საქმე, რადგან ასეთ გაუმართავ განცხადებას მთავრობის წარმომადგენელი არ გააკეთებდა. მაგრამ, მისი შეფასებები და საქართველოსთან უკრაინაში, ყაზახეთში, ლატვიაში, რუსეთში და ა.შ. მიმდინარე ფინანსური პროცესების შედარება რბილად რომ ვთქვათ, პოლიტიკურად და დიპლომატიურად, მიუღებელია.

სამწუხაროდ, საქართველოს ეკონომიკური მდგომარეობის შეფასებებში კვლავაც მძლავრობს პიარი, რასაც ზიანის გარდა არანაირი სარგებლობა არ მოაქვს. საშუალო დონის ეკონომისტისათვისაც კი დაუჯერებელია, რომ საქართველოში „ფინანსური მდგრადობა“ ჭუჭყიანი ფულის არარსებობით აიხსნას. იმის თქმა, რომ საქართველოს კომერციულ ბანკებს არ დაუკარგავთ ლიკვიდობა, პრაქტიკით არ დასტურდება. ფაქტობრივად, მათ შეექმნათ ლიკვიდობის პრობლემა იმის გამო, რომ შემცირდა დეპოზიტებზე თანხების აკუმულირების დონე, ხოლო გაცემული სესხების საკმაოდ დიდი ნაწილი ბანკებს დადგენილ ვადებში არ უბრუნდებათ. დღეისათვის საბანკო „შავ სიაში“ დარეგისტრირებულია 200 000-მდე მსესხებელი, რომელთა რიცხვი დღითიდღე მატულობს. ბანკებს, რომ ჭარბი ფული ჰქონდეთ, ისინი საპროცენტო განაკვეთის ვარირებით მომხმარებელს იპოვნიდნენ და რისკებსაც გაუძლებდნენ. სახელისუფლებო სტრუქტურების მიერ ერთმანეთისადმი გუნდრუკის კმევა (ამ შემთხვევაში ეროვნული ბანკისადმი) მიუღებელია. საზოგადოებისადმი დამახინჯებული ინფორმაციის მიწოდება უკუშედეგს იძლევა და ხელისუფლებისადმი ნდობის დაკარგვას იწვევს. მაგალითად, თქმა იმისა, რომ მეზობელ ქვეყნებში ვალუტები 30-50%25-ით გაუფასურდა, ხოლო საქართველოს ეს პრობლემა არ შექმნია, არასწორია. გავიხსენოთ „პარასკევის“გარღვევა, როდესაც ეროვნული ვალუტა 20 პროცენტით გაუფასურდა. ისე კი, სწორი იქნებოდა შედარებითი ანალიზის თეორიისა და პრაქტიკის ისეთნაირი გამოყენება, რომელიც ერთის მხრივ, ობიექტურ ინფორმაციაზე იქნება დაფუძნებული, ხოლო მეორეს მხრივ, მისი ისეთნაირი მიწოდება საზოგადოებისათვის, რომ ეკონომიკურ დიპლომატიას მაინც არ გავცდეთ.

ყველა კრიზისი დაძლეულა და მომავალშიც დაიძლევა. მთავარია სწორი, გონივრული და გააზრებული მოქმედება, რომ იგი არ გაჭიანურდეს და მინიმალური სოციალური და ეკონომიკური დანაკარგებით დაიძლიოს.

მოქმედი საგადასახადო კოდექსის ბევრი მუხლი, რომ ერთმნიშვნელოვანი გაგებით არ იკითხება და მაკონტროლებლებს მათი გამოყენებისას სხვადასხვაგვარი ინტერპრეტაციების შესაძლებლობა აქვთ, ამაზე ბევრჯერ გამიმახვილებია მკითხველის ყურადღება ჟურნალ „ბიზნესი და კანონმდებლობის“ ფურცლებზე. ამჯერად მინდა შევეხო მაკონტროლებლების მხრიდან სსკ-ს 140-ე მუხლით გათვალისწინებული ზოგიერთი მოთხოვნის დარღვევისათვის ფინანსური სანქციების არამართლზომიერად გამოყენების ფაქტებს, რაც, საბოლოო ჯამში გადამხდელთა არამართლზომიერი და უკანონოდ დასჯის საფუძველი ხდება. კერძოდ:

„2. პირის მიერ დღგ-ს საგადასახადო ანგარიშ - ფაქტურის შევსების დადგენილი წესის დარღვევა, რამაც გამოიწვია დღგ-ს თანხის შემცირება ან ჩასათვლელი დღგ-ს თანხის გაზრდა, -

იწვევს პირის დაჯარიმებას შემცირებული ან ჩასათვლელად გაზრდილი დღგ-ს თანხის 100 პროცენტის ოდენობით“.

მას შემდეგ, რაც მაკონტროლებლებმა აღნიშნული სანქციის გამოყენება აქტიურად დაიწყეს (სწორედ ამ საკითხზე ვწერდი სტატიაში: „დღგ-ს გადამხდელთა დასჯის ახალი ტექნოლოგიები” ჟურნალი „ბიზნესი და კანონმდებლობა”, №11 2008 წელი) სსკ-ს 248- ე მუხლის 1 ნაწილზე დაყრდნობით (2009 წლის 1 იანვრამდე მოქმედი სანქციის შესაბამისად) და იმ გადამხდელებს, ვისაც ჩათვლები მიღებული ჰქონდათ სწორედ 248-ე მუხლის 1 ნაწილით გათვალისწინებული ნორმით (არაუგვიანეს საქონლის, მომსახურების მიწოდების განხორციელების მეორე დღისა), გაუუქმეს ჩათვლები და გაუვრცელეს ჯარიმები სსკ-ს 132-ე მუხლის შესაბამისად (გადასახადის შემცირებისათვის), დაიწყეს საგადასახადო ანგარიშ - ფაქტურის გამომწერ პირთა დაჯარიმება 2 დღიანი ვადის დარღვევით გამოწერილი ანგარიშფაქტურების მიხედვით დაფიქსირებული დღგ-ს თანხის 100%25-ის ოდენობით, რაც ზოგიერთ შემდეგ გარემოებათა გამო შემთხვევაში უკანონო და არამართლზომიერია.

როგორც ზემოთ აღვნიშნეთ, სსკ-ს 248-ე მუხლის 1 ნაწილი (2008 წლის 26 დეკემბერს №871 კანონით შეტანილ ცვლილებებამდე) მიანიშნებდა, რომ დღგ-ს გადამხდელად რეგისტრირებული პირი ვალდებული იყო საქონლის/მომსახურების მიმღების მოთხოვნისას, გარდა საგადასახადო კოდექსით გათვალისწინებული 238-ე მუხლის მე-2 და მე-3 ნაწილებში აღნიშნული მიწოდებისა, მიწოდებიდან არაუგვიანეს მეორე დღისა, გამოეწერა საქონლის/ მომსახურების მიმღებისათვის დღგ-ს საგადასახადო ანგარიშფაქტურა.

სსკ-ს მე-4 მუხლის (,,ვადების განსაზღვრა”) მეორე პუნქტიდან:”

„2. ამ კოდექსით დადგენილი ვადის ათვლა იწყება შესაბამისი მოქმედების განხორციელების მეორე დღიდან. ამ კოდექსის მიზნებისათვის დღე შეიძლება იყო სამუშაო ან კალენდარული. თუ ეს არ არის მითითებული, ამ შემთხვევაში დღე არის სამუშაო დღე. ამასთანავე, ამ კოდექსის მიზნებისათვის, სამუშაო დღე ემთხვევა კალენდარულ დღეს, გარდა შაბათისა კვირისა და საქართველოს შრომის კოდექსით განსაზღვრული უქმე დღეებისა.” სსკ-ს 248-ე მუხლის 1 ნაწილიდან გამომდინარე, როცა საგადასახადო კოდექსის, რომელიმე მუხლში თუ კონკრეტულად არ არის მითითებული სიტყვა „კალენდარული”, სწორედ რომ სამუშაო დღეები იგულისხმება და შესაბამისად ამ შემთხვევაშიც სწორედ საქონლის/მომსახურების მიწოდებიდან მეორე დღედ ათვლილ უნდა იქნეს მხოლოდ სამუშაო დღეები, რაც საგადასახადო შემმოწმებლებს რატომღაც „ავიწყდებათ'' და გადამხდელების გასვლითი თუ კამერალური შემოწმებების დროს აღნიშნულ დარღვევებს კალენდარული დღეებით უფიქსირებენ. სწორედ მსგავსი შემთხვევა მოხდა ამას წინათ, როცა გადამხდელების (გამყიდველისა და მყიდველის) მიმართ 2007 წლის 13 აპრილს (პარასკევს) და 16 აპრილს (ორშაბათს) მიწოდებულ საქონელზე 2007 წლის 16 აპრილს გამოწერილ საგადასახადო ანგარიშ - ფაქტურით, დაფიქსირებული დღგ-ს თანხა მყიდველს მთლიანად 100%25-ით გაუუქმეს (თითქოსდა 248-ე მუხლის 1 ნაწილით გათვალისწინებული საქონლის მიწოდებიდან არაუგვიანეს მე-2 დღისა გათვალისწინებული ვადის დარღვევით გამოწერილი საგადასახადო ანგარიშ - ფაქტურით მიღებული ჩათვლა) და სსკ-ს 132-ე მუხლით გათვალისწინებული ჯარიმაც დააკისრეს, ხოლო მიმწოდებელს სსკ-ს 140-ე მუხლის მე-2 პუნქტით გათვალისწინებული დღგ-ს თანხის 100%25-იანი ჯარიმა გადაახდევინეს, არადა, აღნიშნული საგადასახადო ანგარიშ - ფაქტურა, სრულიად კანონიერად საქონლის მიწოდებიდან 13 აპრილიდან (პარასკევიდან) მეორე სამუშაო დღეს, 16 აპრილს (ორშაბათს) იყო გამოწერილი( 14 აპრილი - შაბათი, ხოლო 15 აპრილი - კვირა არასამუშაო დღეები იყო).

ასევე ნაწილობრივ, მაგრამ მაინც არამართლზომიერად ხდება მაკონტროლებელთა მხრიდან გადამხდელთა დასჯა, აღნიშნული ფინანსური სანქციებით იმ შემთხვევებში, როცა რამდენიმე დღის, კერძოდ კი ზედიზედ ორი და მეტი სამუშაო დღის შემთხვევაში მიწოდებულ საქონელზე გამოწერილ საგადასახადო ანგარიშ - ფაქტურის შესაბამისად მიღებული ჩათვლისას მთლიანად უუქმებენ დღგ-ს ჩათვლას და სსკ-ს 140-ე მუხლის მე-2 პუნქტით გათვალისწინებულ 100%25-იან ჯარიმას საგადასახადო ანგარიშ - ფაქტურაში დაფიქსირებულ დღგ-ს მთლიან თანხაზე უვრცელებენ.

უფრო გასაგები რომ გავხადოთ, ეს შემთხვევა, იგი კონკრეტულ მაგალითზე განვიხილოთ:

ვთქვათ, გამყიდველმა მყიდველს სასაქონლო ზედნადებებით მიაწოდა საქონელი:

2007 წლის 2 მაისს (ორშაბათს) 5900 ლარის (მ.შ. დღგ-900 ლარი);

2007 წლის 3 მაისს (სამშაბათს) 11800 ლარის (მ.შ. დღგ-1800 ლარი);

2007 წლის 4 მაისს (ოთხშაბათს) 23600 ლარის (მ.შ. დღგ-3600 ლარი).

საგადასახადო ანგარიშ - ფაქტურა კი გამოწერა ერთიანად 2007 წლის 4 მაისს (სამივე სასაქონლო ზედნადებით მიწოდებულ საქონელზე და მასში დააფიქსირა დღგ- თი დასაბეგრი ბრუნვა - 35.000 ლარი, დარიცხული დღგ-5300 ლარი, სულ სარეალიზაციო ფასი (დღგ-ს ჩათვლით)- 40300 ლარი). აღნიშნულ შემთხვევაში საგადასახადო კოდექსის 248-ე მუხლის 1 ნაწილით გათვალისწინებული მოთხოვნა (2009 წლის 1 იანვრამდე რედაქცია) დაირღვა არა მთლიან მიწოდებაზე 40300 ლარის საქონელზე, არამედ მის ნაწილზე, კერძოდ, 2007 წლის 2 მაისს მიწოდებულ საქონელზე (საგადასახადო ანგარიშ - ფაქტურა ამ ნაწილზე გამოწერილია მე-3 დღეს). კერძოდ, 5300 ლარის საქონელზე, რომლის კუთვნილი დღგ შეადგენს 900 ლარს, შესაბამისად, 2007 წლის 4 მაისს გამოწერილი საგადასახადო ანგარიშ-ფაქტურის მიხედვით გაუქმებას, დარიცხული დღგ-დან ნაწილობრივად გაუქმებას ექვემდებარება მხოლოდ 2 მაისს მიწოდებული საქონლის (5900 ლარის) კუთვნილი დღგ 900 ლარი, 4400 ლარი დღგ ექვემდებარება ჩათვლას, რამდენადაც იგი შესაბამისად 3 და 4 მაისს მიწოდებული საქონლის წილ დღგ-ს შეადგენს, რომელთა მიწოდებიდან საგადასახადო ანგარიშფაქტურის გამოწერის დადგენილი ვადა (ორი სამუშაო დღე) არა არის დარღვეული.

სამართლიანობა მოითხოვს აღვნიშნო, რომ პირადად ჩვენთანაც, როცა მაკონტროლებელთა მხრიდან შემოწმების დროს, არ გათვალისწინდა აღნიშნული პროპორციული ჩათვლა, შემოსავლების სამსახურის მიერ საგადასახადო დავის განხილვის დროს აღნიშნული მოთხოვნა გადამხდელის მხრიდან კანონზომიერად ჩაითვალა და მაკონტროლებლებს დაევალათ აღნიშნული კანონზომიერების გათვალისწინებით გადაეანგარიშებინათ ჩათვლების გაუქმება და შესაბამისი ფინანსური სანქციები, რომ იტყვიან „სამართალმა პური ჭამა.”

თუმცა აქვე ისიც მინდა აღვნიშნო, რომ სამართლიანობა ალბათ აღუდგათ მათ, ვინც ასეთ ფაქტებზე საჩივრით მიმართა შემოსავლების სამსახურს, ხოლო ისინი კი ვინც მსგავსი ფაქტები არ გაასაჩივრა (ალბათ, ასეთი უამრავია) სრულიად უსამართლოდ და უკანონოდ დაისაჯნენ. საკითხავია, ვინ აგებს ამაზე პასუხს? უნებლიედ მიჩნდება კითხვა, მსგავს შემთხვევებში მაკონტროლებლები უფლებამოსილებას ხომ არ ამეტებენ?

ცხადია, მკითხველთა ნაწილი იკითხვს იმის თაობაზეც, რომ მას შემდეგ, რაც საგადასახადო კოდექსის 248-ე მუხლის 1 ნაწილში 2008 წლის 26 დეკემბერს შეტანილი ცვლილებებით ეს საკითხი მოგვარდა (2009 წლის 1 იანვრიდან საგადასახადო ანგარიშ - ფაქტურა უკვე მოთხოვნიდან და არა მიწოდებიდან არაუგვიანეს მეორე დღისა უნდა გამოიწეროს), რაღა საჭიროა ამ საკითხებზე მსჯელობა? მათ მინდა ვუპასუხოთ, რომ სსკ-ს მე-5 მუხლის (ხანდაზმულობის ვადა) შესაბამისად მაკონტროლებლებს 6 წლის განმვლობაში ნებისმიერ დროს შეუძლიათ შეამოწმონ გადამხდელთა საგადასახადო ვალდებულებები და შესაბამისი გადასახადები და ფინანსური სანქციები დაეკისროს გადამხდელებს. აღნიშნული საფრთხე ჯერ კიდევ კარგა ხანს იქნება, ამ წერილის მიზანიც სწორედ ის არის, რომ თუ მაკონტროლებლები „მსგავსი წესებით” შეეცდებიან მათ დასჯას, ჩათვლების გაუქმებისა და ჯარიმების გავრცელების სურვილით, ისინი მოცემული მაგალითების შესაბამისად შეძლებენ მათი კანონიერი უფლებების დაცვას.

სულიკო ფუტკარაძე,
საქართველოს ბიზნესმენთა ფედერაციის
აჭარის რეგიონული ფილიალის
თავმჯდომარე, ექსპერტი

რამინ ცინარიძე
შოთა რუსთაველის სახელმწიფო
უნივერსიტეტის დოქტორანტი

გასწორება -----------------------------------------------

ჟურნალის წინა ნომერში (აპრილი-№ 4 2009წ.) სტატიაში „მნიშვნელოვანი ცვლილებები ქონების გადასახადში,” სტატიის კორექტირებისას გაიპარა უზუსტობა, კერძოდ, სტატიის მე-3 აბზაცში, თავდაპირველ რედაქციაში მივანიშნებდით, რომ კანონპროექტის ავტორები გვთავაზობდნენ ფიზიკურ პირთა ქონების გადასახადის დაბეგვრის ობიექტიდან ამოეღოთ ფიზიკურ პირთა საკუთრებაში არსებული (რომლებიც არ გამოიყენებოდა ეკონომიკურ საქმიანობაში), ავტომობილები, იახტები, თვითმფრინავები და შვეულმფრენები, რაც პარლამენტმა არ გაიზიარა და დაბეგვრის ობიექტიდან ამოღებულ იქნა მხოლოდ მსუბუქი ავტომობილები.

სტატიის მოცულობის შემცირების მიზნით, ზემოთ აღნიშნული კანონპროექტის ავტორთა მინიშნება ამოღებულ იქნა, შესაბამისად, დაირღვა მისი შინაარსიც, რისთვისაც მკითხველს ბოდიშს ვუხდით.

დამატებით გაუწყებთ, რომ 2008 წლის 26 დეკემბრის № 871 კანონით შეტანილი ცვლილებების შესაბამისად, 2009 წლის 01 იანვრიდან ფიზიკურ პირთა ქონების გადასახადის დაბეგვრის ობიექტად სხვა ქონებასთან ერთად (გარდა ლიზინგით გაცემულისა) ქონების გადასახადით იბეგრება ფიზიკურ პირთა საკუთრებაში არსებული საანგარიშო წლის, წინა წლის 31 დეკემბრის მდგომარეობით რიცხული ქონება, მ.შ. იახტები, თვითმფრინავები და შვეულმფრენები (დაბეგვრის ობიექტს აღარ წარმოადგენს მსუბუქი ავტომობილები), აგრეთვე ფიზიკური პირის მიერ ლიზინგით აღებული უძრავი ქონება, დაუმთავრებელი მშენებლობა (აქვე მკითხველს გვინდა მივანიშნოთ იმის თაობაზეც, რომ მსგავსი შეცდომები გაპარულია საგადასახადო კოდექსების ახალ გამოცემებშიც, შესაბამისად, საჭიროა გადამხდელები ყურადღებით მოეკიდონ აღნიშნულს).

ზურაბ ლალიაშვილი

MBA, პრაღის ეკონომიკური უნივერსიტეტის, მიკრო ეკონომიკის კათედრის დოქტორანტი Mgr. Zurab Laliashvili, Doktorand Katedry Mikro Ekonomie

გიორგი ბერუაშვილი

MBA, პრაღის ეკონომიკური უნივერსიტეტის, მარკეტინგის კათედრის დოქტორანტი Mgr. Giorgi Beruashvili, Doktorand Katedry Marketingu

საქართველოს მთავრობის თხოვნით, მიგრაციის საერთაშორისო ორგანიზაციამ (IOM) 2007 წლის 1-დან 5 ოქტომბრამდე ჩაატარა მიგრაციის მართვის სისტემის შესაფასებელი სამუშაოები. ამ შეფასების საფუძველზე გამოვლინდა მიგრაციის მართვასა და ქართულ მიგრაციულ კანონმდებლობაში არსებული უმნიშვნელოვანესი ხარვეზები.