I

ჩვენი ეხლანდელი ძველი თაობის ცხოვრება და მოქმედება იწყება თითქმის იმ დროიდგან, როცა ჩვენმა სამშობლომ, მრავალი საუკუნეების განმავლობაში მტრებთან ბრძოლის, სისიხლის ღვრის, ტანჯვის და ბევრი უბედურების გამოცდის შემდეგ თავის დამოუკიდებლობისა და თავისუფლებისათვის გადასწყვიტა თავისი ბედი მით, რომ მონახა სასურველი პატრონი, რომელსაც შეავედრა და მიანდო თავისი თავი. ამ ახალ პატრონს, ცხადია, იმ დროის საქართველოს სიკეთე ჰსურდა და მიტომაც მიიღო ის თვისს მფარველობაში. გარეშე მტრებისაგან დაცვის გარდა, რომელიც იყო თავდაპირველი მიზეზი ჩვენი სამშობლოს რუსეთთან შეერთებისა, უკანასკნელის მოვალეობა მოითხოვდა შესდგომოდა აგრეთვე ჩვენში მოქალაქეობისა და განათლების შემოტანას. მაგრამ, ცხადია, რომ ამ საქმეში თვითონ რუსებს პირველად დიდი წარმატება ვერ ექნებოდეთ, რადგან იმათთვის ჩვენი ქვეყანა, ხალხი და ენა უცხო იყო. ამ საქმისთვის საჭირონი იყვნენ, და ჯერ კიდევა აქამომდე არიან ისეთი პირები, რომლებსაც შეეძლებოდათ, ასე ვსთქვათ, შუამდგომლობა ჩვენ ხალხსა და მათ შუა: ისეთი პირები, რომლებსაც, ჯერ ერთი, სცოდნოდათ საქართველოსი და ქართველების ცხოვრების განსაკუთრებითი პირობები და საჭიროებები, და, მეორეც, ჰქონოდათ საკმაო ძალა და ნდობა მმართებლობისაგან. ერთი სიტყვით, ხალხის განათლებისათვის, როგორც ყოველთვის მოხდება ხოლმე იმ პირებს უნდა ეზრუნათ, რომლებიც სწავლითა და ავისა და კარგის გაგებით იმ დროს ჩვენში დაწინაურებული იყვნენ. ამგვარი პირები იყვნენ ის ქართველები, რომლებმაც პირველად მიიღეს სწავლა ახალი მმართებლობის შკოლაში, გამოვიდნენ ცხოვრების ასპარრეზზე მოქმედ პირებად; მთავრობის გზის მაჩვენებლად და თანაშემწედ ჩვენში. როგორ პატივს სცემდა და აფასებდა მთავრობა ამგვარ პირებს – ამას ცხადად გვიჩვენებს ჩვენ მათი ამაჭლება და დაწინაურება სახელმწიფო სამსახურში. მაშასადამე, იმათ, როგორც დაწინაურებულ და სარწმუნო პირებს, ადვილად შეეძლოთ დაენახვებინათ მმართებლობისათვის, რომელიც თვითონაც მსურველი იყო აღმოეჩინა მის მფარველობის ქვეშე შესული ხალხისთვის შემწეობა, – იმ დაწინაურებულ პირებს– მეთქი, ნამდვილი ჩვენი საჭიროებები და ამგვარად ყოველი მხრით დაჰხმარებოდნენ საზოგადო საქმეს: ეზრუნათ განსაკუთრებით ხალხის განათლებაზე და საზოგადოდ ყველაფერზე, რაც კი ამისათვის საჭირო იყო, მით უფრო, რომ ამას გარდა იმათ სხვა საზრუნავი მამულისათვის აღარა დარჩათ–რა, და ამასთანავე მხოლოდ განათლება იყო და არის წყარო ყოველგვარი ხალხის ბედნიერებისა და კეთილდღეობისა. სწორედ ასე უნდა მოქცეულიყვნენ და ემოქმედნათ იმათ, ვიზედაც ჩვენ ვლაპარაკობთ, მაგრამ საქმე ის არის: გააკეთეს იმათ ის, რისი გაკეთებაც შეეძლოთ და ვალადაც ედოთ, თუ არა?

რაც ჩვენი სამშობლო ეხლანდელი მმართებლობის მფარველობაში შევიდა, მას აქეთ ნახევარ საუკუნეზე მეტია გასული, მაგრამ აბა გადავავლოთ თვალი რა გაუკეთებია ჩვენ ძველ თაობას თავისი ქვეყნისა და ხალხისათვის ამ დიდი ხნის განმავლობაში.

წარსული საუკუნეების ქართველებს, ჩვენ წინაპრებს, თუმცა მოსვენება არა ჰქონდათ არც გარეგანი მტრებისაგან და არც შინაგანი უწესოებისაგან; მაგრამ ისინი ამგვარ მდგომარეობაშიც კი, – თავიანთ სიცოცხლისათვისა და თავისუფლებისათვის დაუცხრომელ ბრძოლასთან, არ ივიწყებდნენ თავიანთ განათლების საქმეს და ახერხებდნენ თავიანთი შინაგანი ცხოვრებისა, ლიტერატურისა და ენის განვითარებაზედაც ზრუნვას. – ეს ომიანობისა და არეულობის დროს მშვიდობიანობის დროს ხომ, რაღა თქმა უნდა, უმთავრესი მათი საზრუნავი და საცდელი გონებითი განვითარება იყო, და ამიტომაც, თუკი როდისმე ცოტა ხანგრძლივ მყუდროებასა და მოსვენებას ჰნახავდა ჩვენი მამული, როგორც, მაგალითად, მეთორმეტე საუკუნეში, შესანიშნავ და საკვირველ წარმატებას იჩენდა ხოლმე თავისი გონებითი და ზნეობითი გაუმჯობესებაში;

მრავლდებოდნენ შკოლები, ახალგაზდა ყმაწვილები იგზავნებოდნენ სხვა ქვეყნებში გასანათლებლსად, სჩნდებოდნენ პოეტები და მწერლები, გამოდიოდნენ მრავალი ნამდვილი და ნათარგმნი, სასულიერო და საერო წიგნები და ამგვარად მდიდრდებოდა ლიტერატურა და მშვენიერდებოდა სამშობლო ენა. ამაში, იმედი მაქვს, ეჭვს არავინ არ შემოიტანს, ვინც კი იცის ჩვენი წარსული ცხოვრების ისტორია. ჩვენ ეხლანდელ ძველ თაობას და მის წარმომადგენლებს რაც შეეხება, ისინი არ ეკუთვნიან იმ დროს, როცა ჩვენი სამშობლო თავის თავისუფლებისა და დამოუკიდებლობისათვის იბრძოდა; ამათი მოქმედება იწყება, როგორც ზემოთაც ვსთქვით, იმ დროდამ, როცა ჩვენმა სამშობლომ, იმედმიხდილმე, იმით დაასრულა თავისუფლებისათვის მტრებთან ბრძოლა, რომ თვითონ მონახა ის, რასაც უწინ ერიდებოდა, სამუდამოდ უარჰყო თავის დამოუკიდებლობა და ამითი მოიპოვა გარეგანი მყუდროება. მაშასადამე, ამათ, როგორც ამგვარ დროში მყოფთ და მცხოვრებთ, უფრო მეტის გაკეთება შეეძლოთ მამულისა და ხალხისთვის, ვიდრე უწინდელ, მუდამ ბრძოლასა და უბედურებაში მცხოვრებთ ქართველებს. იმ ქართველების ზრუნვა, რომლებიც სცხოვრობენ ამ ზემოთ მოხსენებულ დროს აქეთ, უნდა ყოფილიყო საზოგადოდ თავიანთი შინაგანი ცხოვრების გახსნა და განვითარება იმ საშუალებაების შესწავლით და მოხმარებით, ურომლებოდაც ეს შეუძლებელია, რადგანაც სხვა გარეშე საქმეები იმათ აღარ აწუხებდათ და აღარ თხოულობდა მათგან დროსა და შრომას. მაგრამ გავშინჯოთ აბა, რა გააკეთეს საზოგადოდ თავიანთი შინაგანი ცხოვრების შესახებ აწმყო საუკუნის წარსული დროს ქართველებმა, რომლებიც შეადგენენ ეხლანდელ ჩვენ ძველ თაობას.

ვინ არ იცის, რომ ყოველი ბედნიერება ხალხისა არის დამოკიდებული მის გონებით მდგომარეობაზე, რომ უსწავლელად და გაუნათლებლად შეუძლებელია მისი ცხოვრების გაუმჯობესება, განვითარება და, ერთი სიტყვით, მისი წინსვლა, ანუ პროგრესი. მაშასადამე, ჩვენი ძველი თაობის ვალი იყო შესდგომოდა თავინთ ქვეყნის განათლების საქმეს მაშინვე, რაკი ჩვენი ისტორიული ცხოვრების პირობანი შაიცვალენ ამ საუკუნის დასაწყისში და ამ პირობაების შეცვლით, მოიპოვეს მათ გარეგანი მშვიდობა. მაგრამ არა, იმათ სულ სხვანაირად ისარგებლეს ამ გარეგანი მშვიდობიანობით; რაკი გარეშე მტრები აღარ აწუხებდნენ, იმათ, თითქო სხვა საქმე და დანიშნულება ვეღარ იპოვესო, მიჰყვეს ხელი უზრუნველობას, უმოქმედობას, უქმად ცხოვრებას და განცხრომას, ასე რომ რამდენადაც უფრო მდიდარი, მამულიანი და დიდი გვარისა იყო ვინმე მათგანი, იმოდენათ უფრო მომეტებულად სცხოვრობდა ის უსაქმოდ, იკვებებოდა უშრომლად, სხვისი შრომის ნაყოფით და, ამგვარად ატარებდა უმეცრებასა და მავნებელ განცხრომაში თავის უსარგებლო წუთისოფელს. უმეცრება, უმოქმედობა, ბევრი ჭამა და სმა, გამოპრანჭვა, მწევარ-მეძებრების უკან დევნა, თავის მოძმეებთან მტრობა, შური და ჩხუბი, თავიანთი ქვეშევრდომების ცარცვა და ტანჯვა თავისი საზარელი მიდრეკილებაების დასაკმაყოფილებლად და სხვა ამგვარი შეიცავდა სრულებით იმათ სიცოცხლესა და ცცხოვრებას. სწავლა, განათლება, საზოგადო საჭიროება და მათზე ზრუნვა იმათ აზრადაც არ მოსდიოდათ. მის ნაცვლად, რომ თვითონაც შესდგომოდნენ თავიანთ განათლების საქმეს და ახალგაზრდებიც ისე აღეზარდათ, როგორც დრო და გარემოებანი მოითხოვდნენ და ამგვარად, მოემზადებინათ მამულისათვის საჭირო მცოდნე კაცები, ამის ნაცვლად ისინი უმეცრებაში, უზრუნველყოფაში და განცხრომაში ჩაეფლენ და თავიანთ შვილებსაც სახედ და მსგავსად თავისად ზრდიდნენ. იმათი ფიქრით, კაცი ქვეყანაზე სცხოვრობს თითქო მარტო ჭამასმისა და განცრომისათვის, თითქო სხვა, უმაღლესი დანიშნულება მას არაფერი აქვს. და, რადგანაც სასმელ-საჭმელი იმათ ბლომად ჰქონდათ მამულებისა და გლეხების უფასო შრომის წყალობით, ამიტომ ისინი არც თვითონ ზრუნავდნენ არაფერზე და არც თავიანთ შვილებს ამზადებნენ შრომისა და ნამდვილი კაცური ცხოვრებისათვის, არ სცდილობდნენ, რომ მიეცათ მათთვინ რიგიანი განათლება. აქედგან თითქმის ყველა მათი შვილები რჩებოდნენ უმეცრებაში, ასე რომე ასში და ათასში ერთსაც ვერ იპოვით ისეთს, რომელსაც ცოტაც არის რიგიანი და დროს შესაფერი განათლება მიეღოს და კაცური შეხედულება ჰქონდეს ქვეყნიერებაზე. ამისი მიზეზი, ცხადია, სხვა არაფერი არ იყო მშობლების უზრუნველობისა და დაუდევნელობის მეტი შესახებ თავიანთ შთამომავლობისა. თუ ყველას არა, ბევრს მაინც ჩვენ თავადაზნაურებში ჰქონდათ იმოდენა შეძლება, რომ თავიანთი შვილებისათვის ეპატრონებინათ. მე დარწმუნებული ვარ, რომ ზოგიერთ მათგანს იმოდენა მოხერხება და სახსარი ჰქონდა, რომ იმათ რომ თავიანთ შვილების აღზრდისათვის იმოდენა დაეხარჯათ, რამოდენსაც თავიანთ ძაღლების საკვებად და შესანახავად ჰხარჯავდნენ, საკმაო იქნებოდა. მაგრამ არა: ისინი თავიანთ მწევარ-მეძებრების გაწვრთნისათვის უფრო ბევრს ზრუნავდნენ, ვიდრე თავიანთ შვილების აღზრდისათვის და ამიტომ მათ სრულებით არ აღასრულეს თავიანთი საღმრთო მოვალეობა. მათ ჰსურდათ, რომ იმათაც შვილებსაც მათ ნაკვალევზე ევლოთ და დასტოვეს ისინი უმეცრებაში, რის გამოც ისინიც ისეთივე პარაზიტები შეიქნენ ჩვენი საზოგადოებისა და ქვეყნისათვის, როგორიც მათი მშობლები იყვნენ. ეს ერთი დიდი დანაშაულობა ძველი თაობისა თავიანთი შთამომავლობის წინაშე, რომლისათვის უკანასკნელს უფლება აქვს უსაყვედუროს მას და ცუდად მოიხსენიოს. მაგრამ იმათ კიდევ უფრო ბევრი დანაშაულობა მიუძღვისთ თავიანთ შთამომავლობის წინაშე, რომლის განხილვასაც ჩვენ ეხლა შევუდგებით.

იმათ, როგორც მემკვიდრეებმა, მიიღეს თავიანთ მამაპაპებიდგან ის მიწა-წყალი და ყმა და მამული, რომლების დაცვისთვის ეს უკანასკნელები თავიანთ სისხლსა ღვრიდნენ მძვინვარე მტრებთან ბრძოლაში, იმ ჰაზრით, რომ ისინი არ დაჰკარგოდათ მათს შთამამავლობას. მაშასადამე, ყველა ეს საცხოვრებელი, როგორც სამამა-პაპო ქონება მარადის წიმნდათ და უკებლად უნდა დაცულიყო თითეული შთამამავლობისაგან და გადაცემულიყო ერთიდან მეორის საცხოვრებლად და შესანახავად, და არა გასასყიდათ და დასაკარგავად. ეხლანდელ ჩვენ ძველ თაობამდის მართლადაც ასე ჰხდებოდა ხოლმე: თვითეული თაობა ჩვენი ძველი ქართველების თავის საღმრთო ვალად ჰრაცხდა, რომ არათუ დაეცვა და არ დაეკარგა ის, რაც მიეღო თავიანთ წინაპრებისაგან, არამედ კიდევ შეეძინა და მიემატებია მისთვის რაიმე ახალი და ისე გადაეცა თავისი ახალი შთამომავლობისათვის. მაგრამ ჩვენმა ეხლანდელმა ძველმა თაობამ და მისმა წარმომადგენლებმა კი იმდენი ეცადეს, რომ, თავისი უხეირობით, ეს საღმრთო და მტკიცე ჩვეულებაც დაარღვიეს. მის ნაცვლად, რომ იმათ თავიანთი მამულები და საცხოვრებელი დაეცვათ, გაეუმჯობესებინათ, გაედიდებინათ და ისე გადაეცათ თავიანთ შთამომავლობისათვის, როგორც მათ თავიანთ მშობლებიდგან მიიღეს, ამათ, რაკი მათ უქმ და განცხრომით ცხოვრებას აღარ ჰყოფნიდა მათი შემოსავალი, მიჰყვეს ხელი მამულების ყიდვას და დაგირავებას და ამგვარად უკარგავენ და უღუპავენ იმათ სამუდამოდ მომავალ ქართველებს. ცხადია, რომ ამის უფლება იმათ არ აქვსთ, რადგანაც იმათი მიწა-წყალი და მამულები მათ კეთილ შეძენილს არ შეადგენენ. ამგვარივე უსამართლოდ მოიქცნენ ისინი თავიანთ შთამომავლობის წინაშე შესახებ გლეხებისა: გლეხები ჩვენში, როგორც ვიცით, განთავისუფლდნენ და სამაგიეროდ მიიღეს მათმა პატრონებმა ფულები. ეს ფულები, როგორც ყმების სამაგიერო, ცხადია, არ შეადგენდა, – ისე, როგორც უწინ თვით გლეხები არ შეადგენდნენ, – ერთი რომელიმე შთამომავლობის საკუთრებას. ამირომ ამ აღებული ფულების დახარჯვისა და შეჭმის უფლება არ უნდა ჰქონოდა არც ერთს შთამამავლობას, არც ეხლანდელსა და არც მომავალს, ისინი უნდა გადასულიყვნენ, როგორც უწინ გლეხები გადადიოდნენ, ერთი შთამომავლობიდამ მეორის ხელში. მხოლოდ მათი სარგებლით, როგორც უწინ გლეხების შრომითა და ბეგრით, უნდა ესარგებლა თითოეულ მათგანს. ამას მოითხოვდა სამართალიცა და გონებაც. მაგრამ რას ვხედათ ჩვენ? ჩვენმა ეხლანდელმა ძველმა თაობამ, რომლის დროსაც მოხდა ჩვენში გლეხების განთავისუფლება, მიიღეს მმართებლობისაგან იმათი სამაგიერო ფული და, მის ნაცვლად, რომ მხლოდ ესარგებლათ მით თავიანთ სიცოცხლეში და შემდეგ თვით თანხა უკლებლად თავიანთ შთამომავლობისათვის გადაეცათ – აგრეთვე სასარგებლოდ, – მიყვეს მას ხელი და ორი-სამი წლის განმავლობაში გააქვრეს სრულიად. ნუ თუ ეს უსამართლობა არ არის? ნუ თუ ამისთვის პასუხისმგებლები არ არიან ისინი თავიანთ შთამომავლობის წინაშე? განა გონიერი, საქმის მცოდნე და მზრუნველი მშობლების ასე მოიქცეოდნენ? არაოდეს. სამართალი და გონიერებაც მოითხოვდა, რომ ჩვენ მშობლებს აეღოთ სრულებით ის ფულები, რომლებმიც იმათ გლეხების სამაგიეროდ მიიღეს და დაეწესებიათ რაიმე ისეთი, რომელიც სამარადისოდ უკვდავი ყოფილიყო და ყველა, აწინდელ და მომავალ შთამამავლოებაებს ესარგებლათ. მაგრამ იმათ არა თუ ყველა ის ფულები არ მოიხმარეს ამგვარად, არამედ იმ მცირე ნაწილსაც კი ნანობენ, რომელიც იმათ ბანკის დასაწესებლად გადასდვეს და, რომ მოხედხდებოდეს, ბევრს მათგანს მისი გამოტანა და შეჭმაცა ჰსურთ. ერთი სიტყვით, თითქმის მთელი ჩვენი ეხლანდელი ძველი თაობა სამართლიანად შეიძლება შევადაროთ ისეთ მშობლებს, რომლებმაც გაუყიდეს და შეჭამეს თავიანთ მემკვიდრეებს ყოველი საცხოვრებელი და დასტოვეს ისინი ქვეყანაზედ უნუგეშოდ. იქნება კიდე გაემართლებიათ თავი ჩვენ მშობლებს თავიანთ შთამამავლობის წინაშე და ჰპატიებოდათ მათ ამგვარი საქმე, თუ მათ გაყიდულ და დაგირევებულ მამულებში, მიწა-წყალში და გლეხებში აღებული ფულები მოეხმარათ, ცოტა მაინც, თავიანთ შვილების აღსაზრდელადთ და გასანათლებლად, და ამგვარად დაეტოვებინათ შემდგომ თავისა ისეტი ნასწავლი და ცხოვრებისათვის მომზადებული შთამამავლობა, რომელსაც თავის ცოდნითა და შრომით შესძლებოდა თავის დარჩენა და ცხოვრება, თორემ რით შაუძლიანთ იმათ იმართლონ თავი მაშინ, როცა იმათ მთელი სამშობლო ამოიჭამეს მხოლოდ თავიანტ მუცლისა და განცხრომითი ცხოვრებისათვის?!

ჩვენ ამდენხანს ვლაპარაკობდით საზოგადოდ ჩვენს ეხლანდელ ძველ თაობაზე. ეხლა უნდა ვილაპარაკოთ განსაკუთრებით იმ პირებზე, რომლებიც ამ თაობის წარმომადგენლებად, სწავლულებად, ანუ სწორედა ვსთქვათ, ნასწავლებლად ირიცხებიან, იმ პირებზე, რომლებმაც გამართეს ამას წინათ ბაასი ახალი თაობის წარმომადგენლებთან და წარმოთქვეს თავიანთი უკმაყოფილება მათზე, მათ მიმართულებაზე დ მოქმედებაებზე.

ჩვენ ზევით ვსთქვით, რომ მასაქეთ, რაც ჩვენმა სამშობლოს ბედმა ეხლანდელი სახე მიიღო, ჩვენი ქვეყნისა და ხალხის განატლებისათვის უნდა ეზრუნათ-მეთქი განსაკუთრებით იმ პირებს, რომლებიც სწავლით და ავისა და კარგის გაგებით დაწინაურებული იყვნენ ამ დროს ჩვენში; იმ ქართველებს-მეთქი, რომლებმაც მიიღეს, ავად იყო თუ კარგად, სწავლა ჩვენი ახალი მმართებლობის ხელში და შკოლაში და გამოვიდნენ ცხოვრების ასპარეზზე მოქმედ პირებად. მაგრამ საქმე ის არის, რომ არც ამათ გაუკეთებიათ ქვეყნისათვის არაფერი. ამათა, როგორც სხვა გაუნათლებელ ქართველებს, ჰქონდათ თავიანთ მყოფობის, სიცოცხლის და მოქმედების მიზნად მარტო თავიანთი თავი და, ერთი სიტყვით, საკუთარს სარგებლობას უმსხვერპლიდნდნ იგინი ყოველ საერთო საქმეს და საზოგადო სარგებლობაებს. იმათი ცხოვრებისა და მოქმედების მიზანი ძრიელ კარგად იხატება შემდეგი სიტყვებით, რომლებიც განსვენებულმა დავიდ ბოდბელმა დაუგდო იმათ სიკვდილის დღეს სახსოვრად და სახელმძღვანელოდ. ”თუ მე არ ვიქნები, სთქვა იმან, ქვა ქვაზედაც ნუ დარჩებაო”. მართლაცდა აბა რა გააკეთეს მათ, თავიანთ სიცოცხლეში, ქვეყნისა და ქვეყნის საქმისათვის?

უპირველესი იმათი ვალი ის იყო, როგორც ზევით ვსთქვით, რომ დაჰხმარებოდნენ ხალხის განათლებას და ეხმარათ ამისათვის ის საშუალებები, რომლებითაც ამ მიზნისადმი მიღწევა შეიძლებოდა. ამ საშუალებაებს, რასაკვირველია, მოგონება არ უნდოდა, რადგანაც მაგალითები იმათ თვალწინ ჰქონდათ, რაკი გაიცვნეს ევროპიელების ცხოვრება და განათლების მოძრაობა მათში, ისინი უნდა სცდილიყვნენ მხოლოდ გადმოენერგათ ჩვენშიაც და მიეღოთ სახელმძღვანელოდ. განათლების გასავრცელებლად ხალხში, ის საშუალებაები, რომლებსაც განათლებული ხალხები დიდი ხანია ხმარობენ. აქ, რაღა თქმა უნდა, პირველი ყურადღება უნდა მიექციათ იმათ ყვმაწივილების აღზრდაზე და, რადგანაც იმათ დროს იწყებოდა მხრით, რომ ახალ დაფუძნებულ შკოლებს ისეთი ხასიათი, ჰქონოდათ, როგორიც საჭირო იყო ჩვენი ყმაწვილებისათვის, რადგანაც ეს შკოლები ჩვენი ყმაწვილებისათვის ფუძნდებოდნენ, ამის აღსრულებაში მოყვანე არ იყო მაშინ ძნელი საქმე, რადგანაც როგორც ზევითაც ვსთქვი, ბევრ მათგანს ისეთი მაღალი ადგილები ეჭირათ და ისეთი რწმუნება ჰქონდათ მმართებლობისაგან, რომ ადვილად შეეძლოთ ჰქონებოდათ ახალ დასაწყის საქმეებზე გავლენა, მეორე მხრით, იმათ უნდა თვითონაც გაეგოთ და ხალხისთვინაც გაეგებინებინათ და ექადაგებინათ როგორც სწავლისა და განათლების საჭიროება, ყმაწვილების აღზრდის მნიშვნელობა, ისე ის, თუ როგორი აღზრდა და მიმართულება უნდა მიეცათ მშობლებს თავიანთ შვილებისათვის, მაგრამ არა: იმათ არცა ერთი ესენი არ აღასრულეს და ამის გამო ჩვენში ყმაწვილების აღზრდამ მიიღო ისეთი ცუდი ხასიათი და მიმართულება, რომ ჩვენში, თითქმის აქამდისაც, აღზრდილები და ნასწავლები ისეთი უსარგებლონი გამოდიოდნენ მამულისათვის, როგორიც უსწავლელნი იყნენ.

ყმაწვილების აღზრდის გარდა, ხალხში სწავლებისა და განვითარების გასავრცელებლად დიდი მნიშვნელობა აქვს ლიტერატურას. მაშასადამე, ჩვენი ძველი თაობის წარმომადგენლებიც უნდა შესდგომოდნენ ამ კეთილ და სასარგებლო საქმეს, თუ ისინი მართლა ხალხისა და მამულის მეგობრებად და მზრუნველებად ჰრაცხდნენ თავიანთ თავს. იმ მშვიდობიანობის დროს, რომელშიაც ისინი სცხოვრობდნენ და სცხოვრებენ, იმათ შეეძლოთ აღედგინათ ჩვენი ძველი ლიტერატურა და ახალიც დაეწყოთ, და ამგვარად გაემრავლებიათ ხალხში საკითხავი წიგნები. ეს მით უფრო ადვილი იყო მათთვის, რომ იმათი ისეთი დრო და შემთხვევაები ჰქონდათ, თუ კი ისარგებლებდნენ, რომ ძრიელ ბევრის გაკეთება შეეძლოთ. ვის არ ახსოვს, მაგ., განსვენებული კავკასიის მთავარ მმართებლის ვარანცოვის დრო, რომელიც თვითონ გუსმოდგინედ ეწეოდა საქმითაც და საშუალებითაც ჩვენი ლიტერატურის აღდგენას. რაღა თქმა უნდა, რომ იმ დროს ბევრის გაკეთება შეეძლოთ ჩვენი ეხლანდელი ძველი თაობის წარმომადგენლებს, რომლებიც ეხლა ამაოებას იჩენენ და იკვეხიან თავიანთ უსარგებლო სწავლითა და ნამოქმედებით, თუ კი იმათ საზოგადო საქმის დახმარებისა და გაკეთების სურვილი და შეძლება ჰქონდათ. მაგრამ მთელი მაშინდელი იმათი ღვაწლი იმით გათავდა, რომ იმათ გამოსცეს ორი თუ სამიოდე ძველი წიგნი, სხვანი კი ყველა ჩვენი ლიტერატურის ძვირფასი ნაწარმოებები, იმათი უზრუნველობისა და დაუდევნელობის წყალობით, ამნამდისაც სხვადასხვა მონასტრებში ლპებიან და თაგვების ბუდეებად ჰხდებიან. ამგვარად, ცხადათა სჩანს, რომ ეს ჩვენი ძველი თაობის წარმომადგენლები იმოდნად უზრუნველნი და მოუხერხებელნი ყოფილან შესახებ ლიტერატურისა, რომ ისიც ვერ დაუცავსთ და შაუნახავთ რიგიანად შთამამავლობისათვის, რაც დაუტოვებიათ მათთვის მათ მამა-პაპებს. მაშ ახალსა და საკუთარ მათ ნაწარმოებს რას უნდა მოველოდეთ მათგან?

თუმცა იმათი ვალი იყო, რომ მიებაძნათ განათლების საქმეში სხვა ხალხების მოწინავე პრებისათვის და ეხმარათ, როგორც ზემოთა ვსთქვით, ის საშუალება, რომელსაც ისინი ხმარობდნენ თავიანთ ქვეყნებში და ხალხებში სწავლისა და განათლების გასავრცელებლად, ესე იგი, ეწერათ და ეთარგმნათ საჭირო წიგნები, შესდგომოდნენ ჟურნალისა და გაზეთის გამოცემას და ამგვარად თან სწავლა და ახალი ჰაზრები გაევრცელებინათ თავიანთ მოძმეებს შორის და თან თავიანთი სამშობლო ენა შეემუშავებინათ, მაგრამ, სამწუხაროდ, ვერაფერ ამგვარს ვერ ვხედავთ ჩვენ მათ ცხოვრებაში და მოქმედებაებში, ისე რომ მთელი ეხლანდელი ნაახევარი საუკუნის განმავლობაში. რომელსაც შეიცავს იმათი ცხოვრება, ჩვენში თითქო ყველაფერი, რასაც კი ჩვენი სახელი ქვიან, ღრმა ძილში იყო ჩაფლული. და არ სჩნდებოდა არავინ, რომელსაც შეერყია ეს მოუძლურებელი გვანი, და გამოეფხიზლებია იმ მომაკვდინებელი ლეტარგიული ძილისაგან, რომელშიაც ის იმყოფებოდა. ამ დროს ჩვენი ნასწავლი პირების ლიტერატურული შრომა იმაში მდგომარეობდა, რომ ზოგნი მათგანნი სთხზავდნენ ხან და ხან საამურ ბაიათებს, რომლებშიაც ისინი ამკობდნენ ვარდს, ბულბულს, მზეს, მთვარეს და უმღეოდნენ ლოთობის დროს. მაშ ცხადი წარმოსადგენია, თუ როგორს მდგომარეობაში უნდა ყოფილიყო ჩვენი ეხლანდელი ძველი თაობის წარმომადგენლების ხელში ჩვენი სამშობლო ლიტერატურა და ენა. ლიტერატურის აჩრდილიც არ იყო და ენაც, გაუკეთესებისა და განვითარების ნაცვლად, თითქოს სრულიად გაირყვნა და წახდა, რადგანაც ერთი მხრით, ლიტერატურა არ მოძრაობდა და არ სცდილობდა, რომ დაეცო წმინდად და, მეორეც, რადგან ქართულ ლაპარაკში ჩვენი ვაჟბატონები და ქალბატონები ყოველ შემთხვევაში, დაუფიქრებლად და გაუგებრად, ხმარობენდნენ და ეხლაც ხმარობენ რუსულ სიტყვებს [მე თვითონ მქონდა ერთხელ ლაპარაკი ძველი თაობის ერთ ისეთ წარმომადგენელთან, რომელიც ამ თაობის წარმომადგენელებთ შორის პირველ მეცნიერად და ქართული ენის მცოდნედ ირაცხება. მევკითხე იმას, როგორც გამოცდილ და მეცნიერ პირს, რჩევა ერთი ჩემი საქმის შესახებ. საუბარი გვქონდა ქართულ ენაზე და აი რაგვარი სიტყვებით გამოხატა მან, სხვათა შორის, თავისი ჰაზრი: ”შენ საქმეს ორი ისხოდი აქვს, მითხრა მე მან და სხვა …”], მაშ საკვირველი არ არის, რომ ზოგიერთი ჩვენი ძველი თაობის წარმომადგენლები, არა მიმხედველნი ამისა, ამაყობენ და კვეხულობენ, ვითომც მათ ხელში ქართული ლიტერატურაცა და ენაც ბრწყინავდა და ვითომც მხოლოდ ახალ თაობას გაეფუჭებინოს?!

როცა ეხლანდელი ჩვენი ძველი თაობის წარმომადგენლებზე ვლაპარაკობთ, უსამართლობა იქნება, რომ ჩვენ დიდი სიამოვნებით არ მოვიხსენიოთ ერთი თუ ორიოდე პირი, რომლებშიც ისე გამობრწყინავენ მათ შორის, როგორც ღურბლიან ღამეში ცაზედ ალაგ-ალაგ გამოსჭვრეტენ ვარსკვლავები და რომლების ცხოვრება და მოქმედება სავსე არიან პატიოსნებითა და კეთილი სურვილით შესახებ ჩვენი სამშობლოსი და ხალხის ბედისა; მაგრამ ამასთან ესეც კი უნდა ვსთქვათ, რომ იმათი ხმა მათ მოუძლურებულ და უვარგის მოძმეებთ შორის რჩებოდა ხმად, მღაღადებლად უდაბნოსა შინა – ვინ არ იცის, რომ ერთი და ორი კაცი მთელ ხალხში ბევრს ვერას გახდებიან, თუ ისინი სხვა ვერავისში ვერა ჰპოებენ თანაგრძნობასა და დახმარებას.

როგორ თანაუგრძნობდა და ან ეხლა თანაუგრძნობს ჩვენი ძველი თაობა საზოგადოდ საერთო საქმეს, – ეს კიდე უფრო ცხადად დაამტკიცა მან თავისი ყოფა-ქცევით, ამ უკანასკნელ დროში, როცა ჩვენში, სასიხარულოდ, გამოჩნდნენ ზოგიერთი ისეთი ახალგაზრდები, რომლებმაც გაიგეს ჩვენი ხალხის ეხლანდელი სამწუხარო მდგომარეობა და სცდილობდნენ გამოიყვანონ ის იმ უმეცრებისა, უზრუნველობისა და გაუგებრობისაგან, რომელშიაც ის ეხლა იმყოფება. მის ნაცვლად, რომ ჩვენ ძველ თაობას და მის წარმომადგენლებს აღმოეჩინათ ამ უკანასკნელებისათვის თანაგრძნობა, გაემხნევებინათ და დაჰხმარებოდნენ სიტყვით და საქმით, იმათ, მათდა სასირცხოდ, დაცინვა, მტრობა და დევნა დაუწყეს და მათ.- ამაზე უარესი და უსაძაგლესი საქმე კიდე იქნება რამე?!

სხვა დანაშაულობა და ცოდვებიც ბევრი მიუძღვის ძველ თაობას თავიანთი მამულისა და შთამამავლობის წინაშე, მაგრამ ჩვენ ზოგიერთი, ჩვენზედ დამოუკიდებელი გარემოებანი არ გვაძლევენ ნებას, რომ ყველას გაჩხრეკას და გამოაშკარავებას შუდგეთ. თვენი ფიქრით ისიც საკმაოა, რაც ვილაპარაკეთ მისთვის, რომ მკითხველებმა ცხადად დაინახონ და ჰსაჯონ თუ როგორი ყოფილან ჩვენი ეხლანდელი ძველი თაობა, მისი წარმომადგენლები და სტყუვიან ისინი თუ არა, როცა თავიანთ თავს და მოქმედებაებს აქებენ და ახალ თაობას კი დასცინიან და აძაგებენ.