აბაშიძე კიტა

ეტიუდები XIX საუკუნის ქართული ლიტერატურის შესახებ

 
წინასიტყვაობა

 

1890-ში ფრანგმა კრიტიკოსმა ბრიუნეტიერმა გამოსცა “გვართა ევოლუცია ლიტერატურის ისტორიაში”. ჩვენ მაშინვე მივაქციეთ მკითხველი საზოგადოების ყურადღება ბრიუნეტიერის სრულიად ახალ მეთოდს და დავსტამბეთ რამდენიმე წერილი “ივერიაში” (1894 წ., ¹ 165 და 166) და “მოამბეში” (1894 წ., ¹ 12 და 1895 წ., ¹1 და 2). ბრიუნეტიერის სამეცნიერო-კრიტიკულმა შრომამ აღგვიძრა აზრი და სურვილი, ახალი მეთოდის მიხედვით განგვეხილა ქართული ლიტერატურა XIX საუკუნისა. მაშინვე მივჰყავით ხელი ამ ლიტერატურის კორიფეების შესახებ ეტიუდების წერას. აგერ ათი წელიწადია დრო გამოშვებით ჩვენ ამა თუ იმ მწერლის შესახებ ვსტამბავდით ეტიუდებს. დღეს, რაკი XIX საუკუნის ჩვენი ლიტერატურის უმთავრესი მიმართულებებისა და მათის მეთაურების შესახებ ეტიუდები დამთავრებულია, ჩვენ განვიზრახეთ ამ წიგნაკის ცალკე გამოცემა. ძალიან კარგად გვესმის ჩვენის შრომის სისუსტე და ვიცოდით, რომ არც ძალი და არც ღონე არ შეგვწევდა, ჩვენი ბრწყინვალე და მშვენიერი ლიტერატურის შესაფერი დახასიათება მიგვეწოდებია საზოგადოებისათვის. მაგრამ, ყოველ შემთხვევაში, ეს ერთადერთი სისტემატური შრომაა (რა ღირსებისაც არ უნდა იყოს იგი) XIX საუკუნის ქართული ლიტერატურის შესახებ ქართულ ენაზედ, სადაც ავტორი სცდილობდა ეს დიადი მოვლენა ჩვენი ერის აზრისა და გონების სამეუფოისა თვალწინ გადაეშალა მკითხველ საზოგადოებისათვის.

 

მეთოდი, რომლითაც ჩვენ ვხელმძღვანელობდით, გახლავსთ მეთოდი ევოლუციისა; აი, რაში მდგომარეობს ეს მეთოდი:

 

როგორც ბუნებაში, ისე ლიტერატურაში არის გვარი, ლიტერატურული ჟანრი, ფორმა. ეს გვარი, ჟანრი, ფორმა, როგორც ბუნების ყოველი ნაწარმოები, იბადება, იზრდება და მერე კვდება ან გარდიცვლება სხვა მონათესავე გვარად. ამა თუ იმ გვარის დაბადებას, ისე როგორც მის აყვავებასა, მოსპობას და გარდაცვლას - ტრანსფორმაციას ხელს უშლიდა ან ხელს უწყობდა ზოგიერთი პირობა, ზოგიერთი გარემოება. სხვადასხვა გვარს შორის მხოლოდ ის სცოცხლობდა და ძლიერდებოდა, რომელიც უფრო ღონიერი იყო და რომელსაც ძალ-ღონე შესწევდა, თავისდა სასარგებლოდ მოეხმარა სხვადასხვა გარემოება და პირობა. ერთის სიტყვით, ლიტერატურაშიაც მოქმედობდა კანონი ბუნებრივის შერჩევისა. აქაც სხვადასხვა გვართა შორის სწარმოებდა ცხოვრებისათვის ჭიდილი, მეტოქება, ბრძოლა, საუკეთესო და იდეალური, თუ შეიძლება ასე ვსთქვათ, და ჭიდილი ესე თავდებოდა მით, რომ ერთი გვარი (ლიტერატურულის ნაწარმოებისა) გზას უთმობდა მეორეს, ხოლო თვით კი ან მთლად მოისპობოდა, ანდა გარდაიცვლებოდა მეორე გვარად.

 

ამნაირად, როგორც ბუნებაში, ისე ლიტერატურაში სწარმოებდა განვითარება, ევოლუცია ცხოვრებისათვის ჭიდილისა და ბუნებრივის შერჩევის შემწეობით. რომ არსებობს გვარი, ჟანრი ლიტერატურულის ნაწარმოებისა, ამის უარისყოფა ყოვლად შეუძლებელია, ყოვლად მოუხერხებელია კაცმა სთქვას, რომ “ვეფხისტყაოსანი” იმავე გვარის ნაწარმოები იყოს, როგორისაც ბარათაშვილის, გინდ აკაკის სალირიკო ლექსებია. ანდა, კიდევ მეტი, წარმოუდგენელია სთქვას ვინმემ, რომ ილიას “განდეგილი” ეკუთვნოდეს იმავე გვარს ლიტერატურული ნაწარმოებისას, რომელსაც ეკუთვნის გიორგი ერისთავის სატირული კომედიები “ძუნწი”, გინდ “გაყრა” და “დავა”. მაშასადამე, სულ სხვა გვარია ეპოპეია და სალირიკო ლექსი, სულ სხვა გვარია ლირიკული პოემა და დრამატული ნაწარმოები.

 

რომ არსებობს მთელი ციკლი განვითარებისა ამა თუ იმ გვარში, ამა თუ იმ პირობისა და გარემოების მიხედვით, ამას თვით ჩვენი სალირიკო პოეზია გვიმტკიცებს, რომელიც რომანტიზმით იწყება, გადადის რეალიზმზე და მერე ნეორომანტიზმისა და სიმბოლიზმის სამკვიდროდ გახდება.

 

სხვადასხვა პირობებში ერთი გვარი იცვლება მეორე გვარად. ამის მაგალითია საეკლესიო მჭერმეტყველების გარდაცვლა სალირიკო პოეზიად (ამის მაგალითები ბრიუნეტიერსა აქვს მოყვანილი თავისს საფრანგეთის XIX საუკუნის სალირიკო პოეზიის განვითარებაში. იხ. “მოამბე”, 1894 წ., ¹12 და 1895 წ., ¹1 და 2). ამასავე გვიმტკიცებს ეპოპეის შეცვლა რომანად. ეს უკანასკნელი გვარი (რომანი) მით არის შესანიშნავი, რომ იგი მრავალის გვარის ნანგრევებზედ არის აღმოცენებული და აშენებული; მან, არათუ ეპოპეიას მაგიერი ადგილი დაიკავა, შეისვა და  შეითვისა მრავალი სხვა გვარიც ლიტერატურულის ნაწარმოებისა, - ცოტათი სალირიკო პოეზია, ცოტათი დრამატული გვარიც და სხვ.

 

სხვადასხვა მიზეზებისა გამო ლიტერატურულის ნაწარმოების ესა თუ ის გვარი კვდება, ისპობა, - ამის მაგალითს იძლევა კლასიკური ტრაგედია (იხ. ბრიუნეტიერისავე “les epogues du theatre francais”), გინდ იგივე ეპოპეია, რომელსაც ერთ დროს უპირველესი და უდიდებულესი ადგილი ეჭირა, დღეს კი სრულიად გამქრალია და მივიწყებული. ეს არის, მოკლედ რომ ვსთქვათ, ევოლუციის მოძღვრება ბრიუნეტიერისა და ის მეთოდი, რომლითაც იგი სარგებლობდა ლიტერატურის ისტორიის მიმოხილვაში. ეს მეთოდი დღეს თითქმის მიღებულია: მას მხარს აძლევს ცნობილი კრიტიკოსი, აკადემიკოსი ემილ ფაგე; ამ მეთოდის მიხედვით დაწერილია მრავალი ჩინებული ლიტერატურის ისტორია (დიუმენილი - საფრანგეთის ლიტერატურა ევოლუციის მეთოდით განხილული, უვრე. - იმავე მეთოდით აქვს გარჩეული საბერძნეთის ლიტერატურა).

 

ჩვენს “ეტიუდებში” ჩვენ განვიხილეთ XIX საუკუნის ქართული ლიტერატურა ევოლუციის მეთოდის მიხედვით. იმავე მეთოდის მიხედვით ამ ეტიუდებში მარტო იმათ მივაქციეთ ყურადღება, ვისაც რაიმე ადგილი უჭირავს ევოლუციის მიმდინარეობის სხვადასხვა საფეხურზედ; ამიტომაც სახელიც არ გვიხსენებია ისეთი მწერლისა, რომელსაც არავითარი როლი არ უთამაშია ამა თუ იმ ცვლილებაში (მაგ., ალ. ორბელიანი, ბარბ. ჯორჯაძისა, თუმანიშვილი, მაჩაბელი და სხვა მრავალი). წარმოიდგინეთ, სწორედ ამ მეთოდის ერთგულებამ ხელი აგვაღებინა ისეთ უეჭველად ნიჭიერ მწერლების ნაწარმოების განხილვაზედ, როგორიც არის ლავ. არდაზიანი, ნ. ლომოური, ს. მგალობლიშვილი და ეკ. გაბაშვილისა, და ეს იმიტომ, რომ ლიტერატურის ევოლუციაში მარტო იმას უნდა მივაქციოთ ყურადღება, ვინც შეიტანა ახალი რამ ლიტერატურის მსვლელობაში, ან ძველი გაამშვენიერა და მიიყვანა უმაღლესს წერტილამდე; უნდა ადგილი ჰქონდეს მას, ვინც დააჩქარა ეს მსვლელობა, ან მისი მიმართულება შესცვალა, ან შეაჩერა ეს მსვლელობა.

 

ზემოხსენებული მწერლები კი, მაგ., არდაზიანი, როგორც რეალიზმის დამწყები ჩვენს ლიტერატურაში, დაგვიანებული იყო, ვინაიდან უკვე გ. ერისთავი შეიქმნა ამ მიმართულების ინიციატორი. რეალიზმის განმამტკიცებლად და გამამშვენიერებლად ილია ჭავჭავაძის გვერდით მისი სახელის ხსენებაც კი შეუძლებელია; ხოლო რეალიზმის დაცემის, დეკადანსის გამომხატველობა გიორგი წერეთელს ხვდა წილად.

 

ეგევე ითქმის ნ. ლომოურისა, ს. მგალობლიშვილისა და ეკ. გაბაშვილის შესახებ - იგინი ილია ჭავჭავაძის სკოლას ეკუთვნიან, ხოლო თუ აქა-იქ მათ ნაწარმოებში გამოსჭვივის ახალი ელემენტები ნეორომანტიზმისა - იმდენად, რამდენადაც ეს ილიას ნაწარმოებშიაც სჩანს (“კაკო ყაჩაღი”, “გლახის ნაამბობი” და სხვ.). ხოლო განმტკიცება და დამკვიდრება ნეორომანტიზმისა, სრულიად ახალ საფუძველზედ მისი აღმოცენება ყაზბეგს ეკუთვნის, რომელმაც დიდებულად შეასრულა როლი ახალი მიმართულების შემომღებისა. ზოგიერთი ამ მწერალთაგანი უეჭველად ნიჭიერია, მათი ნიჭი სრულიადაც არ ჩამოუვარდება ზოგიერთ იმ მწერალთა ნიჭს, რომელთაც ადგილი მოიპოვეს ამ ეტიუდებში (გ. წერეთელი და სხვ.), მაგრამ ლიტერატურის ისტორია, რომელიც ევოლუციის მეთოდით ხელმძღვანელობს, იძულებულია მათ ძალაუნებურად გვერდი აუაროს. ახალი ლიტერატურა ჩვენ მარტო გაკვრით მოვიხსენეთ და ეს იმიტომ, რომ დამთავრებულისა და დასრულებულის მიმართულების მეთაურობა ჯერჯერობით ვაჟას ეკუთვნის, და ახალგაზრდა მწერლები - შიო არაგვისპირელის მეთაურობით, ამზადებენ იმ ნაწილებს, იმ სხვადასხვა ძაფს მიმართულებისას, რომლისგანაც უნდა აღმოცენდეს ჩვენი ახალი ლიტერატურა. ვიქონიოთ იმედი, რომ ეს ლიტერატურა შეიქმნება XIX საუკუნის ჩვენის ლიტერატურის ღირსეული დამამშვენებელი.

 

საქართველოსათვის მეცხრამეტე საუკუნე შავითა და ბნელით არის მოცული. საქართველო, როგორც პოლიტიკური არსება, მოისპო მეცხრამეტე საუკუნის პირველსავე წელიწადში. მეცხრამეტე საუკუნიდან ქართველ ერს თავისი სრული ცხოვრება აღარა ჰქონია, იგი ცხოვრობდა სიტყვით სხვის “მფარველობის” ქვეშე, ხოლო საქმით სხვის “მონობას” განიცდიდა. ჩვენ თუ ჩვენისავე ნებით დავმორჩილდით ჩვენ მეზობელ ძლიერ სახელმწიფოს, რომელიც მასთან ქრისტეს მოსავიც იყო, ამით ისტორიულად მიუცილებელის მსვლელობის საქმე ცოტათი დავაჩქარეთ, აღარ ვიხმარეთ ყოველი საშვალება მტრისაგან ნიშანში ამოღებულის სამშობლოს საშველად, არამედ პირდაპირ აღვასრულეთ ის, რაც, “ადრე იქნებოდა თუ გვიან”, მაინც უნდა მომხდარიყო. ჩვენ აქ მხოლოდ ის შეგვიძლიან ვსთქვათ, რომ სახელმწიფოს, რომლის კალთის ქვეშაც ჩვენ გამგეთ თავი შეაფარეს, საქმე გავუადვილეთ და დიდი შრომა და ჯაფა ავაცილეთ, კიდევაც დიდი შემწეობა აღმოვუჩინეთ იმ საქმეში, რომელიც მისი ისტორიულის მსვლელობის მიუცილებელი მიზანი იყო.

 

 ამგვარად, ქართველი ერი წასულის ასი წლის განმავლობაში სცხოვრობდა არა სავსებით, არამედ ვაი-ვაგლახით მიჩანჩალებდა. მთელი მისი მოქმედება, აზრი, ფიქრი, მისწრაფება მარტო ერთ რამეში გამოიხატებოდა - ლიტერატურაში და ისიც ლიტერატურის ერთ დარგში - სიტყვა[1]კაზმულ მწერლობაში. პოლიტიკური და ეკონომიური ცვლილებანი მოხდა გარეშე ჩვენის მონაწილეობისა და გავლენისა, თითქმის არც ერთი ამ ცვლილებათაგანი ჩვენ ახლოსაც არ გაგვკარებია (საერობო თვითმართველობის და ნაფიცთა მსაჯულის ინსტიტუტი, შეღავათიანი ცენზურა და სხვ.).

 

მეცნიერულისა და ფილოსოფიურის მსვლელობისაც კი სრულიად გარეშე მაყურებლად დავრჩით: სასულიერო და საერო აკადემიები და უნივერსიტეტები - ეს მეცნიერებისა და ფილოსოფიის ნავთსადგურნი, სხვა და სხვა გვარი უმაღლესი სკოლები ჩვენ თვალითაც არ დაგვანახეს. სწავლა-აღზრდის საქმე ჩვენს ხელად არ არის და ჩვენს გავლენას სავსებით აცილებულია.

 

სიტყვა-კაზმული მწერლობა შეიქმნა ერთადერთი მხარე ცხოვრებისა, რომელიც ამ ცხოვრების ვითარების უტყუარი, ხელოვნური გამომხატველი იყო.

 

უმთავრესი კილო ჩვენი მწერლობისა (განსაკუთრებით პოეზიისა) ორგვარია - ორნაირ პირობის, ორნაირ გარემოების, ორნაირის ზედგავლენის ქვეშ აღზრდილი და გაჭედილი: პოლიტიკური და საზოგადოებრივი პირობები ისეთი იყო, რომ ღრმა სევდითა და ოხვრით ავსებდა ყოველი შეგნებული ქართველის გულს და უსასო პესსიმიზმისაკენ მიაქანებდა ჩვენ მწერლობას. ხოლო ჩვენის საუკუნეების განმავლობაში შექმნილი კულტურის, მწერლობის მაგალითები სულ იმას ჩაგვძახოდნენ და ჩაგვიჩიჩინებდნენ: “ჰხამს მამაცი გაგულოვნდეს, ჭირსა შიგან არ დაღონდესო” და “ჰხამს მამაცი მამაცური, სჯობს რაზომცა ნელა სტირსა, ჭირსა შიგან გამაგრება ასე უნდა, ვით ქვითკირსაო”. ამ დიდებული ნუგეშინისმცემელისა და გამამხნევებელის წყალობით ჩვენი ლიტერატურაც ასცდა უნიადაგო და უშინაარსო წუწუნსა და გოდებასა.

 

გამამხნევებელად და გამამხიარულებლად მოქმედებდა ჩვენ მწერლობაზედ წარმტაცი სიმშვენიერე და სილამაზე ჩვენი სამშობლოისა,

 

“სად ველნი, ფერით ზურმუხტნი ნაზადა აღმწვანდებიან,

მათზე კასკასით წყარონი, გახარებულნი მორბიან;

მათ სიკამკამეს ყვავილნი თავ-დახრით განცვიფრდებიან;

გულს მათი ხილვა უხარის, თვალთ კვალად ენატრებიან”.

 

ფიზიკური სიმშვენიერე ჩვენი ხალხისა, მისი მკვირცხლი, ცოცხალი ბუნება და მხიარული ხასიათი - განმაცხოველებელი წყაროს როლს ასრულებდა ჩვენ ლიტერატურაში, და თავის დღეში გულს არ უტეხდა ჩვენ მწერლობას.

 

განა ამაებით აღტაცებული მგოსანი არ ამბობს:

“სხვა საქართველო სად არის, რომელი კუთხე ქვეყნისა?

ერი გულადი, პურადი, მებრძოლი შავის ბედისა?!

შავთა დროთ ვერა შესცვალეს მის გული ანდამატისა,

იგივ მხნე, იგივ მღერალი, მოყვარე თავის მიწისა!”

 

ყველა ეს ჩვენ მწერლებს იმედსა და სასოებას უნერგავდა, გულში საუკეთესო მომავლის საფუძვლიან მოლოდინს აღუძრავდა, ამიტომაც ჩვენს მწერლობას თვით უაღრესის სიმწარის დროსაც გულიდან არ განშორებია სიმხნევე და “ჭირსა შიგან გამაგრება”.

 

ხოლო თუ ჩვენს ლიტერატურაში მაინც ისმის განუწყვეტელი ღრმა კვნესა და გოდება, ეს უსაქმურთა და მოცლილთა გამოგონილი კი არაა, მთელი ერის სულის განწყობილების გამომსახველია, საერო ნიადაგზედ აღმოცენებული. ამ კვნესის დამწყები, უიმედობით აღსავსე, უსასოებით შებოჭვილი ალ. ჭავჭავაძე “ჩაღლევაში” იძიებს თავის დავიწყებას და ეპიკურეიზმს მისდევს დარდების გასაქარვებლად. ხოლო საყვარლის ვნებით აღსავსე კოცნა გამწარებული აქვს ჰაერში გავრცელებული ოხვრისა და გოდების ხმით და ღვინით აღსავსე ჭიქის ძირშიაც სამსალას ნახავს შარბათის მაგიერ. ჩვენი ერის კაეშნის განხორციელებული გენიოსი, სულით მშვენიერი და სულითვე ობოლი პოეტი, “გულ დახურულთა” მეგობარს - მთას მიჰმართავს და იქ იძიებს თანამგრძნობ მეგობარს; აღშფოთებულის “სულით მაშვრალის” მგოსნის ფიქრი ცის სივრცის იქით მიილტვის იმედისა და ნუგეშის მოსაპოვებლად და ბოლოს გულმოწყლული და სასოწარკვეთილებით აღსავსე პოეტი გარდასწყვეტს, “მოშორდეს მამულს, მოაკლდეს სწორთა და მეგობარსა, აღარ იხილოს მშობელი და სატრფო ტკბილ-მოუბარი, აღარ დაიმარხოს მის მამულში  მისთა წინაპართ საფლავთა შორის”, მაგრამ ჩვენი ლიტერატურის სულმნათი დიდება ყოველსავე ტანჯვასა და ვაებას სრულის მოთმინებით ეგებებოდა, ვინაიდგან ღრმად სწამდა, რომ

 

“ცუდათ ხომ მაინც არა ჩაივლის ეს განწირულის სულის კვეთება

და გზა უვალი, შენგან თელილი, მერანო ჩემო, მაინც დარჩება;

და ჩემს შემდგომად მოძმესა ჩემსა სიძნელე გზისა გაუადვილდეს

და შეუპოვრად მას ჰუნე თვისი შავის ბედის წინ გამოუქროლდეს.”

 

და სწორედ ამიტომაც ეს დიდებული ანდერძი დაუგდო ჩვენს ლიტერატურასა და ცხოვრებას:

 

“რადგანაც კაცნი გვქვიან, - შვილნი სოფლისა,

უნდა კიდეცა მივსდიოთ მას, გვესმას მშობლისა:

არც კაცი ვარგა, რომ ცოცხალი მკვდარსა ემსგავსოს,

იყოს სოფელში და სოფლისთვის არა იზრუნვოს!”

 

იმ ახალმა სალიტერატურო სკოლამ, რომელმაც დაიჭირა სალიტერატურო ასპარეზი ამ მწერლების შემდეგ ბრწყინვალე გამარჯვების წყალობით, უფრო კარგ პირობებში დაიწყო მოქმედება. უფრო საიმედო და სასოების აღმძვრელი იყო ის გარემოება, რომელშიც ხვდათ მუშაობა ახალ მეთაურებს. მრავალი რამ იყო იმ დროს სასოებისა და იმედის აღმძვრელი. მეთაურმა სკოლისამ, ნ. ბარათაშვილის პოეზიის ნამდვილმა და სახელოვანმა მემკვიდრემ, სამშობლოს დიდებულმა შვილმა, მისთვის განაწამებმა და მისთვის ტანჯულმა, რომლის ციური შუბლი ეკლის გვირგვინით შეამკო უმადურმა ერმა და მით დაგვანახვა თავისი სულიერი ავადმყოფობა - ამ დიდებულმა მგოსანმა “განდეგილის” სასტიკის პესსიმიზმით დააგვირგვინა თავისი პოეზია. მან დაჰგმო ცხოვრება მისი ერისა ისეთის მძლავრის და ღონიერის სიტყვებით, რომ ქართულს პესსიმიზმს ამაზედ უფრო გაბედული და ღრმა არა შეუქმნია-რა; მაგრამ თვით ეს უკვდავი ქმნილება სიმბოლოა იმ ორგვარის ხასიათისა, რომელიც ჩვენს ლიტერატურასა ჰქონდა მეცხრამეტე საუკუნეში. ილიას “განდეგილი” ცხოვრების საოცარი მკაცრი და სასოების წარმკვეთი დაგმობით სავსეა, მაგრამ ავტორი დასჯის “განდეგილს” ამ ცხოვრების განდგომისა და მოშორებისათვის, რადგანაც, მისი აზრით, ცხოვრებიდან გაქცევა ყოვლად შეუძლებელია და მოუხერხებელი და ამიტომაც ცხოვრების მძიმე ტვირთის ზიდვა ავტორმა მიუცილებლად დაგვისახა; ცხოვრების ფატალურის ძალის წარმტაცი სიმშვენიერე მწყემსი-ქალის სახით დაგვანახვა და მწყემსი-ქალის ცხოვრების შეხარულებით აღსავსე ფილოსოფიას სასტიკად დაამარცხებინა “განდეგილის” ასკეტური მისწრაფებანი. და მანვე ჩაგვძახა, ბავშობიდანვე დედის ძუძუსთან ერთად შეგვათვისებია:

 

“მოვიკლათ წარსულ დროებზედ დარდი,

ჩვენ უნდა ვშობოთ ჩვენი მყობადი,

ჩვენ უნდა მივსცეთ მომავალი ხალხს.”

 

განა მანვე არ ჩაგვინერგა შეურყეველი ნუგეში და იმედი: “აწმყო თუ არა გვწყალობს, მომავალი ჩვენიაო.”

თ-დი აკაკი წერეთელი მშვიდსა და ლმობიერს პესსიმიზმს თავისი პირველის ლექსებისას ურევდა ზიზღით გაჟღენთილს გმობას იდეალზედ გულაცრუებულის სამშობლოისას და ბოლოს “ფურთხის ღირსადაც” კი მიიჩნია დაძაბუნებული, დაბეჩავებული “საქართველო”; მაგრამ იმედი და სასოება ერთ წუთსაც არ განუშორებია გულიდგან და ყოველ დროს გვარწმუნებდა, რომ

 

“არ მომკვდარა, მხოლოდ სძინავს

და ისევე გაიღვიძებსო.”

 

 ალ. ყაზბეგმა თავისი მოთხრობებით და მასთან ერთად ძმათა რაზიკაშვილთა “მთას” მიმართეს და მთის გმირის ხალხის სურათები დაგვიხატეს. ალ. ყაზბეგმა შეუდარებელის ნიჭით დაგვანახვა მწარე სურათი ძველი ცხოვრების დარღვევისა და მოსპობისა ახალ გარემოებათა წყალობით, იმ გარემოებათა წყალობით, რომელიც თავზედ მეხივით დაატყდა ჩვენს ცხოვრებას და ძირიან[1]ფესვიანად შესცვალა მისი კანონიერი მიმდინარეობა; ხოლო ის მამაცობა და გმირული თავგანწირულება, რომელსაც იჩენდა მთიელი ამ ცხოვრების უკანასკნელ წუთებში, დიდის სასოწარკვეთილების აღმძვრელი კონტრასტი იყო ჩვენის ცხოვრებისა, თუმცა თანაც გამამხნევებელი იყო, ვითა დიადი სურათი ჩვენის ხალხის მამაცობისა და თავგანწირულებისა. ვაჟა კი თავის პოეზიით არაერთხელ გვიგალობებს გმირულ სულის ამამაღლებელ ნანინას.

 

“ვისაც ჩვენ არ ვებრალებით, ჩვენ შევიბრალოთ რისადა?

სიკვდილი თვითონ უფალსა გაუჩენია მტრისადაო.”

 

 არა და, არაერთხელ დაგვიპირდაპირებს უმსგავსო სიცოცხლეს და სახელოვან სიკვდილსა:

 

“ათას ცოცხალსა ბევრჯელა

ათჯერ სჯობს ერთი მკვდარიაო.”

 

 შემდეგი თაობა მწერლებისა გვიხატავდა გულისმომწყვლელ სურათს დევნილი და ტანჯული გლეხკაცობისას, მაგრამ ამ გლეხ-კაცობის სულიერისა და ზნეობრივის ძალის დიდი რწმენა მაინც შერჩენილი ჰქონდა (ნ. ლომოური, ს. მგალობლიშვილი, ეკ. გაბაშვილისა).

 

სამაგიეროდ, ახალგაზრდა ჩვენი მწერლები (ე. ნინოშვილი, შ. არაგვისპირელი, მელანია, ან. ერისთავისა, დ. კლდიაშვილი) ამ შემცდარ იდეალიზაციას გლეხობისას გვერდს უხვევენ და გვაჩვენებენ, რომ სხვადასხვა გარემოებათა წყალობით იქაც, ამ წრეში, თუ წოდებაში, როგორც გნებავთ, თავმოყრილია ყოველივე სიცუდე და ბიწიერება, თუმც ე. ნინოშვილი და მისი ჯგუფის მწერლები ელეფთერიძე და სხვანი ამის მიზეზად სოციალურ პირობებსა სახავენ და დ. კლდიაშვილი ნაზის ირონიითა და თანაც ქრისტიანობრივის სიბრალულითა და მოთმინებით ეპყრობა საცოდაობითა და უმსგავსოებით აღსავსე ცხოვრებას ამა თუ იმ წრისას. ჩვენის ლიტერატურის ორმაგი განწყობილება (სევდიანი, მაგრამ ყოველთვის იმედითა და სასოებით აღსავსე) მიატოვა ახალმა ჯგუფმა ჩვენის მწერლობისამ - შ. არაგვისპირელის სკოლისამ (ია ეკალაძე, ან. დეკანოზიშვილი, ივ. ზურაბიშვილი), თითქოს მათ საუკუნის ჩვენის ცხოვრების უსასო მდგომარეობამ აზრი წაუწყმიდა და გრძნობა მოუწამლა, სასოწარკვეთილებაში ჩააგდო და მთელს ქვეყნიერებაზედ, ყოველსავე მოვლენაზედ სამუდამოდ გული გაუტეხა. ამათ პესსიმიზმი მთელს ცხოვრებაზედ გადაიტანეს და რადიკალურის უარყოფით მოეკიდნენ არა მარტო კაცის ცხოვრებას, არამედ მთელს ბუნებას (ია ეკალაძე), ბუნებასა და კაცთა შორის დამოკიდებულებას (ან. დეკანოზიშვილი) და ბოლოს თვით აზრს კაცისას და ამ აზროვნების შექმნილს ლოღიკურ კატეგორიებს (ივ. ზურაბიშვილი). იგინი ვერსად ვერა ხედვენ ვერაფერს გამამხნევებელსა და საიმედოს. მათთვის ყოველივე ბოროტების მომასწავებელია და ბოროტების თესლის მატარებელი: კაცის ცხოვრება, ბუნების მოვლენა, კაცთა შორის ურთიერთობა, კაცის აზრი, კაცის აზრით შექმნილი აბსოლუტური იდეალები. შ. არაგვისპირელმა თავისის საუცხოო ნიჭით დაჰგმო კაცის ცხოვრება და ყოველივე მოვლენა ცხოვრებისა, სიყვარული, მეგობრობა, კავშირი მშობლიური და ნათესაური, ყოველივე ეს ოცნებად აღიარა, ყოველივე ამ მოვლენის რეალური განხორციელება საზიზღარ სიბინძურედ გამოსახა, ყოველივე ამ მოვლენის თავზარდამცემი სურათი მოგვცა და თვით კაცის აზრიც კი “სისულელედ” მონათლა. XIX საუკუნის უკანასკნელის დროის პოეზიაც იმავე კვალს ადგია, იგივე უსასოება, იგივე ძირითადი და რადიკალური უიმედობა (ცახელი, ევდოშვილი, განდეგილი), თუ ამათ ხანდისხან წამოსცდებათ რაიმე სანუგეშო, მეორე წუთს ერთიორად უფრო სასოწარკვეთილნი ჰგოდებენ.

 

მეცხრამეტე საუკუნის უკანასკნელი დროის ჩვენი ლიტერატურა თითქო შავ ღრუბელს წარმოადგენდა, რომელიც ჭექა-ქუხილისა და ელვა-სეტყვის მაუწყებლად იკრიბებოდა. ახალმა მეოცე საუკუნემ გრიგალი მოიტანა, რომელმაც ძირითადად შესცვალა რუსეთისა და მაზედ ძალაუნებურად საუკუნის განმავლობაში გადაბმული ჩვენი ცხოვრება. რევოლუციამ მედგრად შეანძრია მთელი ორგანიზმი სახელმწიფოსი და მრავალი ავადმყოფობა გამოაჩნდა დიდის ხნით უპატრონოდ დაგდებულ ვეებერთელა სხეულს. რევოლუციამ ერთის მხრით უსაზღვრო იმედებით აღგვაფრთოვანა, მეორეს მხრით კი სასოება წაგვიწყმიდა; მაგრამ ყოველს შემთხვევაში უსასოებასა და უიმედობას საზღვარი დაუდვა. ეს ნათლად ემჩნევა ამ საუკუნის ჩვენს მწერლობასა. ჩვენს ახლანდელს სალირიკო პოეზიაში კიდეც სჭარბობს გარდამეტებული ოპტიმიზმი (ოპტიმიზმის კვალი აჩნევია შანშიაშვილის ლექსებს და უხვად არის გაბნეული გრიშაშვილის, მჭედლიშვილის და სხვ. ლექსებში). ჩვენს პროზაში ცხოვრების სიხარულით შეფერადებული სურათები ჩნდებიან, სიცოცხლის განმაცისკროვნებელის გრძნობებით თავდავიწყებული გატაცება ემჩნევა ზოგიერთს ნაწერს, რაიცა სულ ახალი მოვლენაა ჩვენი პროზისათვის (ადამაშვილი, მალაქიაშვილი). თუ დაუკვირდებით ამ ახალს ლიტერატურას, ნახავთ, რომ ევროპის ლიტერატურაში უკანასკნელ დროს გამეფებული წარმართული სული, ესტეტიზმი და ეროტიზმი არ დარჩენილა შეუმჩნეველი ჩვენის მწერლობისათვის. ყველა ეს კი იმედს გვაძლევს, ჩვენი ლიტერატურა მომავალშიაც ევოლუციის კანონიერ გზას არ გადუხვევს, მომავალშიაც ევროპულ ლიტერატურას უმცროს ძმობას გაუწევს და XIX საუკუნის ჩვენს ლიტერატურას მხარს დაუმშვენებს.

 

თუ ორგვარია, ასე ვსთქვათ, კილო, განწყობილება, ტენდენცია ჩვენის პოეზიისა - სევდიანი და ოხვრიანი და თანაც იმედისა და სასოების აღმძვრელი, სამაგიეროდ, მთავარი აზრი და გრძნობა მისი მასულდგმულებელი ერთია და ამ გრძნობის, ამ აზრის ამა თუ იმ გავლენის ქვეშ იბადება ჩვენის მწერლების ვაიცა და სიხარულიც: ეს არის სამშობლოს ბედ-იღბალი, მისი კეთილდღეობა, მისი უბედურება და სიხარული, მისი ვაება და ბედნიერება, მისი წარსული და მომავალი. თუ ჩვენ რომანტიკოსებს ისე მკაფიოდ არა ჰქონდათ გარკვეული საეროვნო იდეალი, და უკვდავ ბარათაშვილსაც კი ბუნდოვანად ჰქონდა იგი შეგნებული, ყოველ შემთხვევაში თვით ალ. ჭავჭავაძის დაუსრულებელი კვნესა და ოხვრაც კი უეჭველი ნაყოფი იყო სამშობლოს უბედურებისა, რომელსაც ის გრძნობდა მთელის თავისის ნაზის ბუნებით, თუმცა, ვიმეორებთ, დიდად საეჭვოა, ნათლად ჰქონდეს წარმოდგენილი ეს უბედურება არა თუ მას, რომელსამე ჩვენს რომანტიკოს პოეტთაგანს.

 

სამაგიეროდ, ჩვენს რეალისტებს - ილიასა და აკაკის - სავსებით, მთელის თავისის არსებით, მთელის თავისის მდიდარის ნიჭით ჰქონდათ შეგნებული, რომ მათის ერის, მათის სამშობლოის ბედნიერება დამოკიდებულია სამარცხვინო მონობის უღელის დამტვრევაზედა და უსამართლო ტყვეობის ჯაჭვების დამსხვრევაზედ. ამის იმედი ასულდგმულებდა მათ და ერთ წუთსაც არ მოშორებია მათ აზრსა და გონებას ამის მოლოდინი. თუ იგინი ხანდისხან წარსულში იძიებდნენ გამამხნევებელ მაგალითებს, მარტო და მხოლოდ იმიტომ, რომ იქ, წარსულში ეტრფიალებოდენ თავისუფალს, დამოუკიდებელ სამშობლოს.

 

შემდეგში ყაზბეგმა და ვაჟა-ფშაველამ ეს გრძნობა უფრო ხმამაღლად გამოსთქვეს, უფრო ნათლად დაგვანახვეს, რომ მთელი უძლურება, გათახსირება და გადაგვარება ჩვენი ერისა იმისაგან წარმოსდგება, რომ ჩვენი თავი ჩვენვე არ გვეკუთნისო, რომ ჩვენის ცხოვრების გამგე და პატრონი სხვაა, რომელსაც არავითარი საერთო ჩვენთან არა აქვს, რომელსაც არა გაეგება რა ჩვენის სულისა და გულისა და რომელსაც აოხრებისა და უბედურების მეტი არა მოუტანია რა ჩვენთვის.

XIX საუკუნის ჩვენი ლიტერატურა ევოლუციის შემდეგ საფეხურებს გაივლის: იწყება იგი სალირიკო რომანტიზმით, რომლის მეთაური ალ. ჭავჭავაძეა, განმავითარებელი გრ. ორბელიანი, უმაღლეს წერტილამდის ამყვანი ნ. ბარათაშვილი, ხოლო მისი დაცემის, დეკადანსის გამომხატველი ვახტ. ორბელიანია.

 

რომანტიზმი გადადის, იცვლება - რეალურ პოეზიად (1850-იან წლებში). რეალიზმის დამწყები გიორგი ერისთავია, მისი უდიდებულესის წარმატების გამომსახველი ილია ჭავჭავაძეა (პოემები და პროზა) და აკაკი წერეთელი (სალირიკო ლექსები).

რეალიზმის დაცემის, უფერულის ნატურალიზმის მწერალი ბ-ნი გიორგი წერეთელია (1870-იან წლებში); რეალიზმის გადაგვარების შემდეგ ყაზბეგისა და ვაჟა-ფშაველას თხზულებები დაამკვიდრებენ ნეორომანტიზმს, რომელიც რეალიზმისა და რომანტიზმის საუკეთესო თვისებების შემრჩევია; ვაჟა გახდება ჩვენს ლიტერატურაში სიმბოლიზმის მეთაურად, რომლის ნასახი მოიპოვება უკვე ილიასა და აკაკის პოეზიაში.

 

თუ დაუკვირდებით ჩვენის ლიტერატურის მსვლელობას, ნახავთ, რომ იგი კვალდაკვალ მისდევდა ევროპის ლიტერატურას: იქაც საუკუნე რომანტიზმით დაიწყო, საუკუნის ნახევარში რეალიზმი გამეფდა, რომელიც 1870-იან წლებში ნატურალიზმად გადაგვარდა; ხოლო საუკუნის დამლევს გამეფდა ნეორომანტიზმი და სიმბოლიზმი. ეს ფაქტი გვიმტკიცებს მეორე ლიტერატურულ კანონს, რომელიც გვამცნო იმავე ბრიუნეტიერმა ერთ-ერთ თავის წერილში: არსებობს საერთო “ევროპის ლიტერატურა”, ამ ლიტერატურის ესა თუ ის საერთო მიმართულება, ხოლო სხვადასხვა ერის, ქვეყნის ლიტერატურა ამ საერთო ლიტერატურის და მისი საერთო მიმართულების კერძო, თავისებური გამომსახველიაო. ამა თუ იმ ხანაში ერთი და იგივე სტილი, ერთი და იგივე იდეალი ასულდგმულებს მთლად მთელის ევროპის ლიტერატურას, და, კერძოდ, ამ ევროპის ლიტერატურის შემადგენელ წევრებსაო.

 

მაგ., რომანტიზმი არსებობდა ევროპაში XIX საუკუნის დამდეგში, იგი იყო ერთიანად “ევროპული ლიტერატურის” მიმართულების გამომსახველი. ხოლო ამავე მიმართულების თავისებურად გამომსახველი იყო ინგლისური, ფრანგული, გერმანული, რუსული და თვით ჩვენი ქართული ლიტერატურაც. ამ კანონს ექვემდებარება მთლად ჩვენი ლიტერატურა XIX საუკუნისა.

 

VI. თ-დი ილია ჭავჭავაძე

(1837-1907)

 

I

თ. ილია ჭავჭავაძის თხზულებათა გარჩევა მეტად წარმტაცი და მომხიბვლელი საგანია, მაგრამ ესეც კი უნდა ვსთქვათ, მეტად რთული და ძნელია. ძნელია მიტომ, რომ თ. ილია ჭავჭავაძე და მასთან ერთად თ. აკ. წერეთელი და სხვანი მათი თანამედროვენი თავიანთი მოქმედებით, ნაწერებით და ცხოვრებით დამასურათებელნი არიან დიადის ეპოქისა ჩვენს ცხოვრებაში, ეპოქისა, რომელიც, საუბედუროდ, არ არის შესწავლილი და რომლის სავსებით შესწავლა მიუცილებელია ამ მწერალთა ნაწარმოებთა კარგად შეგნებისათვის. მართალია, ეს ცხოვრება მათ ნაწარმოებში იხატება, მაგრამ ისიც მართალია, რომ თვით ამ ცხოვრების სხვადასხვა მხრის შესწავლაში მოიპოვება მხოლოდ საშუალება ამ მწერალთა აზრთა ზრდის კარგად გათვალისწინებისა, მათი ნაწარმოებნი შეადგენენ ჩვენის ახალის ცხოვრების ისტორიას, რომელიც მესამოცე წლებში დაიწყო და დღემდისაც მიმდინარეობს.

მათში კი განგებამა და, თუ გნებავთ, ბედმა პირველობა თ. ი. ჭავჭავაძეს არგუნა. ნახევარ საუკუნეზედ მეტმა გაიარა მას შემდეგ, რაც ავტორმა “განდეგილისამ” პირველად აიღო კალამი ხელში და მხნედ, უშიშრად გამოვიდა ჩვენი ცხოვრების უმგვანოების შესაბრძოლებლად. ნიშანი დიადობისა ზედ შუბლზედ ემჩნეოდა ლიტერატურის ახალგაზდა გმირს. იგი ბედსაც კი უშიშრად იწვევს ხმალში, თუ შესაძლებელია, ვიხმაროთ ეს რაინდული ფორმა სიტყვებისა:

“გეყო! ეუბნებოდა პოეტი ბედს,

მოვიდა დრო ანგარიშის,
მოდი, გავსწორდეთ, ნუ მემალები,
წარვიდნენ დღენი შენის უფლების,
დროა დავსცვალოთ ჩვენ ადგილები.
შენს დუდუკზედა აქამდინ ვხტოდი,
ბევრჯერ და ბევრჯერ შენ მაძრუწუნე;
ეხლა დუდუკი მე მაქვს, აქ მოდი,
მე დავუკრავ და შენ კი იხტუნე”.

კარგადა გრძნობდა ახალგაზდა პოეტი, რაც მას მოელოდა. იცოდა ის საზოგადოება, რომელშიაც ბედმა არგუნა იმდენის ხნის ნაყოფიერი შრომა, იცოდა, რა სიმწარე მოელოდა ამ საზოგადოებისაგან და, როგორც წინასწარმეტყველი, წინასწარ ხედავდა თავის სიმარტოეს, თავის სულიერს ობლობას, რომელმაც ასეთი შხამით აღვსილი სიტყვები წარმოათქმევინა პოეტს:

“მაგრამ, მამულო, ჩემი ტანჯვა მხოლოდ ის არი,
ის არის მხოლოდ სავალალო და სამწუხარო,
რომ შენს მიწაზედ, ამდენ ხალხში კაცი არ არი,
რომ ფიქრი ვანდო, გრძნობა ჩემი განვუზიარო.”

მაგრამ მაინც ვერარა აშინებდა ვერც მასა და ვერც მის ამხანაგებს; დიდი საკუთარი სიმხნე და სიყვარული ჰქონდათ საქმისა და ამ სიმხნითა და საქმის სიყვარულით აღჭურვილნი შეუდგნენ ჩვენის ცხოვრების გაუმჯობესობას; თავდაპირველად თ. ი. ჭავჭავაძე და მისი ამხანაგები, შეერთებულნი ერთის გრძნობითა და ერთის აზრით გატაცებულნი, შეებრძოლნენ ჩვენის საზოგადოების მაშინდელ მამამთავრებს და ძირს დასცეს იგინი. საზოგადოება სრულიად ახალს გზაზე დააყენეს, მიძინებულს ერს იდეალი დაუსახეს, ყრუ ტყეში შარა გაუკაფეს.

ეს ისეთი ძნელი საქმე იყო, ისეთი დიდი გმირობა იყო, რომ ჩვენთვის დღეს წარმოსადგენადაც გასაჭირია.

50 წლის წინათ ქართველ ერს თითქმის არავითარი იდეალი აღარ ებადა, არავითარი საეროვნო მისწრაფება არა ჰქონდა, ყოველივე ამაღლებული გრძნობა ჩამქრალი იყო მასში და მაშინდელი საზოგადოების მეთაურნი გარეგანს განცხრომასა და ფუფუნებას უფრო მისდევდნენ, ვიდრე ერის კეთილდღეობისთვის ზრუნვას.

50 წლის წინათ ქართველი ერი საშინელს უმეცრებისა და უვიცობის მორევში ცურავდა. 50 წლის წინათ ქართველ ერში ოთხიხუთი თუ მოიპოვებოდა ისეთი, რომელთანაც შესაძლებელი იქნებოდა რაიმე მაღალ საგნის შესახებ დალაპარაკება. საეროვნო თვითცნობიერება დღესაც სუსტია და მაშინ სულ რაღა იქნებოდა? მაგრამ ამ კაცთა მეოხებით დღეს მაინც დიდი ცვლილება არის, დღეს დიდი თუ პატარა ცდილობს, რამენაირად თავი გაიმართლოს “ვიღაცას” და “რაღაცას” წინაშე, როცა გულგრილად ეკიდება საზოგადო საქმეს.

მაშინ სასაცილოდ იყო აღებული ქართული ენა, ქართული მწიგნობრობა; აზრადაც არავის მოსდიოდა, რომ არსებობდეს რაიმე ქართული საზოგადოებრივი ინტერესი. მაშინდელ ქართულს წიგნს მკითხველი არა ჰყავდა; ჟურნალგაზეთს ასიოდე ხე ლისმომწერი თუ ჰყავდა... უკაცრავად, ასი ნომერი გამოდიოდა და ურიგდებოდა ხელის მომწერთ, მაგრამ ეს იმასა ნიშნავს, რომ 10 ან 15 კაცი იწერდა ამ ასს ნომერს ისე, საქველმოქმედო აზრი თ და დღესაც ხშირად შეხვდებით ზოგიერთს ოჯახში რამდენსამე ეგზემპლიარს ერთისა და იმავე წლის ჟურნალის ნომრებისას, რომელიც ხელუხლებლად ბაწრით შეკრული მიგდებულია სადმე კუთხეში.

დღეს ქართველ ინტელიგენტთა გუნდი დღითი დღე იზრდება, უმაღლესს სასწავლებლებში რამდენსამე ას კაცზე მეტი გვყავს, ამათში ასმა მაინც იცის ერთი თუ ორი ევროპული ენა, აქვს სურვილი შეიძინოს ევროპული განათლება, თავისი გონების განსავითარებლად, ერის კეთილდღეობის განსამტკიცებლად.

დღეს ჩვენს ჟურნალგაზეთობას ათასობით ჰყავს ხელისმომ წერი და ათიათასობით მკითხველი.

მაშინ ხალხს სრულიად არ მიჰკარებია განათლება და დღეს აიღეთ ერთი კუთხე მაინც ჩვენის ქვეყნისა, სადაც ეს განათლება რაიმე გზით არ შეპარულიყოს. მრავალი სოფლიდან მოგვდის საჩივარი, ხალხი სრულიად დაყრუებულია, განათლების შუქი უნდა მივაწვდინოთო. რას ამტკიცებს თვით ეს ჩივილი, ეს საყვედური, თუ არ იმას, რომ ყოველს სოფელსა ჰყავს ახლა თითო მაინც მისი ინტერესების დამცველი, ამ განათლების მწყურვალი, და იმ დროს კი საზოგადოებამ არც კი იცოდა, არსებობდნენ თუ არა ასეთი სოფლები.

ამ საოცარის ცვლილების თუ მთლად შემქნელი არა, გმირი, მხნე და ენერგიული ხელმძღვანელი მაინც იყო თ. ი. ჭავჭავაძე თავისი ამხანაგებით, რომელნიც ერთსულ და ერთხორც შეერთებულნი შეებრძოლნენ ჩვენის საზოგადოების მავნე ძალებს, შინაგანი იყო ეს ძალა, თუ გარეგანი.

ერთი რამა ჰქონდათ კიდევ იმ დროის მეთაურთ, რითაც ახლა ღარიბნი ვართ: ეს გახლდათ დიდი ტალანტი, დიდი ნიჭი. ამ ნიჭისა და ბუნებრივის მხნეობის შედეგი იყო ისიც, რომ ამ თაობასა ჰქონდა რწმენა თავისი თავისა, თავისი საქმის სამართლიანობისა და მიუცილებლობისა, დიდი სურვილი სამშობლოს სამსახურისა და ამ სურვილისაგან აღგზნებული ენერგიული მეცადინეობა უჩვენებდა მათ იმ “სხვა ვარსკვლავს”, რომელსაც იგინი სდევდნენ. ამ სურვილით წაქეზებულნი ირკვევდნენ თავის ცხოვრებისა და მოქმედების პროგრამას და წინადვე განსაზღვრულს გზაზედ მიდიოდნენ.

აი, ეგრედ შეიარაღებული თაობა გამოვიდა ბრძოლის ველზედ და მედგრადა და მხნედ შეებრძოლა უშიშარ გამოცდილ მეომრებს, სიმდიდრითა და მაღალხარისხოვნებით ცნობილებს. და თუმც ეს “უჩინონი” “ჩინიანთ” ბუზადაც არ მიაჩნდათ, თუმც იგინი აღიარებულ იქმნენ “კატის კნუტებად”, “სულითა, ღონითა და სწავლით სუსტად”, ვერ შემძლებად “ყარსის აღებისა”, მაგრამ ამ თაობამ ეს “ჩინიანი” და “კატის კნუტების” ხაფანგებს ქვეშ დამამწყვდეველნი ძირს დასცა, მათი ადგილი თითონ დაიკავა და საზოგადოებაც ახალის, კეთილის მომავლისაკენ უკან გაიყოლია.

II

ეხლა ის გვმართებს გავიგოთ, რანაირად დაიბადა ჩვენს მწერლობაში თ. ჭავჭავაძის მეთაურობით დიადი აზრი და სურვილი ერის წყლულისა და ტკივილის განკურნებისა, რანაირად გამოირკვა საეროვნო იდეალი.

ლიტერატურის ისტორიას, რომელიც აშენებულია ევოლუციის მეთოდზედ, ორი რამ აქვს საგნად: პირველად ყოვლისა გვაჩვენოს ლიტერატურულ ჟანრთა, ფორმათა, გვართა ცვლა; ხოლო მეორედ იდეათა ცვლილება. ამა თუ იმ დროს ესა თუ ის ლიტერატურული გვარი მეფობდა.

 

მხოლოდ ყოველნაირი გვარი ლიტერატურისა ყოფილა რაიმე აზრის გამომხატველი და აი, იდეათა ევოლუცია ლიტერატურაში გამოიხატება ამ ფორმათაგან გამოსახულს აზრთა ცვლილებაში. ვთქვათ, საფრანგეთში XVII საუკუნეში ლიტერატურის სამი გვარი მეფობდა ტრაგედია, საეკლესიო მჭერმეტყველება და მორალური აფორიზმები, ანუ აზრები პასკალის და ლაბრიუერის გვარისა. ყოველივე მათგანი და ერთად ყველა ზედგამოჭრილი იყო იმ დროის საპოლიტიკო და საეკონომიკო პირობებზე, გამომსახველი იყო აგრეთვე იმ დროის უმთავრესი მიმართულებისა. სამივე ზემოხსენებული გვარი იყო ცოტად თუ ბევრად უპიროვნო გვარი ლიტერატურისა; თუ არც ტრაგედია, არც საეკლესიო მჭერმეტყველება და არც მორალური სენტენციები არ აძლევდნენ ნებას პირადის მწუხარებისა და ტანჯვის, პირადის სიხარულისა და აღტაცების გამოსახატველად, მაშინდელი პოლიტიკური ცხოვრებაც იმგვარი იყო, რომ პიროვნება მიჩქმალული გახლდათ, მარტო და მხოლოდ სახელმწიფო ითვლებოდა ანგარიშში და სხვა არარად და ეს სახელმწიფო განხორციელებული იყო ერთის მეფის პიროვნებაში. კერძო კაცი აღარ არსებობდა სახელმწიფოსთვის. აქ ყოველიფერი იყო გარდა ინდივიდუალიზმისა, ყოველიფერი შესაძლო იყო სახელმწიფოსთვის და არარა ინდივიდუუმისათვის, იგი იყო ერთადერთი გამგე, მბრძანებელი და გამომსახველი ყოველთა აზრთა და გრძნობათა.

მაშინდელი ლიტერატურაც სწორედ ამავე აზრის მქადაგებელი იყო და პიროვნების უფლებათა დაცვა არად მიაჩნდა, დავიწყებული ჰქონდა იგი. კაცი განყენებულ გეომეტრიულ ფიგურად იყო მიჩნეული, რომლის ყოველივე გრძნობა და მისწრაფება დამორჩილებული ჰქონდა განყენებულს პრინციპებს მეფისა და საზოგადოების მორჩილებისას. კორნელი, ეს სასახლისაგან აწუნებული დიდებული ტრაგიკოსი ვითომდა მისთვის, რომ საკმაოდ ვერ იჩენდა მართლმორწმუნეობას აბსოლუტიზმის წინაშე, ეს კორნელიც კი ამ აზრთა გამომხატველია და შეიძლება შეცდომით შენიშნეს სისუსტე, ანა და რასინთან შედარებით, მართლაც, ცოტა არ იყოს, მკრთალი აბსოლუტისტი გამოდიოდა. აიღეთ მისი “ცინნა”, რომელიც მეფეთა უერთგულესი ქვეშევრდომობის დიდებაა და მეფეთა გულჩვილობისა და გულკეთილობის გალობა; მისი “პოლიევქტი”, საცა სარწმუნოებისათვის თავის განწირვის მაგალითებია იდეალად დასახული; აიღეთ მისი “ჰორაციუსი”, საცა ის გმირია ნაქები, რომელსაც ყოველივე ნათესავური, მეგობრული გულის მოძრაობა ჩაუკლავს, საყვარელის არსებისადმი სიბრალული მოუსპია და მარტო ერთით არის აღტყინებული და ერთის ფანატიკოსია: მამული დაიცვას, მამულისა და მეფის ერთგულების მოღვაწედ დაიდვას; ანუ “სიდი”, საცა რაინდულის პატივის მოყვარეობისათვის ყოველივე გრძნობის განწირვაა გამოხატული და იდეალად დასახული. ყოველ ამათში მარტო ერთი უმთავრესი აზრია გატარებული, ეს ის აზრია, რომ პირადი სიცოცხლე, მისი გრძნობა, სულის კვეთება, ყოველივე ეს არის ხელშეუხებელი საკუთრება სამეფოსი, სახელმწიფოსი და საზოგადოებისა. ჩვენ აქ სრულიადაც არ გვინდა ამ აზრის სისუსტე ანუ სიძლიერე აღვნიშნოთ, გვინდა მხოლოდ იმის მაგალითები შევიტყოთ, თუ როგორ შეიქმნება ესა თუ ის გვარი ლიტერატურისა გამომხატველი ამა თუ იმ აზრისა.

ყოველივე მწერლის ნაწარმოები იმ სახით არის საინტერესო ამ მხრით, თუ რა ადგილი უჭირავს მის ნაწარმოებს ლიტერატურის გვართა ევოლუციაში და მისი ნაწარმოების შინაარსს აზრთა მიმდინარეობაში. ჩვენ არას ვიტყოდით არც ალ. ჭავჭავაძეზე, არც გრ. ორბელიანზე, არც ნ. ბარათაშვილზე და დღეს არც ილ. ჭავჭავაძეზე, თუ ყოველივე მათგანის ნაწარმოებს არა ჰქონდეს მნიშვნელობა ქართულის ლიტერატურის ფორმათა და აზრთა ევოლუციაში, ცვლილებაში.

თავდაპირველად თ. ჭავჭავაძე და მისი თანამედროვე თაობა გამოვიდა ცხოვრების ასპარეზზედ საზოგადო პროგრამით. ეს პროგრამა უარსა ჰყოფდა იმ მიმართულებას, რომელთა მიმდევარნი “კაცის მხნეობასა და ზნეობას” ჩინებით ზომავდნენ, სარწმუნოება და სათნოება ფარისევლობად გარდაექციათ, “უსაქმოდ მოკუნტულნი და გაბღინძულნი ეყარნენ” და ყოვლის ღონით ცდილობდნენ “ძირი გამოეთხარათ ახალთაობის ღარიბ ერთობისათვის”. ახალ თაობას, როგორც თვით მეთაური აცხადებს: არ უგრძვნია “ღმერთი არმობის, ღმერთი ყალბობის, ღმერთი მზაკვრობის და თვალთმაქცობის”; ამ თაობას ღმერთი უქმობის, ღმერთი ხარბობის და მძარ ცველობის მათის მოწინააღმდეგებისათვის დაეთმო; მას სწამდა “ღმერთი უქმთა წამწყმედი, ტვირთმძიმეთ და მაშვრალთა მხსნელი, ღმერთი ტანჯულთა, ღმერთი ჩაგრულთა, ღმერთი უძლურთა შემწყნარებელი, ყოველთა ძმობის, თანასწორობის მოძღვრებისათვის ქვეყნად ჯვარცმული, ძლიერთ დამბმელი, უძლურთ ამხსნელი, ორგულობისა, ორპირობისა ძირსა დამცემი და დამთრგუნველი, ფარისეველთა, სადუკეველთა გამკიცხველი და გამდევნელი”. ეს თაობა გამოდიოდა ჩვენის დაცემულის ენის მოსარჩლედ, იმ ენის, რომელსაც უწინდელთა მეოხებით “მკვდრის სუდარა ეფარა”; ენა, რომელიც უწინდელ თაობას მოეკლა, “მას მიეღო გასაცოცხლებლად”, ენა უწინდელის თაობისაგან გმობილი, მათგან ლტოლვილი, ამათ თავიანთ ქოხში შეეფერებინათ და “კარგად თუ ავად იმას ინახვიდნენ”.

თვით ილია ჭავჭავაძესაც არა ჰქონია თავდაპირველად თავის ნაწერებში დაწვრილებით და სავსებით გარკვეული დიდი საგანი ერის უნუგეშო მდგომარეობისა, მისი გონებრივისა და ზნეობრივის დაქვეითებისა და ამ დაცემადაქვეითების მი ზეზები არა ჰქონია გამოკვლეული.

ეს კი არის, რომ პატრიოტობა მას “სალანძღავ სიტყვად არ გაეხადა” და სამშობლოს სიყვარული წმინდად და დიდებულ რამედ მისჩნევია. “მამულისთვის სიკვდილი მეტად დიდი რამ არის!” ამბობს ჩვენი პოეტი: “უკვდავი არის შვილი მამულისთვის მომკვდარი!” “მამულს მიგცა ზეცამა, ეუბნება მისი “დედა” შვილს, და თუ ზედ დააკვდები, ნ უგეშ იცეს დედამა, რომ კაცი კაცად ჰკვდები.” ამ სიყვარულის გავრცელებას ცდილობს იგი, ხალხს დავიწყებული იდეალები გაახსენა, ისტორიული მაგალითები გმირობისა და რაინდულის თავგანწირულებისა თვალწინ დაუყენა (“დედა და შვილი”, “დიმიტრი თავდადებული”).

სამშობლოს სიყვარული არის უმაღლესი მოვალეობა, რომლის ასრულება მით უფრო სავალდებულოა, რომ მხოლოდ იმ ქვეყნის და იმ მხარის ბედნიერება არის კერძო პიროვნების სრული გამაბედნიერებელი, საცა ეს პიროვნება შობილა და გაზრდილა.

უბედურის მამულის შვილი არ შეიძლება ბედნიერი იყოს, თუ იგი პირუტყვი არ არის და თუ პირუტყვია, ისიც კი ბედნიერი არ არის, რადგან თავისი უბედურება ვერ გაუგია.

მამულის სიყვარული რა მოვალეობაა და რა იდეალები უნდა ჰქონდეს დასახული მას, ვისაც მამული უყვარს? უმთავრესი სურვილი და მეცადინეობა სამშობლოს მოყვარულისა ის უნდა იყოს, რომ ის ერი, ის ქვეყანა, რომელშიაც ყოფნა ღმერთმა არგუნა, იყოს აღმასრულებელი კაცობრიობის უმაღლესის მოვალეობისა. კაცობრიობას ცხოვრებამ თუ განგებამ ერთი იდეალი დაუსახა კეთილის განხორციელება და ბოროტის დამარცხება. ცხოვრებაში ეს ორი პრინციპი იბრძვის დღემდის და ამ ბრძოლაში კაცობრიობის საუკეთესო ნაწილს ყოველთვის კეთილის მხარე ეჭირა და მომავალშიაც მისი ცხოვრების აზრი ამაში მდგომარეობს, ჩამოაცალოს ბოროტს თავისი შემცდარი ძმები და კეთილის რაზმში შეუყაროს თავი.

უმაღლესი კეთილი, რომელიც კაცობრიობას თავისი ზნეობრივის ცხოვრების სალტოლველ საგნად დაუსახავს, ის არის, რომ ყოველი კაცი კერძოდ, ყოველი ერი საზოგადოდ, იყოს აღჭურვილი თანასწორის ეკონომიკურისა და პოლიტიკურის უფლებით, რომ ყოველ კაცს, ყოველ ერს ჰქონდეს ნება ფაქტიურად დაიკმაყოფილოს ყოველივე თავისი მრავალგვარი მოთხოვნილება, იყოს ბედნიერი, მხიარული, კმაყოფილი, ლაღი და მშვენიერი; რომ ყოველი ერი მარადის ძმა იყოს და მეგობარი, ყოველმა კაცმა მეორისთვის საიმოვნებით თავი განიწიროს.

იდეალი კერძო პირისა ის უნდა იყოს, რომ ძმა თავისი უყვარდეს “ვითარცა თავი თვისი,” სხვა არ დაჩაგროს, თანაც თავი არავის დააჩაგვრინოს, რადგან ეს სურვილი სხვისი დაჩაგვრისა, რომელსაც დაუბუდებია კერძო კაცში, გინდ მთელს ერში, თესლია ბოროტებისა და ბოროტების წინააღმდეგ კი ბრძოლა მოვალეობაა ადამიანისა.

ასე გვესმის ჩვენ მამულის სიყვარული და, თუ მივიღებთ ამ გრძნობის ეგრეთს განსაზღვრას, საჭიროა ვიცოდეთ, ამგვარის აზრის აღმასრულებელი იყო თ. ი. ჭავჭავაძე და მისი თაობა თუ არა? ამის შესახებ მხოლოდ “ჰო” ითქმის, და ამის დამამტკიცებელი საბუთი არაერთხელ მოუცია თ. ჭავჭავაძეს. აი, რას ამბობს მისი ჟურნალი, რომელიც, რასაკვირველია, მისი რედაქტორის აზრის ჭეშმარიტი გამომსახველი იყო: “თუ სხვაგან ეგოისტურია, ჩვენში მამულის სიყვარული სხვა თვისებისაა, სხვა გვარის ხასიათისაა, იგი იპყრობს მხოლოდ წმინდა გრძნობას, ამ გრძნობაში თავისთავის მეტი არა ურევია რა. ვისიმე სიძულვილი, დათრუგვნის სურვილი, ვისიმე გაუბედურების წადილი მასში სრულიად არ არის. ჩვენს მამულისშვილებს სურთ წარმატება ჩვენის ეროვნობისა და ვინაობისა, რომელთა გარეშე არა ხალხს არ შეუძლიან სიცოცხლე და ადამიანური არსებობა.ჩვენიმამულისშვილები ნატრულობენ ჩვენი ქვეყნის ბედნიერების მიღწევას წმინდა და სწორის გზით, იმ გზით, რომელიც სხვის უბედურებაზედ არ არის გავლებული; როგორც წარსულში ჩვენი ერი იბრძოდა არა სხვა ხალხებისდამონებისათვის,არამედ თავის საკუთარის დამოუკიდებლობის დაცვისათვის, ისე ეხლა ჩვენი მამულისშვილები მოღვა წეობენ არა იმ განზრახვით, რომ სხვანი დავთრუგნოთ და მათის დამცირებით ვისიამოვნოთ, არამედ იმისათვის, რომ ჩვენს ერსაც გავუკვლიოთ გზა გონების განვითარებისა, ზნეობის ამაღლებისა და კეთილდღეობისა” (“ივერია” ¹1882 წ.). მონტესკიე ამბობდა სიტყვებს, რომელიც შეეძლო ეთქვა მარტო ისეთის დიადის ეპოქის დიდებულს შვილს, როგორიც იგი იყო: თუ ქვეყნიერების ბედნიერებისათვის საჭიროა, ჩემს ქვეყანას გავსწირავო. თ. ჭავჭავაძეს და სხვა მის თანამედროვეთ ეს შეიძლება არ ეთქვათ, შეიძლება ის კი ეთქვათ, რომ თუ ჩემი სამშობლო არ იქნება, ქვეყანას რას დავსდევო. მაგრამ კი არ იფიქროთ, ეს ბოდბელის ანდაზისებური იყოს (“თუ მე არ ვიქნები, ქვა ქვაზედ ნუ ყოფილაო”). ეგეთი მხეცური აზრი თავის დღეში არ მოუვიდოდათ აზრად ისეთს იდეალისტებს, როგორნიც იყვნენ მესამოცე წლების ჩვენი მოღვაწენი. მათ სწამდათ მხოლოდ, რომ მსოფლიო მაშინ იქნება ბედნიერი, თუ ყოველი ერი, ქვეყნიერების შემადგენელი, ბედნიერი იქნება. მათ არ შეეძლოთ წარმოედგინათ რაღაც განყენებულის მსოფლიოს, ცისქვეშეთის ბედნიერება, თუ მისი შემადგენელი ნივთიერება, ცალკე ერი, ბედნიერი არ იქნებოდა.

ყოველივე აზრი ყვავილის თესლის მსგავსია. იგი თესლი, თუ კარგს ნიადაგზე მოხვდა და კარგი მომვლელი ეყოლა, გამოიღებს მცენარეს, მცენარე ყვავილს და ყვავილი კვალად თესლს და ასეთია სამარადისო მსვლელობა ბუნების ორგანიულ ნაწილების განვითარებისა.

აზრიც ეგრე იბადება: თუ კარგს გულს მოხვდა, ფრთებს შეისხამს და მის ზრდას დასასრული აღარა აქვს.
ამგვარი თანდათანობითი ზრდა ემჩნევა საეროვნო აზრს ჩვენს ლიტერატურაში საზოგადოდ.
ხოლო თ. ილია ჭავჭავაძის ნაწერებში ეს ზრდა უფრო მკაფიოდ და ნათლად გამოიხატა.

თ. ჭავჭავაძე პოეტი და დიდბუნებოვანი არსებაც რომ არ ყოფილიყო, ისეთს დროში იყო დაბადებული, რომ არ შეეძლო ერის ტანჯვავაებისათვის ზ ურგი შეექცია. ამ კაცმა კარგად იცოდა ის სენი, რომელიც სიცოცხლეს უსპობდა ერს და განა შეიძლებოდა მის გულის სიმებს ამის გამო სამგლოვიარო ხმა არ გამოეცა? განა შეიძლებოდა პოეტის გული არ აღეშფოთებინა და სიცოცხლე არ მოეშხამა მას, რომ მისი სატრფო “სხვას ასმევდა ნექტარს ნეტარებისას; სხვას თავს ევლებოდა, შეჰხაროდა, სხვას ეტრფოდა?” ესე იგი, შეჰხაროდა და შესტრფოდა იმ იდეალებს, იმ აზრებს, რომელიც პოეტისაგან დაგმობილი იყო და რომელიც სამარცხვინო მონობის გამომსახველია.

წარმოსადგენია განა, რომ ეხლანდელის ცხოვრების გახრწნილების შემგნებელს “აჩრდილი” არ დაეწერა, სადაც რამდენიმე თავში საოცარის სიმკაცრით არის გამოხატული ჩვენი გათახსირება? რა წარმოსადგენია, აბა, დღევანდელი გარყვნილის, ზნეობად აცემულის და სალახანა “დათიკოებისათვის” არ დაეპირდაპირებინა “დიმიტრი თავდადებული” და მისი გმირული, რაინდული მოქმედება სამაგალითოდ არ დაესახა, “დედა და შვილის” დედა დარეჯანების გვერდით არ დაენახვებინა? ყოველივე ეს კი სხვაგვარის გრძნობების ამშლელი იყო, არაჩვეულებრივი ჩვენის ლიტერატურისთვის: მკითხველს აწმყოს აძულებდა, წარსულში სასოებისა და იმედის საფუძველს უპოვიდა და მომავალში იდეალებს უსახავდა. ამ ლექსებს საეროვნო გრძნობების განმტკიცების მხრივ ჩვენს ლიტერატურაში უპირველესი ადგილი უკავიათ. თუ შეადარებთ, მაგალითად, თ. ი. ჭავჭავაძის სამშობლოს სიყვარულის გამომხატველ ლექსებს, ასეთსავე ლექსებს თ. გრ. ორბელიანისას, თ. ალ. ჭავჭავაძისას და თვით უკვდავ ბარათაშვილის ლექსებსაც, ნახავთ, რომ თესლი ყვავილად ქცეულა და ამ გრძნობათა გამოხატვაში ჩვენს პოეზიას

თ. ი. ჭავჭავაძის მეთაურობით დიდი ნაბიჯი წაუდგამს წინ და უფრო ნათელს, უფრო გარკვეულს გზას დასდგომია.

აიღეთ მაგ., თ. ალ. ჭავჭავაძის “გოგჩის ტბა,” ეს ერთადერთი გამომხატველი მის საეროვნო მწუხარებისა; რა იხატება შიგ? მხოლოდ ვაება დაკარგულის დიდების გამო, მწუხარება ამ დიდების გაქრობით გამოწვეული, მაგრამ ამ მწუხარებაში არ იხატება არავითარი მისი აზრი არც აწმყოსა და არც მომავლის შესახებ.

მწუხარება, და უფრო ზოგადი ფილოსოფიური ტერმინი რომ ვიხმაროთ, პესიმიზმი, ორგვარია. ერთი პესიმიზმი უაზროა, უიდეალო და უნუგეშო, რომელიც დარდობს მხოლოდ დაკარგულის გამო და არაფერს ელის არც აწმყოსაგან და არც მომავლისაგან; კიდევ მეტი, არავითარი იდეალი არა აქვს არც აწმყოში და არც მომავალში; მეორე გვარი პესიმიზმია ის მხნე პესიმიზმი, რომელიც ხედავს, რომ აწმყო და გინდ წარსული სატირალია იმ იდეალთან შედარებით, რომელიც დაუსახავს ცხოვრებაში და რომლის მიღწევასაცა სცდილობს. ხანდისხან ამგვარი გრძნობით აღვსებული კაცი წარსულს ადარებს აწმყოს, წარსულთან შედარებით აწმყოს აძაგებს და ამ წარსულში იძიებს საფუძველსა და გამხნევებას უკეთესი მომავლისაკენ მისასწრაფებლად. იგი აწმყოსაც უარსა ჰყოფს და უკეთესს, ბრწყინვალე მომავალს შეჰყურებს.

ეს ის პესიმიზმია, რომელიც გაიძახის:

“მოვიკლათ წარსულ დროებზედ დარდი...
ჩვენ უნდა ჩვენი ვშვათ მყობადი,
ჩვენ უნდა მივსცეთ მომავალი ხალხს”.

ეს ის პესიმიზმია, რომელიც პოეტს ამ სანუგეშო ლექსებს წარმოათქმევინებს:“ჩემო კარგო ქვეყანავ, რაზედ მოგიწყენია, აწმყო თუ არა გწყალობს, მომავალი ჩვენია”.

ეს ის პესიმიზმია, რომლითაც გამსჭვალული პოეტი “გონებით უნდო” მშვენიერ დილასაც კი ვერ მოუხიბლავს და რომელიც ბუნების “დუმილშიაც” კი “წყევლასა” ხედავს. ამგვარად გულმოწყლულს პოეტს იმედისა და სასოების ნიჭი კიდევ არ დაჰკარგვია და კიდევ ჰხედავს, რომ

“მსწრაფლ გადმოეშო ცისა ლაჟვარდსა’
შვიდფერიანი სარტყელი ცისა
და გადეფინა ჩემს ქვეყანასა
მახარობელად ტკბილ იმედისა”.

და განაგრძობს:

ამენთო გრძნობა მადლითა ცეცხლებრ,
ერთს ფიქრს მიეცა გულის თქმა ყველა
და მაშინ ვიგრძენ, რომ მშვენი მისებრ
ჯერ არ მენახა მე ცისარტყელა”.

ვერც თ. ალ. ჭავჭავაძემ მიაღწია ამ გარკვეულობას, ვერც გრ. ორბელიანმა და ვერც თვით უკვდავმა ბარათაშვილმამეთქი, მოგახსენეთ. ძველთაგან მარტო თ. ვახ. ორბელიანმა აირჩია სრულიად გარკვეული გზა, როგორც თვით თ. ილ. ჭავჭავაძეც ბრძანებს: “ამ გზაზედ ისე გადაუხვეველად, ისე სისწვრივ ჩვენში არც ერთს პოეტს არ უვლიაო და დიდი წილი უდევს მას, რომ ამ გრძნობამ ჩვენში ფეხი მოიკიდა და ფრთა აისხაო,” მაგრამ თ. ვახ. ორბელიანმა ხომ მაშინ დაიწყო წერა, როცა ჩვენს ლიტერატურას ახალმა სულმა დაჰბერა.

თუ ძველებში მარტო “იმედის” ავტორმა აირჩია სრულიად გარკვეული გზა, ახლებში თ. ილ. ჭავჭავაძემ განაგრძო და შეასრულა ეს საქმე. პირველსავე ნაწერების სტრიქონებში გამოხატა ეს მხურვალე სიყვარული თავისი სამშობლოისა. პირველ მის ლექსებს ეკუთვნის სამაგალითო ლექსი “ქართვლის დედის” მიმართ, რომელსაც არაერთხელ აუფეთქებია ჩვენი გული, რომლის ღრმა და ნათელი აზრი სულის ამამაღლებელი რამ არის. მისი განსხვავება სხვა პოეტებისაგან აქვე იწყება. თუ იგინი წარსულზედ უფრო სტიროდნენ და მომავალს არავითარს ყურადღებას არ აქცევდნენ, ამან მომავალს მიაპყრო იმედებით აღსავსე თვალი და გამამხნევებელი ლექსი შემოსძახა თავისს თანამედროეებს:

“მას ნუღარ ვსტირით, რაც დამარხულა,
რაც უწყალოს დროთ ხელით დანთქმულა,
მოვიკლათ წარსულ დროებზედ დარდი...
ჩვენ უნდა ვსდიოთ ეხლა სხვა ვარსკვლავს,
ჩვენ უნდა ჩვენი ვშვათ მყოობადი,
ჩვენ უნდა მივსცეთ მომავალი ხალხს”.

დღეის იქით მას სამშობლოზედ ფიქრი აღარ ასვენებს და ყოველსავე შემთხვევაში ეშლება ათასნაირი დარდი და გრძნობა სამშობლოს გამო.

ბუნების დუმილი სევდასა ჰგვრის და სამშობლო ქვეყანას გულის მომწყვლელის საყვედურით მიჰმართავს პოეტი:

“ოჰ, ღმერთო, ღმერთო, სულ ძილი, ძილი,
როსღა გვეღირსოს ჩვენ გაღვიძება!”

ბუნების აყვავება და განმაცხოველებელის გაზაფხულის სურათი ისევ სევდიანსა, მაგრამ ნაზის საყვედურით აღსავსე გრძნობებს აუშლის და ამგვარივე კითხვით მიჰმართავს სამშობლოს:
“აყვავებულა მდელო,
აყვავებულან მთები...
მამულო საყვარელო,
შენ როსღა აჰყვავდები?”

დაინახავს “ჭაბუკსა ვისმე ჩაუქს”, რომელიც თავის სიმარდეს და სიმკვირცხლეს ოსმალეთის დასამშვენებლად ხმარობს, სიამოვნების ნაცვლად “ნაღვლით აერევა სული, გული” და ეუბნება:
...”ვისთვის შენ კისკასობ, ვისთვის იჩენ სიმარდესა?
შენი რაა, რომ ამშვენებ შენს დამღუპველ ოსმალეთსა?

შენს სიმარდეს, სიჩაუქეს, ქართლი შენი არ დაჰყურებს, მეფე შენი თავის ქებით ჭაბუკს გულს არ გიხალისებს!”

არაგვს დაინახავს, თერგსა თუ ალაზანს, მხოლოდ თავისი ქვეყნის დარდი და ვარამი აგონდება, მათში ამაოდ ეძიებს თავის გულის პასუხსა. და ეუბნება პოეტი არაგვს:
“გულხელთ დაკრეფილ შენსა წმინდა წყალს
რამდენჯერ ტანჯვით ვადევნებდი თვალს.
რას ვეძებდი მე? ჩემს ქვეყნის წარსულს,
შენს წინ დაღუპულს ჩემს ძველსა მამულს,
და მარტო სისხლი ჩემს თვალს დაღალულს
აძლევდა ხოლმე გულსაკლავ პასუხს”.

უკანასკნელ სისხლის წვეთამდის იგივ ფიქრი აწუხებდა ავტორს, მამულის კეთილ გზაზე დაყენება იდეფიქსად გარდაქმნილ უქმნია და თავის ერთ უკანასკნელს ლექსთაგანშიაც იგივ სამშობლოს ბედიღბალით გულმოკლული პოეტი გვეჩვენება, რომელიც დამღერის “ბაზალეთის ტბაში” ჩასვენებულს აკვანს და მასში მწოლარე ყრმას,

“რომლის არ ითქმის სახელი,
ვისაც დღე და ღამ ჰნატრულობს’
ჩუმის ნატვრითა ქართველი!
და თუ ასეა, დასძენს იგი, ნეტავ მას
ვაჟკაცსა სახელოვანსა,
ვისიცა ხელი პირველად
დასწვდება იმა აკვანსა!
თუ ესე არის, ნეტა მას
დედასა სახელდებულსა,
ვინც იმ ყრმას პირველ მიაწვდის,
თვის ძუძუს მადლით ცხებულსა!”

მაგრამ ყველაზედ უწრფელესი, ყველაზედ უფრო გრძნობიერი, რაღაც ბავშვურად გულუბრყვილო, მაგრამ თანაც ღრმა და სერიოზულის გრძნობებით არის აღსავსე თ. ი. ჭავჭავაძის “მგზავრის წერილები”, რომელიც მისი მოღვაწეობის პირველ დასაწყისშია დაწერილი.

აი, რა გრძნობებით უბრუნდება იგი სამშობლოს და რა სევდები აწვება გულზედ, როცა უახლოვდება თავის მიწაწყალს: “როგორ შევეყრები მე ჩე მს ქვეყანას და როგორ შემეყრება იგი მე, ვიფიქრე. რას ვეტყვი მე ჩემს ქვეყანას ახალს და რას მეტყვის იგი მე? ვინ იცის: იქნება მე ჩემმა ქვეყანამ ზურგი შემომაქციოს, როგორც უცხო ნიადაგზედ გადარგულსა და აღზრდილსა?... იქნება მიმითვისოს კიდეცა, რადგანაც ჩემში მაინცდამაინც ჩემის ქვეყნის დვრიტაა დადებული. მაგრამ მაშინ რა ვქმნა, რომ ჩემმა ქვეყანამ მომიყოლოს და მიამბოს თავის გულისტკივილი, თავისი გლოვის დაფარული მიზეზი, თავისი იმედი და უიმედობა, და მე კი, მის ენას გადაჩვეულმა, ვერ გავიგო მისი ენა, მისი სიტყვა? იქნება მიმიღოს კიდეც და, როგორც თავისი შვილი, გულზედაც მიმიკრას და ხარბად დამიგდოს ყური, მაგრამ მე შევიძლებ კი, რომ მას ღვიძლი სიტყვა ვუთხრა და იმ სიტყვით... უნუგეშოს ნუგეში მოვფინო, მტირალს ცრემლი მოვწმინდო, მუშაკს შრომა გავუადვილო... და ის თვითოეული ნაპერწკალი, რომელიც არ შეიძლება რომ ყოველს კაცში არა ჟოლავდეს, ერთ დიდ ცეცხლად შევაგროვო ჩემის ქვეყნის გაციებულის გულის გასათბობლად? შევიძლებ კი? შევიძლებ გასაგონის ღვიძლის სიტყვის თქმასა? გადავწყვიტე, რომ ჩემი ქვეყანა მიმიღებს და მიმითვისებს კიდეც, იმიტომ, რომ იმისი სისხლი და ხორცი ვარ; იმის სიტყვასაც და ენასაც გავიგებ, იმიტომ, რომ მამულს შვილი ყურს უგდებს განა მარტო ყურითა, გულითაცა, რომლისთვისაც დუმილიც გასაგონია; ჩემს სიტყვებსაც გავაგებინებ, იმიტომ, რომ შვილის სიტყვა მშობელს ყოველთვის ესმის”.

დიაღაც გაიგო მან სამშობლოს ენა და სიტყვა, დიაღაც უთხრა უნუგეშოს სიტყვა ნუგეშისა, მტირალს ცრემლი მოსწმინდა, მაგრამ, მამულმა მართლა ზურგი შეაქცია, არ შეითვისა, არ მიიღო და ბოლოს უმაგალითო სატანჯველი მიაყენა მას და თითქმის საზიზღარი შური იძია ბრბომ ამ დიდებულ კაცზედ.

ამ “მგზავრის წერილების” დიდი მნიშვნელობა ჯერ ჩვენს მწერლობას არ აღუნიშნავს და არ მიუქცევია მისთვის ჯეროვანი ყურადღება. ამ უკანასკნელ ხანებში დიდი ლაპარაკი ატყდა მისშესახებ, ვინ იქონია გავლენა ეგრეთ წოდებულს ჩვენს “მთიელთა ლიტერატურაზედ”, რომლის ბრწყინვალე მეთაური განსვენებული ყაზბეგი იყო. თვით თ. ილია ჭავჭავაძე თ. რაფიელ ერისთავის ნაწერებს აღნიშნავდა, როგორც პირველს ნიმუშს ამგვარის ლიტერატურისას.

ხოლო ჩვენ კი თამამად შეგვიძლია ვთქვათ, რომ ამ ლიტერატურის დასაწყისი, შთანასახი, უნდა ვეძიოთ თ. ი. ჭავჭავაძის “მგზავრის წერილებში”. მოჩხუბარიძისა და რაზიკაშვილების თხზულებათა მთელი აზრი აქ, ამ ორსამ გვერდზედ არის მ ოთავსებული, საცა ავტორი მოხევეს ესაუბრება:

“მიგიხვდი, ჩემო მოხევევ, რა ნესტარითა ხარ ნაჩხვლეტი: “ჩვენი თავ ი ჩვენადვე გვეყუდნესო” სთქვ ი შენ და მე გავიგონე, მაგრამ გავიგონე თუ არა, რაღაც უეცარმა ტკივილმა ტვინიდან გულამდე ჩამირ ბინა. იქ, გულში გაითხარა სამარ ე და დაიმარხა. როდემდის დარჩეს ეგ ტკივი ლი გულში, როდემდის?ოჰ, როდემდის, როდემდის?.. ჩემო საყვარელო მ იწაწყალო, მომეც ამის პასუხი!.. ”

მოხევის გულის პასუხი სავსებითა და გარკვევით განსვენებულმა ა. ყაზბეგმა გადმოგვცა და გაგვაგებინა.

ესეთი გახლავთ მსვლელობა საეროვნო გრძნობების განვითარებისა ჩვენს პოეზიაში. ჩვენთვისა და საზოგადოდ ჩვენის მწერლობისათვის ჯერჯერობით შეუძლებელია კვალდაკვალ, თანდათანობით მივსდიოთ ამ აზრის ზრდაგანვითარებას თვ ით თ. ი. ჭავჭავაძის ნაწარმოებებში, რომელნიც არიან საუკეთესო გამომხატველნი ორმოცდაათის წლის განმავლობაში ჩვენის ქვეყნის გონებისა და აზრის ზრდაგანვითარებისა.

თუ ჩვენს ძველს მწერლებს კარგად არა ჰქონდათ შეგნებული ჩვენის ცხოვრების იარები, სამაგიეროდ, თ. ი. ჭავჭავაძის მეთაურობით, იმის დროის მწერლებმა გამოსთქვეს თავისი აზრი და შეხედულება ტკივილთა თვისებებზე და საშუალებანიც დაგვისახეს მათ დასაამებლად...

III

ეხლა უნდა გავითვალისწინოთ თ. ი. ჭავჭავაძის სიტყვაკაზმული მწერლობა და შევიგნოთ, რა ადგილი უკავია ამ მწერალს ქართულ ლიტერატურაში. აქაც ძნელია სავსე უნაკლულო მიმოხილვის დაწერა, რადგან ჩვენ არა გვაქვს თხზულება, რომელშიაც გარკვეული იყოს უცხოეთის (საზოგადოდ უცხოეთის და არა მარტო რუსეთის, როგორც ზოგიერთსა ჰგონია) ლიტერატურის გავლენა ქართულს მწერლობაზედ. მაინცა და მაინც დიდ დანაშაულობად არ ჩაგვეთვლება, რომ გარეშე ამგვარის გამოკვლევისა, შევუდგებით თ. ი. ჭავჭავაძის ნაწარმოებთა გარჩევას. საფრანგეთის კრიტიკოსები აცხადებენ, ფრანგებს არა გვაქვს თხზულება, სადაც აღნუსხული იყოს უცხოეთის ლიტერატურის გავლენა საფრანგეთის ლიტერატურაზედ და უამისოდ ძნელია თვით ფრანგულის მწერლობის შესწავლაო. თუ ეს დაემართა საფრანგეთის ლიტერატურას და მის წარმომადგენლებს, მით უფრო ეპატიება ქართულს ლიტერატურას და ჩვენც, რომ უცხოეთის ლიტერატურის გავლენას ჩვენს მწერლობაზედ და მწერლებზედ თითქმის გვერდით უნდა ავუაროთ და მხოლოდ გაკვრით შევეხოთ.

ერთი კი უნდა ვსთქვათ: რაიცა შეეხება ერთის ხალხის ლიტერატურის გავლენას მეორე ხალხის გონების წარმოებაზედ, მეტად ცვალებადია იგი გავლენა, მეტად და საზოგადოდ ერთობ ძნელია მისი გარკვევით აღნიშვნა. საქმე ის არის, რომ აზრი, იდეა იშვიათად არის ხოლმე შექმნილი რომელისამე ერთის ხალხისა, უფრო ხშირად იგი ნაყოფია მთელის კაცობრიობის შრომისა და მოღვაწეობისა და ერთიმეორის დახმარებით შექმნილი. მართალია, ეს დახმარება თვალსაჩინო არ არის და ამ შემთხვევაში ერთმანეთის მხარის მიმცემნი ვერა გრძნობენ საერთო მუშაობას, მაგრამ აზრთა ზრდის ისტორია გვაჩვენებს, რა ძნელია ამა თუ იმ აზრის პირველშემქნელის მიგნება. სანამდისაც ჩვენი გონება სწვდება ამ თეორიას, ვხედავთ, რომ აზრი გავრცელებულია აქა თუ იქ, ამა თუ იმ ხალხში და სხვა ხალხის ზემოქმედებით, სხვა ხალხის ლიტერატურისა და გონების ნაწარმოების შესწავლის შედეგია. ხოლო აქედან კიდევ არ შეიძლება ის დასკვნა გამოვიყვანოთ, ვითომ იმ ხალხს, რომლიდანაც მეორეს მიუღია ესა თუ ის აზრი, თვით შეექმნას იგი, თავდაპირველი ავტორი ყოფილიყოს ამ აზრისა. არა, მასაც სხვისაგან მიუღია ეს სამკვიდრო, თავისებურად შემოულამაზებია და ისე სხვისათვის გარდაუცია. არ უნდა დავივიწყოთ, რომ არც ერთი ხალხი არ სესხულობს აზრს ბრმად მეორისაგან, თუთიყუშივით არ იმეორებს, არამედ თავისებურობის ბეჭედს ასვამს და იმდენად ასხვავებს, რომ თუ ღრმად არ ჩაუკვირდით, თუ თანდათანობით არა სდიეთ ამ აზრის შთანაჩენის წვრთნასა და აღზრდას, ვერც კი გაიგებთ, საიდან წარმოსდგება იგი აზრი. აზრთა გავრცელებაში დიდი მნიშვნელობა აქვს “მიმბაძველობას”, როგორც ამტკიცებენ ეხლანდელი ფილოსოფოსმეცნიერნი. კაცთა ისტ ორია ექვემდებარება მიმბაძველობისა და შემოქმედობის, დაწყების, ინიციატივის კანონს იმგვარად, რომ ჯერ ერთი ვინმე გენიოსი, დიდი ნიჭის მექონე, რომელსამე ხალხში გაჩნდებოდა რომელისამე დიდი აზრის მოციქულად, ეს აზრი ფეხს იდგამდა ჯერ თვით მის ერში, აქ იმაგრებდა ფესვებს და მერე მიმბაძველობის შემწეობით მთელს კაცობრიობაში ვრცელდებოდა. მაგრამ სწორედ აი, აქ არის ძნელი გამოსაცნობი, ვინ, რომელი ერი იყო ამა თუ იმ აზრის შემოქმედი? საბერძნეთზედ ეგვიპტეს ჰქონდა გავლენა; ჩრდილო ევროპის კულტურა საბერძნეთისა და რომის ზეგავლენის ქვეშეა აღზრდილი; რუსეთისა კიდევ აღმოსავლეთისა და დასავლეთის ქვეყნების გავლენის ქვეშ იყო და არის; ჩვენი კულტურა, ერთი მხრით, ევროპისა და, მეორე მხრით, აღმოსავლეთის ცივილიზაციის შექმნილია; სულ უკანასკნელ დროს რუსეთის ზეგავლენის ქვეშეა. ამიტომაც დიდის სიფრთხილით უნდა ვილაპარაკოთ ლიტერატურაში მიმბაძველობის შესახებ. არ უნდა წარმოვიდგინოთ, რომ მიბაძვა იყოს ნაწარმოების უვარგისობის მაჩვენებელი, ანდა მისი ნაკლულევანებისა.

თუ მიმბაძველობა ცხოვრების კანონია, როგორღა გნებავთ, რომ მარტო ლიტერატურა, ეს უძლიერესი წარმომადგენელი ცხოვრებისა და უმშვენიერესი მისი სამკაული, ამ კანონს გარეშე მოქმედებდეს: ყოველს ნაწარმოებში, რა რიგ გენიოსის ტვინსაც უნდა ეკუთვნოდეს, უსათუოდ იქნება მიმბაძველობის ნაწილი; მაგრამ ამ მიმბაძველობას გენიოსი თავისებური ელფერით შემოსავს და ეს სამოსელი თითქმის შეუძლებლად ხდის მასში მიბაძვის კვალის აღმოჩენას.

რასაკვირველია, მწერლის ნაწარმოებში და, მით უმეტეს, დიდი მწერლის თხზულებაში თვითშემოქმედობას მეტი წილი უდევს, თვითშემოქმედობა პოეტისა გადაასხვაფერებს ხოლმე ნასესხებ ნაწილს. სწორედ ნაწარმოები პოეტისა და გინდ მეცნიერისა და ფილოსოფოსისა, მათი ნიჭის სიძლიერე და სიდიადე იმდენად დაფასდება, რამდენად ძლიერი იქნება მის თხზულებაში ქმნილება შემოქმედობისა, რამდენად იქნება გადასხვაფრებული ის აზრი და ფორმა, რომელიც მიმბაძველობით მოიპოვა მწერალმა.

ამ მიმბაძველობის მაგალითებით აღსავსეა ცხოვრება და მწერლობა. საფრანგეთის XVIII საუკუნის მწერალთა ნაწარმოები ინგლისის ლიტერატურის ზეგავლენის ქვეშ იყო. ვოლტერი, მონტესკიე და ჟანჟაკ რუსო ავრცელებდნენ ახალის ფორმი თ ინგლისურ აზრებს, მაგრამ თვით აზრი ისეთის თავისებურობით აღბეჭდეს და ისეთის ენით დაიწყეს ქადაგება, რომ ყველას ფრანგთა მწერლის აღმოჩენილად მიაჩნია კაცთა გათავისუფლებისა და ძმობის აზრები.

ეხლახანაც საფრანგეთის ლიტერატურა, ზოგიერთთა აზრით, ჩრდილოეთის (ინგლისი, დანია და რუსეთი) ლიტერატურის ძლიერის ზედგავლენის ქვეშე ი მყოფება. ამ აზრის წინააღმდეგნი იმას ამტკიცებენ, რომ თვით ჩრდილოეთის ლიტერატურა აღიზარდა საფრანგეთის მწერალთა ზედ გავლენის ქვეშეო. ჩრდილოეთის მწერლებმა (იბსენმა, ელიოტმა, დიკენსმა, ტოლსტოიმ, ტურგენევმა) ფრანგთა მწერლების (ჰიუგოს, ჟორჟ სანდის, ბალზაკის, ზოლასი, დიუმაშვილის, ფლობერის და სხვათა) აზრები ისესხეს, სხვა სამოსელით შემოსეს და ისე მიაწოდეს ფრანგულს ლიტერატურასაო. სხვები კიდევ იმას ამტკიცებდნენ, რომ თვით ზემოხსენებულ ფრანგ მწერალთ სხვისაგან აქვს ნასესხები თავის თხზულებათა აზრებიო. ეს ყოველივე დამასურათებელია ზემომოყვანილ აზრისა: ეხლანდელ გონების ნაწარმოებთა შინაარსი, დედაძარღვი, მთავარი მიმართულება საუკუნეების ცივილიზაციის შექმნილია და მეტად ძნელია კაცის გონებისათვის იმ აზრთა დასაბამი, იმ აზრთა შემქნელი იპოვოს და გამოიძიოს.

აზრი ვრცელდებოდა მიმბაძველობის წყალობით. ყოველივე გენიოსი ექვემდებარებოდა მიმბაძველობას, მაგრამ თვითშემოქმედიც ხდებოდა და ამგვარად მსვლელობდა კაცობრიობის აზრი.

ამ მიმბაძველობის შესახებ ბევრი ვილაპარაკეთ მხოლოდ იმიტომ, რომ მიღებულია თქმად, ვითომ ჩვენი ლიტერატურა მესამოცე წლებისა რუსეთის იმავე დროის ლიტერატურის მიბაძვა იყოს. როგორც მეთაურს, ი. ჭავჭავაძეს უფრო მეტი დასწამეს ეს მიმბაძველობა. ჩვენთვის კი საჭიროა გამოვარკვიოთ, რამდენად საფუძვლიანია ეს აზრი.

რუსეთის იმ დროის მწერლობაში ძალიან ჰუმანური აზრები იყო გავრცელებული. პირველად ყოვლისა, რასაკვირველია, იმ უსაშინელეს მოვლენას შეებრძოლა ეს მწერლობა, რომელსაც “ბატონყმობა” ეწოდებოდა და კაცთა ძმობის ქადაგება ამ მხრით მაინც შესაძლო შეიქმნა. აგრეთვე მაშინდელი მწერლობა შეიქმნა ხალხის თვითმოქმედების მიუცილებლობის აღმსარებლად და ამაშიაც კვალდაკვალ მისდევდა მთავრობას. გარდა ამისა რუსეთის იმ დროის მწერლობა ყურადღებას აქცევდა საეროვნო საქმეებს. ამ დროში მოხდა დიდი ფაქტი იტალიის განთავისუფლებისა, რომელიც მთელის განათლებულის კაცობრიობის აღტაცებას იწვევდა. რაიცა შეეხება კერძოდ მწერლობას, საზოგადოებრივის აზრებისა და გრძნობების გამოხატვა ლიტერატურის იდეალად შეიქნა, რუსეთის მწერლობაში დამყარდა რეალიზმი.

არ უნდა დავივიწყოთ, რასაკვირველია, რომ როგორც მოთხოვნილება “ხელოვნება ცხოვრებისათვის”, ისე რეალური ფორმა, სინამდვილის მიბაძვის დამკვიდრება ლიტერატურაში, ეკუთვნის იმავე დროის საფრანგეთის ლიტერატურას. როგორც პირველი (მოთხოვნილება აზრიანის შინაარსისა), ისე მეორე (რეალურის ფორმისა) იყო მოთხოვნილება ახალის მიმართულებისა ლიტერატურაში. რომანტიზმი სულსა ლევდა და რეალიზმი ფლობერის მეთაურობით იჭერდა პირველ ადგილს. ჟორჟ სანდი და ფლობერი აი, ორი უმთავრესი წარმომადგენელი იმ ხანის ლიტერატურისა. ჟორჟ სანდი ცალის ხელით რომანტიზმს ებღაუჭებოდა, მეორეთი რეალიზმს. ამ დროში დაიწყო ჟორჟ სანდმა გლეხთა ცხოვრების აღწერა, ამ დროში (5060იან წლებში) დამყარდა ლიტერატურაში საზო გადო აზრების გამოხატვის მოთხოვნილება. ეს კი წინააღმდეგი მიმართულება იყო რომანტიზმისა, რომელიც პოეტის პირადი ტანჯვამწუხარების, კვნესავაების გამომხატველი იყო.

საფრანგეთის ლიტერატურაში რეალიზმი დამყარდა და რეალიზმთან ერთად ლიტერატურის, პოეზიის მეთაურთ თავიანთი პირადის გრძნობების გამოხატვას თავი მიანებეს და “კაცობრიობის ტანჯვის, ერის ვაების” გამოხატვას ცდილობდნენ.
ამ გზას დაადგა რუსული ლიტერატურა და ქართულიც თ. ჭავჭავაძის მეთაურობით.

რუსეთის პუბლიცისტებთან ერთად თ. ჭავჭავაძე ჰქადაგებს, რასაკვირველია, ჰუმანურ აზრებს, რომელთაც იგინი სესხულობენ ფრანგ მწერალთაგან. გარდა ამისა ის, რამაც რუსეთის მწერლების ყურადღება მხოლოდ გაკვრით მიიქცია, თ. ჭავჭავაძისა და მის თანამედროვე მწერლების ნაწარმოებთა სულად, მთავარ საგნად, დედაძარღვად გარდაიქცა.

რუსეთის ლიტერატურა მაინცა და მაინც დიდ ყურადღებას არ აქცევდა, მაგალითად, მაშინდელ იტალიურ ლიტერატურულ მოძრაობას... ესე იგი, თუ რასმე ადგილს აძლევდა ამ საგნის შესახებ, მარტო იმიტომ, რომ, როგორც ჰუმანურ აზრთა მიმდევარს, მოვალეობად მიაჩნდა ესა... სული და გული მათი კი, რასაკვირველია, ცოტა არ იყოს, გულგრილი რჩებოდა ამ საგნების გამო, და ეს სრულიად ადვილი მისახვედრია.

ევროპის ამ საუკუნის ლიტერატურის მსვლელობა მიდიოდა ამ გზით: რომანტიულს ლიტერატურას მოჰყვა რეალური: ინგლისში ბაირონსა და შელლის მოჰყვა ელლიოტი და დიკკენსი, საფრანგეთში შატობრიანისა, ლამარტინისა, ჰიუგოსა და დევინის ადგილი დაიკავეს ბალზაკმა, ფლობერმა და ზოლამ. რუსეთში პუშკინსა და ლერმონტოვს მოჰყვა გოგოლი, ტურგენევი და ტოლსტოი. ქართულს ლიტერატურაში ალ. ჭავჭავაძემ დაიწყო რომანტიული ლიტერატურა, გრ. ორბელიანმა განაგრძო, ნ. ბარათაშვილმა უმაღლეს წერტილამდის მიიყვანა; თ. ვახ. ორბელიანსა, თ. მამია გურიელს წილადა ხვდათ რომანტიზმის გედის სიმღერის შესრულება;

თ. გ. ერისთავი თავისი კომედიებით ჩვენს ლიტერატურაში რეალიზმის მამამთავრად შეიქმნა, ხოლო პოეზიაში რეალიზმის დამამკვიდრებლად გამოვიდნენ თ. ი. ჭავჭავაძე და აკ. წერეთელი. ჩვენი ლიტერატურა თუ მისდევდა ამ შემთხვევაში საზოგადოდ ევროპის ლიტერატურის მსვლელობას, თავისებურობაც ეტყობოდა: ალ. ჭავჭავაძის რომანტიზმს უფრო მეტად სპარსულის ლიტერატურის ზედგავლენა ემჩნევა და ხორციელებისაკენ უფრო მიილტვის, ვინემ სულიერებისაკენ, ეს სულიერება კი ევროპიულის რომანტიზმის არსებითს მხარეს შეადგენდა და იგი ჩვენში თ. ბარათაშვილმა შემოიღო.

IV

პოეზიაში თ. ილია ჭავჭავაძე გახლავსთ რეალიზმის განმამტკიცებელი, რეალიზმის პოეზიაში გამაძლიერებელი, თუკი რეალიზმის განსხვავება იმაში მდგომარეობდა, რომ უპირადო გრძნობებს გვისახავდა, საერო, საზოგადო ჭირსა და ვარამს გვამცნებდა, ხალხის კვნესას და სევდიან ოხვრას გვასმენდა.

რომანტიზმი პოეტის პირად გრძნობათა გამომსახველი იყო, მისი კერძო, სულიერის ტანჯვის გამომქვეყნებელი. რომანტიკოსი პოეტი ჰგოდებდა სატრფოსაგან გაწამებას, სიკვდილზედ ფიქრისაგან გამოწვეულს სევდებს გვაგებინებდა და, თუ მისი სასოწარკვეთილება უკიდურესობამდის არ იყო მისული, ბუნებაში მაინც ჰხედვიდა “თვისთა ფიქრთ შვებას გულის სევდის ნუგეშად”; ხოლო უსასოება რომანტიკოს პოეტისა ხანდისხან იქამდისაც მიდიოდა, რომ ბუნებასაც მარტო მაცდურებასა და გულქვაობას ამჩნევდა.

რეალიზმი, როგორც რომანტიზმის უარმყოფელი მიმართულება, პირად გრძნობათა გამოსახვას განაძევებს ლიტერატურიდან და სხვისი სულის მდგომარეობის დასურათებასა ცდილობს, სხვის ვაების ხმას გვაგონებს. არა სატრფოს ღალატი, არამედ საზოგადო მწუხარება და ერის კვნესა იწვევს რეალისტპოეტის სევდას და ოხვრას, ერის უბედურება უწყ ლავს გულს და უშხამავს სიცოცხლეს. თ. ილია ჭავჭავაძე სრულიად კანონიერი მემკვიდრეა თ. ბარათაშვილისა. თ. ილია ჭავჭავაძე, მართალია, რეალისტია, მაგრამ რომანტიულის პოეზიის ზედგავლენის ქვეშაც იმყოფება. ეგრე მახლობელ წინაპარს სრულებით ვერ ჩამოსცილებია და ამიტომაც მის ნაწარმოებში ხშირად ვხედავთ შერეულს რომანტიზმისა და რეალიზმის ნაწილს, თუმცა, რასაკვირველია, რეალისტი მწერალი უფრო ძლიერია მასში, ვინემ რომანტიკოსი.

უმთავრესი თემა, საგანი ი. ჭავჭავაძის ლექსებისა და პოემებისა საზოგადოებრივი ხასიათისაა. იშვიათად მოიძებნება არათუ ჩვენს ლიტერატურაში, თვით ევროპულშიაც კი მწერალი, რომელსაც მისებრ ცოტა ყურადღება მიექციოს პირად გრძნობათა გამოხატვისათვის. ამ შემთხვევაში იგი სრულიად განკერძოებულს ტიპს წარმოადგენს მწერლისას და ახალის მიმართულების დაწყების სისასტიკე ემჩნევა.

არ შეიძლება ეს იმას მივაწეროთ, რომ ი. ჭავჭავაძეს ლირიკოსი პოეტის ნიჭი აკლდეს და პირად გრძნობათა გამოხატვა ეძნელებოდეს; არც ის უნდა იფიქროს ვინმემ, რომ ი. ჭავჭავაძე არ გვაჩვენებდეს თავის გრძნობებსა და შეხედულებას სხვადასხვა მოვლენის შესახებ; არა, ი. ჭავჭავაძე პირადის, კერძო გრძნობების გამოხატვას არ კისრულობს: არ გვამცნევს თავის სევდას, უიმედო სიყვარულისაგან გამოწვეულს, ანადა სიყვარულით აღფრთოვანებული აღტაცებულს ჰიმნს არ მღერის, არ გვიჩვენებს პირადს შიშსა და მჭმუნვარებას, სიხარულსა და გინდ გულგრილობას სიკვდილსიცოცხლის გამო; არ გვამცნევს, რა გავლენა აქ ვს მასზედ ბუნების ამა თუ იმ სურათს, ბუნების ამა თუ იმ სანახაობას რა კერძო გრძნობები აღუძრავს მასში. თუ სწუხს და სტირის, საზოგადო მწუხარება და უბედურება არის ამის მიზეზი. თუ იცინის, მწარეა ეს სიცილი და დასცინის მხოლოდ საზოგადოების ღრმა ნაკლულევანებათ.

მისი პოემებისა და ლექსების შინაარსი სამშობლოისათვის თავგანწირულის დიდებაა (“დიმიტრი თავდადებული” “დედა და შვილი”), იმ დროის სოციალურის წყობილების (ბატონყმობის) უსამართლობის გამკიცხველია; “კაკო ყაჩაღი” ამ წყობილებისაგან წარმოშობილის დრამის დამასურათებელია; “აჩრდილი” კი გამომხატველია პოეტის გრძნობისა და აზრისა ჩვენის ცხოვრების დაქვეითებისა და გახრწნის შესახებ, ჩვენის გადაგვარების მოთქმაა, ჩვენის საზოგადო წყობილების დაგმობაა, იგია გულის გამგმირავი სურათი ჩვენის ცხოვრებისა.

ახალის მიმართულების მეთაურ პოეტს არ შეეძლო უწინდელთათვის უარმყოფელი თვალით არ შეეხედა. უწინდელი პოეზია კი ერთობ ბევრ ადგილს აძლევდა პირად გრძნობათა გამოხატვას და ამათში სიყვარულის გრძნობის გამოთქმას ანდომებდა საუკეთესო ლექსებს.

ი. ჭავჭავაძე სხვა გზას დაადგა და ამიტომაც თითქმის მოვალეობად აღიარა, რამდენადაც შესაძლო იყო, პირად გრძნობებზედ ბაასს აშორებოდა; მას არ იტაცებს გარეგან ფრინველისავით მღერა, რადგან “არამარტო ტკბილ ხმათათვის გამოჰგზავნა ქვეყნად ცამა”; ზეგარდმო დასახულ მოვალეობად აღიარა “ერის წინამძღვრობა”, “ჭმუნვასა და სიხარულში ერის მოძმედ ყოფნა”. “ცისაგან დანიშნულს და ერისაგან აღზდილს პოეტს” დანაშაულებად მიაჩნდა პირადის აღტაცებითა და სევდით ვისთვისმე თავი მოებეზრებინა, მას მხოლოდ, “ერის წყლული მიაჩნია წყლულად, მისი ტანჯვით ეწვის სული, მისი ბედითა და უბედობით ედაგვის მტკიცე გული” (“პოეტი”).

აღარ უნდა ბევრი ლაპარაკი, რომ ავტორს “აღარც ნატვრა და აღარც იმედია”სას შეეძლო თავისი ლირის პირადის კვნესისა და ოხვრის გამომთქმელი სიმები აეჟღერებინა, მაგრამ, როგორც კი მისი ხელი აიწევდა, რომ ჩონგურზედ პირადის გრძნობების გამომხატველი ხმები დაეკრა, შეგნებული აზრი მოვალეობისა ხელს, სიმთან მიტანილს, ქვად აქცევდა და პოეტს მხოლოდ თავისავე გულში ჩააკვლევინებდა მეტად ბუნებრივს სურვილს. ვერ წარმოიდგენთ კი, რა ძნელია კაცისათვის თავისი ტანჯვა, გინდ სიხარული დამალოს, გულში ჩაიმარხოს. ტანჯვას ამგვარად ძალი უორკეცდება და მეტის სიმძაფრით ღრღნის გულს, ხოლო სიხარულს განუზიარებელი ძალი და მომხიბვლელობა უსუსტდება, მოდუნებული რჩება და სავსებით ვერ აკმაყოფილებს კაცის ბუნებას. თ. ჭავჭავაძეს უსათუოდ არაერთხელ უგემია ეს სიმწარე “ფიქრის გაუნდობლობისა” და “გრძნობათა განუზიარებლობისა”. სისასტიკე მისის ნაწარმოებისა თანდათანობით შეძენილია, ძლიერი შთაბეჭდილება, რომელსაც იწვევს ჩვენში მისი ნაწარმოები, შედეგია ესეთის სტოიციზმისა, ესეთის სიმტკიცისა თავისი მოვალეობის მიმართ.

რადგან პირად გრძნობათა გამოაშკარავება შეადგენდა რომანტიკულის ლირიზმის განსაკუთრებულს თვისებას, ამ თვისების უქონლობა თ. ჭავჭავაძეს რეალურის ლირიზმის მამამთავრად ჰქმნის ქართულს ლიტერატურაში. მაგრამ რეალიზმმა, თუ პირად გრძნობათა გამოხატვა უკუაგდო, და თუ ამიტომ რეალისტი პოეტი პირად გრძნობათა, ტანჯვავაების და სიხარულის გამოხატვას თავს არიდებს, იგივე რეალიზმი თხოულობდა მწერლის პირადობის, მწერლის “მე”ის მისი თხზულებიდან განძევებასა და გან დევნას. ეს, რასაკვირველია, იმნაირად უნდა გაიგოს კაცმა, რომ მწერალმა არ უნდა გამოსთქვას თავისი პირადი გრძნობები და აზრი შესახებ ამა თუ იმ მოვლენისა, რომელსაც აღგვიწერს, ეცადოს, რამდენადაც შესაძლოა, თავისი სიმპათია თუ ანტიპათია აღწერილის საგნის შესახებ არ გამოამჟღავნოს. სხვაგვარად მწერლის “მე” ის თხზულებიდან განძევება შეუძლებელია, რადგან ეს “მე” ისეთი რამ არის, რომლის განშორება მწერალს არ ძალუძს. ეს მისი მთელი ფსიქოლოგიური არსებაა, რომელიც გამოსჭვივის ყოველ დაწერილ წინადადებასა და სიტყვაში, სიტყვათა ერთმანეთთან შეკავშირებასა და შეხამებაში.

თუ პირველს მოთხოვნილებას რეალურის ლირიზმისას მეტად კარგად ასრულებს ჩვენი პოეტი, მეორე აღარ ეხერხება. ეს ადვილი მისახვედრიც არის: თ. ჭავჭავაძე ახლო მოსაზღვრეა რომანტიკოს პოეტთა და იგი იმყოფებოდა, როგორც ევროპის რომანტიკოს მწერალთა (ჟორჟ სანდი, ჰიუგო), ისე თავის ქვეყნის პოეტთა (ნ. ბარათაშვილი) გავლენის ქვეშე. ამიტომაც თ. ჭავჭავაძეს ხშირად პირადი ლირიზმი ეპარება ხოლმე სხვის გრძნობის გამოხატვაში და ხშირად პოეტის “მე” ამოჰყოფს თავს სხვისი სახით. აიღეთ, მაგალითად, მისი “მუშა”. აქ ყოველ სტრიქონში ავტორი გვისახავს, თუ რა გრძნობები აღუძრა მას მუშის შესაბრალისმა ცხოვრებამ. პოეტს მუშის “ღიღინი ხშირად გულს უწყლულებდა,” მისი “დუმილი ღვთის რისხვის ზარის” გამომხატველად მიაჩნდა. აქ ყოველი სიტყვა პოეტის წრფელი გოდებაა სამწუხარო სურათის ნახვის გამო. პოეტი თვით ჩნდება მუშის გრძნობათა გამომხატველად, მუშის ტანჯვა პირად სამწუხარო საგნად გაუხდია, მუშის პირით პოეტი ლაპარაკობს, ანდა, უკეთ ვსთქვათ, თვით პოეტის პირით გამოსთქვამს მუშა მას, რასაც ჰგრძნობს და ან უნდა ეგრძნო. ამით ჩვენი პოეტი რომანტიკოსობს. ხოლო აქ პოეტისათვის სევდა აღუძრავს არა რაიმე კერძო უბედურებას. აქ არ არის არც უარყოფილი სიყვარული, არც სატრფოს ღალატი, არც მიჯნურისგან გაუგებრობა, არ არის ჩივილი კაცთა სიცოცხლის დასასრულის შესახებ, არც ბუნების გულგრილობისა და გულქვაობის შესახებ პოეტის მიმართ... პოეტი აქ საზოგადო ტანჯვით იტანჯება, სხვისი ვარამი და დარდი, სხვის კაეშანი იწვევს მასში კვნესასა და ოხვრას და ამაში იგი რეალისტობს.

თუ თ. ი. ჭავჭავაძე დედას დაგვიხატავს, რომელიც შვილის აკვანს არწევს და “ნანას” დამღერის, აქაც მშობლის იმ გრძნობებს გვამცნებს და იმ სურვილებს, რომელნიც თვით პოეტს უგრძვნია ამგვარის სურათის წარმოდგენის დროს. თორემ “დედანი მარად ნეტარნი”, რომელნიც შვილის აკვანს დამღერიდნენ “უკვდავი არის შვილი, მამულისთვ ის მომკვდარიო”, დიდი ხანია აღარა ჰყვანან ჩვენს ქვეყანას. გაგვაგონებს პოეტი “გუთნის დედის” კაეშნით აღსავსე სიმღერას და ესეც ისევ პოეტის გოდებაა და კვნესა, იმ პოეტის, რომელიც, ლაბასი არ იყოს, “მიწას დაჰყურებს თვალით, რადგანაც ზეცა წაართვეს ძალით”, რომელსაც “ მისი ჭირის, მისი წუხილის, მისი კაცობის გულის დუღილის სიტყვანი გულში ებადებიან, მაგრამ გულშივე უხმოდ ჰკვდებიან” (“გუთნის დედა”).

ეს ლექსი, ჩემი აზრით, უფრო სიმბოლიზმის ნიმუშია, აქ “გუთნის დედა” ალეგორიაა დაღვრემილის, დასევდიანებულის პოეტის სევდათა გამომხატველი. გარნა პოეტი ყოველსავე ამაში კიდევ მაინც საზოგადო ხასიათის გრძნობებს გვიხატავს.

ეგ რად გნებავთ, თვით სიყვარული, ეს ყველა გრძნობაზედ უფრო კერძო და პირადი, ჩვენმა პოეტმა განაზოგადა, პირადისაგან უპირადო, საზოგადო გრძნობად გარდაჰქმნა.

თ. ი. ჭავჭავაძეს სიყვარული სულიერიდან უსულოზე გადააქვს, მაგრამ უფრო თვალსაჩინო უსულო საგანზედ და მით უფრო საგრძნობია და გასაგები. ის ამ საგანს ისე ეპყრობა, ისე ეალერსება და ისეთის გრძნობიერის ენით ელაპარაკება, თითქო მტანჯველი სატრფო იყოსო. მისი ტანჯვა და ვაება, მისი სევდა ამ სატრფოს ღალატისაგან გამოწვეული, ბევრად უფრო მწველია, ბევრად უფრო გულის დამთუთქველი, ვინემ სევდა ტარიელისა. ეს სიყვარული მისთვის მთელის ცხოვრების დედააზრია, ცხოვრების შინაარსი, და ამიტომაც მთელს პოეტურს ნიჭს და ძალას იმას ანდომებს, ანდა იმისათვის უნდა მოიხმაროს, რომ განსაცდელს ააშოროს ეს მეტად საყვარელი არსება.

ამგვარი ტანჯვა სრულიად უანგაროა და წრფელი, პოეტს ამგვარად გულმოშხამულს უნდა კიდევაც, კვნესა გულში ჩაიკლას, მაგრამ იმდენად დიდია მწუხარება, რომ გული მწუხარებას ვეღარ იკავებს. ამგვარი პოეტი, თავის ქვეყანას ეკითხება, რაზედ მოგიწყენიაო და ისეთის ენით ებაასება, გიკვირთ: რა უნდა აქ ქვეყანას, აქ “სატრფო” უნდა იყოს ქვეყნის მაგიერადო. აბა შეხედეთ, ახლა ამ პოეტის ოხვრაკვნესას, როცა ხედავს, რომ “სატრფო სხვა ს თავს ევლის, სხვას ეტრფის” და ამიტომ თვით იგი სწყევლის დღეს თავის გაჩენისას, არ იცის, “სად წავიდეს, ვის შესჩივლოს, ვის უთხრას, ვინ გაუღებს დახშულს კარსა ბედისას”.

როცა პოეტი ბუნებას გვისურათებს, მას არც ბუნების გარეგანი სიმშვენიერე იტაცებს, არც ის გავლენა, რომელიც მას აქვს პოეტზედ ამა თუ იმ განწყობილების დროს; როცა ბუნება ხარობს, როცა “აყვავებულა მდელო, აყვავებულან მთები”, სამშობლო აგონდება და სევდიანად ეკითხება:

“მამულო საყვარელო, შენ როსღა აყვავდებიო?” როცა ბუნებასა სძინავს, “მკრთალი ნათელი სავსე მთვარისა მშობელს ქვეყანას ზედ მოჰფენოდა,” მას კიდევ აქაც თავისი ქვეყნის “ტანჯვით ამოძახილი კვნესა” ესმის, კიდევ თავისი ქვეყნის ძილი აწუხებს და ოხვრით ეკითხება: “სულ ძილი, ძილი, როსღა გვეღირსოს ჩვენ გაღვიძება”ო? (“ელეგია”) ; ანადა უცხოეთში “თუ მოაგონდა სამშობლოს ზეცა, ზეცა სულ სხვა ფრად გაბრწყინვებული და სულ სხვარიგად დამშვიდებული,” ურვით მოკლული გული შესტირის მაშინაც კი, როცა ბუნების მშვენიერი სანახაობით “ყველა ტკბილ ძილში ბედითა სტკბება, ყველას მშვიდობა გარს ეფინება”.

პოეტიც სწორედ იქ არის ძლიერი, საცა თავის ერთადერთს სატრფოს, ერთადერთს საგანს ცხოვრებისას ეალერსება და ანუგეშებს, საცა “ქართვლის დედას” თაყვანსა სცემს და აღტაცებით იხსენიებს, საცა თავისი ქვეყნის ბიწიერება გულსა და სულს უდუღებს (“აჩრდილი”). ძლიერია იქ, საცა მწარე ღიმილით დასტირის საყვარელის არსების გათახსირებასა და დაცემას: ძლიერია აქ მისი სარკაზმი, მისი კბილთა ღრჭენა ჯოჯოხეთურია და ძლიერ გრძნობათა აღმძვრელი. რომელ ქართველის ტვინში არ ჩაჭედილა და არ ჩაბეჭდილა თ. ილ. ჭავჭავაძის “რას ვშვრებოდით, რა ვიყავით”, ეს მოკლე სატირული ისტორია ჩვენის ცხოვრების უკანასკნელის ხანისა... “ერთმანეთს გულმოდგინეთ ვწეწდით და ვიწეწებოდით”, როცა “ფერმიხდილნი ბეზღობაში ერთმანეთს ვეჯიბრებოდით, როცა “ერთმანეთის მტრობით ჩვენს სახლს ცეცხლი წავუკიდეთ”, და “ჭკვიანურად იმ ცეცხლის წინ ვისხედით და ხელს ვითბობდით”, როცა “თვით შევსხედით მაღლა თაროს, დაბლა ყმებსა ტვინსა ვსწოვდით” (“რა ვაკეთეთ, რას ვშვრებოდით”). ეს რამოდენიმე სტრიქონი ყოველ ჩვენს ისტორიულ მონოგრაფიაზედ უმაღლესია და უძლიერესი. ამ ხანას ჩვენის ცხოვრებისას ილ. ჭავჭავაძემ ისეთი განსჯა მიაყენა, ისეთის შავის ფერადებით დახატა და ისე მძლავრად შეგვაზიზღა ჩვენი მოქმედება ამ პატარა ლექსით, რომ სხვანაირის აზრის გამომთქმელს წინდაწინვე შეუძლია დარწმუნებული იყოს, სხვაგვარ შეხედულებას ამ ხანის შესახებ ჩვენ შორის გასავალი აღარ ექმნება. ანადა მისი დახასიათება ჩვენის ერის ბედნიერებისა მით, რომ ვართ “მძიმე ყალნით, ლამაზ ფალნით მორთული და მშვენიერი, უწყინარი, უჩივარი, ქედდრეკილი, მადლიერი; ყოვლად მთმენი, ვით ჯორცხენი, ნახედნი და ღონიერი, მცირე, დ იდი, ყველა ფლიდი, ცუღლუტი და მანკიერი, უზღუდონი, გზამრუდონი, არგამტანი და ცბიერ ი, მტრის არ მცნობი, მოყვრის მგმობი, სხვასთან მხდალი, შინ ძლიერი, არრის მქონე, არრის მცოდნე, უზრუნველი და მშიერი” (“ბედნიერი ერი”). ეს ორი ლექსი მისი პატარა ლექსების შედევრად უნდა ჩაითვალოს, ისე, როგორც მისი “კაციაადამიანი” მის პროზაულ ნაწარმოებთა შორის და, საზოგადოდ, ჩვენს ლიტერატურაში. ილ. ჭავჭავაძის სატირას განსაკუთრებული ადგილი უჭირავს ჩვენს ლიტერატურაში, რადგან საზოგადო ხასიათისაა, მთლად მთელის ერის ძირითად ნაკლულევანებათ ეხება და არა აქვს სახეში კერძო მოვლენა, ანუ კერძო ჯგუფი საზოგადოებისა. ასეთი ღრმა სიძულვილი ქართველი ერის ნაკლულევანებისა, ასეთი ზიზღი ჩვენის ერის დამამცირებელის მოქმედებისა არც ერთს ჩვენს მწერალს არ გადმოუნთხევია, მაგრამ ყველამ იცის, რასაკვირველია, “ამ სიძულვილში რაოდენიც სიყვარულია”.

რომანტიული ელემენტები ურევია თ. ილ. ჭავჭავაძის პოემებშიაც, მაგრამ აქ უფრო ადრე განთავისუფლდება პოეტი რომანტიზმის გავლენისაგან.

“კაკო ყაჩაღი”, რომელიც “უსამართლობას გამოჰქცევია”, უსამართლობას ბატონყმობის წესწყობილებისას, და ზაქრო, მეორე გმირი, რომელიც ამავე მიზეზით უერთდება მას, უფრო რომანტიკული გმირებია, ავტორის შეხედულების გამომხატველნი ამ წესწყობილებაზედ. ეს თემა საზოგადოდ საყვარელი თემაა რომანტიკოსებისა (ბაირონი, შილლერი, ჰიუგო). იგინი თავიანთ ავაზაკს თითქოს იდეალურ ტიპად გვიხატავენ, მთელს საზოგადოებას უპირდაპირებენ და ამ საზოგადოებაზე მაღლა აყენებენ. ეს მწერლები ავაზაკთა იდეალურად შექმნით საზოგადოებას ამცირებენ და ფეხქვეშა სთელავენ, აგრეთვე იგინი იცავენ პიროვნების უფლებებს და საზოგადოებისაგან პიროვნებაზედ დადებულს უღელს ეომებიან.

თ. ი. ჭავჭავაძეს სრულიად არა აქვს აზრად კაკო და ზაქრო იდეალურ არსებებად დასახოს, მათი ცხოვრება “კაცს მოსწყინდება” კი არა, შეეზიზღება. ვის მიიზიდავს “უსახლკარობა, შიში, შიმშილი, მარტოკა გდება მხეცივით ტყეში, კურდღელსავითა ფხიზელი ძილი და იარაღი დღედაღამ ხელში”. რა სანატრელია იმ ადამიანთა ცხოვრება, რომელთა “გული ვაების ცეცხლმოდებული” ნაღვლითა და ბალღამით არის აღსავსე. ასეთს ცხოვრებას თუ მიეკედლა ეს ორი კაცი, მიტომ მიეკედლა, რომ უსამართლობას გაექცნენ, მიტომ, რომ ზოგს მამას უკლავდნენ, ზოგს დედასა და დას უპატიურებდნენ. პოეტმა ამ პოემით ეს წესწყობილება დაჰგმო. პოეტს უნდოდა ეჩვენებინა მხოლოდ ის, რომ, ისეთი ცხოვრება, საცა ერთი ადამიანი მეორეში “კაცის გრძნობას არ ხედავს”, საცა ერთნი ცხოვრების მმართველნი და ბატონნი, “დედას ძუძუდან შვილსა აჰგლეჯენ და ვინ იცის სად გაჰყიდიან... უწმინდურისა ხელითა სთხრიან დედისა გულში უკეთესს გრძნობას, ცოდვათ უთვლიან შვილისა ტრფობას; ქალს წაართმევენ; ქალს გაჰყიდიან, ნამუსს მოუკვლენ შეუბრალებლად, უბრყვილო გულში ღვარძლს ჩაასხმიან, გახდიან ყვავილს ფეხქვეშ სათრევლად; მას, რაც ერთს უყვარდა, ნახავს დაცემულს, ნამუსს წართმეულს და შეგინებულს,” რომ ესეთი ცხოვრება ჰქმნის ავაზაკთ, სიცოცხლე გამწარებულთ და სიცოცხლე მოშხამულ კაცთ, რომელნიც აღშფოთებულნი და გააფთრებულნი მერმე თვით იყრიან გულის ჯავრს საზოგადოებაზედ. ავტორი გვიხატავს თანაც მდგომარეობას მთელის წოდებისა გლეხ ობისას, “გლეხკაცის ბედს, ჭირსა და ლხენას,” რომელთაც საზიზღარი და საშიშარი ცხოვრება კაკოსი სანატრელად და საშურელად გარდაქცევიათ. ზაქროს, კაკოს მაძებარსა, გზას მიასწავლის მეურმე, რომელიც “ნაღვლიანად მწუხარს სიმღერას დაღუღუნებდა.” ზაქრო გაქუსლავს. მეურმემ თითქო მას შენატრაო, “ახ, ნეტავი შენ”, წაიდუდუნა და გაიქნია რა თავი მერმე, შურით ხარს შოლტი გაუტყლაშუნა და მერმე ისევ, უფრო მწუხარედ თვისი სიმღერა დააღუღუნა.” ამ ორისამი სტრიქონით ავტორი ძლიერად გვისურათებს იმ დროის გლეხკაცობის მდგომარეობას. რამდენად უფრო შესაბრალისია ეს საცოდავი გლეხი, რომლისთვისაც ავაზაკის ცხოვრებაც კი სანატრელად გაუხდია უსამართლობას, რამდენად მომხიბლველია თავისი ადამიანური ტანჯვითა და ვაებით. “კაკოებს” ის მაინც დარჩენიათ სანუგეშოდ, “ჩვენვე ვართ ჩვენი ბატონი;” საწყალი გლეხის სევდის გამაქარწყლებელი ერთადერთი ღუღუნია “მწუხარე, ვით გლოვის ზარი”, რომე ლიც “ნაღველს მოჰბერს დაჩაგრულს და უკუჰყრის კიდეც, ვით ღრუბელს ქარი.” ამ გლეხის დასურათებითაც პოეტს თითქო ის უნდოდა ეთქვა, აი, ეს წყობილება ასეთს ჩინებულს და მშვიდს წევრს საზოგადოებისას ავაზაკადა და მხეცად გარდაჰქმნისო.

ი. ჭავჭავაძის “აჩრდილი” ხომ ლირიკული პოემაა პოეტისა, საზოგადოებრივის კვნესისა და გოდების გამომთქმელი. პოეტს სასოებას წარუკვეთს თავის ქვეყნის ზნეობრივი დაცემა, სადაც “დიდკაცი დარბაისელი კმაყოფილების განცხრომაშია მაშინ, როს მისი მოძმე საწყალი სასოწარკვეთილ მონებაშია”, საცა ვაჭარიც ცბიერის ღიმით მოძმეთ ატყუებს, საცა “მღვდელნიც ერთა მამანი”, რომელთაც “გულხელი დაუკრეფიათ” და აღარ ახსოვთ “სიტყვა დიდის სწავლისა, სიყვარულის და სამართალისა”. გრძნობით აღსავსე პოეტს იმედს წარუწყმედს იმის დანახვა, რომ ქართველის “აზრში აზრს ვეღარ პოებს”, რომ მისი სიცოცხლე უფერულია და ცარიელი, არა აქვს მის ცხოვრებას არავითარი გულწარმტაცი საგანი და თანაც ესდენ გულმომწყვლელი სანახაობა მაინც კიდევ ვერ უსპობს ნუგეშს, სასოება კვლავ მოევლინება და იმედები კვლავ განუახლდება. კვლავ გამოუჩნდება “შვიდფეროვანი სარტყელი ცისა მახარობელად ტკბილ იმედისა”. სამაგიეროდ, “დიმიტრი თავდადებული” ნამდვილი რეალურეპიკური პოემა ა. ამ პოემით თ. ი. ჭავჭავაძე შეუდგება მტკიცედ გარკვეულს რეალიზმის გზას. “უტყუარისა და მართლის ამბის” მოთხრობა მეფანდურესაგან, დაცვა თვით სახალხო ენისა და შემდეგ თვით მთელი აზრი და შინაარსი პოემისა, რომელიც ღაღადებს, რომ ყოველისავე პირის კერძო სურვილი და ზრახვები უნდა სამშობლოისა, ერისა და საზოგადოების საკურთხეველზედ იქმნეს მსხვერპლად მიტანილიო, როგორც ეს მოიმოქმედა მეფე დიმიტრი თავდადებულმა ყოველივე ეს ჰხდიან მას რეალურ პოემად, კლასიკური მშვენიერებითა და სიდიადით მოსვენ მას.

“განდეგილი”, უკანასკნელი პოემა თ. ილ. ჭავჭავაძისა, დამამთავრებელი და დამაგვირგვინებელია ავტორის რეალურის მიმართულების განვითარებისა. როგორც დედააზრი პოემისა (ყოველი კაცი, რომელიც ცხოვრებას გაურბის და ზურგს აქცევს მას, განდეგილივით დაისჯება და მის დამსჯელად ამ შემთხვევაში თვით იგი ცხოვრება გამოვა), ისე მთელი მორალური ფილოსოფია ავტორისა, რომელიც ამ პოემაში იხატება და ბოლოს თვით ფორმაც პოემისა არის სრული დამაკმაყოფილებელი რეალიზმის მოძღვრებისა.

ამგვარად, თუ თავდაპირველად თ. ილ. ჭავჭავაძის პოეზიას კიდევ აჩნია რომანტიკულის სკოლის გავლენა, სამაგიეროდ და ბოლოს სრულიად განთავისუფლდა ამ გავლენისაგან და შეჰქმნა შედევრი რეალურის ნაწარმოებისა ქართულს ლიტერატურაში “განდეგილი”. მან დაასრულა ევოლუცია რომანტიზმისა და შეიქმნა მამამთავარად რეალურის პოეზიისა ჩვენში და ერთ საუკეთესო მის წარმომადგენელად.

ამ პოემის გარჩევას ჩვენ დაწვრილებით შევუდგებით, ვინაიდან ჩვენ მიგვაჩნია იგი მეცხრამეტე საუკუნის ჩვენის ლიტერატურის უმთავრეს ნაწარმოებად როგორც აზრით, ისე ფორმით. ჩვენა გვგონია, რომ “განდეგილს” ჩვენს ახალ ლიტერატურაში დიდი ადგილი ექმნება და მისი გავლენა თითქმის საუკუნო იქმნება.

V

საკვირველი ბედი გამოიარა თ. ი. ჭავჭავაძის ზემოხსენებულმა პოემამ. კარგად მახსოვს, რომ ქუთაისში ამ პოემის გამო დიდი მითქმამოთქმა იყო. კარ გად მახსოვს ისიც, რომ ერთი ჩემი ნაცნობი მოწაფე გიმნაზიისა, პირველის, თუ მეორე კლასისა, რაც ძალი და ღონე ჰქონდა გაიძახოდა: “ბატონო, იდეა არა აქვს ილიას პოემასაო, რა შვილიაო” და სხვ. და რომ გეკითხათ მისთვის, რა არის იდეა, ან რა მოეთხოვება მწერლობას, რასაკვირველია, ვერაფერს მოგახსენებდათ. საყურადღებოა აქ მხოლოდ ის, რომ ამ ბავშვის სიტყვებში იხატებოდა მთლად ერთიანად ის აზრი, რომელიც მაშინ ქუთაისის საზოგადოებას შეედგინა თ. ჭავჭავაძის ნაწარმოებზედ; ილიას კალამმა უმტყუნა, უაზრო თხზულება დაგვიწერაო, ამბობდა ერთი. აბა, რა შვილიაო, გაიძახოდა მეორე, ილია გვიქადაგებს, ბერად შედექით, საწუთრო ესე საზიზღარია და სულის მშვიდობას მხოლოდ რომელსამე უდაბნოს სენაკში მოიპოვებთო. საშინლადაც სწყინდათ, ავტორმა “კაციაადამიანისა” და “კაკო ყაჩაღისამ” ასეთი რამ რად დაგვიწერაო. შეიძლება ერთსა თუ ორს ჭეშმარიტი აზრიც ჰქონდა შედგენილი ამ პოემაზედ, მაგრამ მე მოგახსენებთ მხოლოდ უმეტესობის აზრსა. ამგვარი აზრის დაბადება ქუთაისის საზოგადოებაში უნდა მიეწეროს უდროოდ დაღუპულს, ნიჭიერს კრიტიკოსს, ესტ. ბოსლეველს (მჭედლიძეს). აი, რასა სწერდა მაშინ განსვენებული ესტ. ბოსლეველი “შრომის” ¹18ში (1883 წ.): “უნდა შევნიშნოთ, რომ ეს პოემა თითქო ახალს ხანას იწყებს ილ. ჭავჭავაძის პოეტურს მოღვაწეობაში. ამ პოემიდან სჩანს, რომ ჩვენმა ერთმა უკეთესმა პოეტთაგანმა, თითქო მიანება თავი ცხოვრებისთვის კითხვების გამოხატვას პოეზიაში თითქო თვითონ ცხოვრებასაც შესწყრა და მის ავსა და კარგს გვერდი აუქცია”... მართალია, ბარათაშვილს და ორბელიანსაც აქვსთ გამოთქმული ეს უკმაყოფილება ცხოვრების მიმართ, “მაგრამ ჯერ ისე ტიპიურად, პრინციპიალურად არ გამოხატულა, როგორც გამოხატულია “განდეგილში”. ბნ. ჭავჭავაძის პესსიმისტურს შეხედულებას “საიქიოზედ” საზღვარი არა აქვს... ამგვარს ფაქტს ჩვენს ლიტერატურაში და ცხოვრებაშიაც კი აქვს, რასაკვირველია, თავის გასამართლებელი საბუთი, მაგრამ ამას მაინც ვერ დავარქმევთ ჩვენი მწერლობის ფეხის წინ წადგმას. პირიქით, ძალიან სამწუხარო იქნება, თუ ჩვენმა ნიჭიერმა პოეტებმა რეალურს ცხოვრებას, როგორც ერთს რასმე ჭირიანს, თვალი აარიდეს და განსვენება ეძიეს “განდეგილისთანა” პოემაში.

როგორღაც არა გჯერათ, რომ ამას ამბობდეს ის კრიტიკოსი, რომელმაც ისე საუცხოვოდ და ნიჭიერად აღნუსხა - რა მოეთხოვება პოეტს და პოეტურს ნაწარმოებს: “იმ პოეტს ჩვენ ბევრად არ ვაფასებთ”, ამბობს ბ. ბოსლეველი ამავე წერილში, “რომელიც მარტო მოვლენის გარეგანის მხრით, ზედაპირით სარგებლობს თავისის პოეტურის ნაწარმოებისათვის, რომლის პოეტური ნიჭი საზოგადოებრივის ცხოვრების განცალკევებულ მოვლენათა შორის ვერ ჰპოვებს ერთს დაფარულ დედააზრს და ამ დედააზრს ვერ გადასცემს მკითხველს, სურათებად დახატულს... მგონია არ შევსცდეთ, ვსთქვათ, რომ ჩვენს მწერლობაში ილ. ჭავჭავაძე თითქმის ერთადერთი პოეტია (კურსივი ჩვენიაკ.პ).რომელსაც ცხოვრების განცალკევებულ მოვლენათა შეკრება, მათში შინაგანის კავშირის გამოძებნა დ ამათგან ერთის სასტიკად განსაზღვრულის ტიპთა გამოქანდაკება შეუძლიან” (ესტ. ბოსლეველი, “შრომა”, 1883 წ., ¹ 18).

ასე კარგად ესმოდა განსვენებულს კრიტიკოსს პოეტური ნაწარმოების ღირსება, ასე კარგად აფასებდა ჩვენს ავტორს, მაგრამ ასე უცნაურად მოეპყრო “განდეგილს”. ზემოხსენებულის სიტყვების დამწერს, ჩვენის აზრით, “განდეგილი” თითით საჩვენებელ მაგალითად უნდა მიეჩნია, რადგან იშვიათად “დაუხატავს სურათები” პოეტს ასე ნათლად, ასე ბრწყინვალედ “მოვლენათა შორის დაფარული დედააზრი”. ესტ. ბოსლეველის წერილებმა პირველადვე მოიპოვეს საზოგადოების სიმპათია და მიიპყრეს საზოგადოების ყურადღება, ამიტომაც გასაკვირველი არ უნდა იყოს, თუ საზოგადოებაში მისი აზრები ტრიალებდა და ყველა მისი აზრით სჯიდა ილ. ჭავჭავაძის ახალ პოემას. მას მერმე დიდი ხანი გავიდა. ამ პოემას უფრო ღრმად დაუკვირდნენ, უფრო შეიგნეს იგი. დღეს ძვირად მოიპოვება ისეთი კაცი, რომ არ აღიაროს მაღალი ლიტერატურული ღირსება და ღრმა აზროვნება ამ პოემისა, რომელიც, უნდა ვსთქვათ, ბოსლეველმაც სამართლიანად დააფასა. არც მაშინ უთქვამს რამე ბოსლეველს ამ პოემის უაზრობის შესახებ, მაგრამ თვით აზრი, რომელიც მან თავისებურად გაიგო, არ მოსწონდა, წარმატების ნიშნად არ მიაჩნდა. პესიმისტურს შეხედულობას ცხოვრებაზედ, აბა, ვინ უწოდებს უაზრობას, მაგრამ შეიძლება ბევრმა მავნებლად მიიჩნიოს და არასასიამოვნოდ. ესტ. ბოსლეველს კიდევ ის არ მოსწონდა, რომ ფიქრობდა, რაკი თ. ილ. ჭავჭავაძემ ასეთი მკაცრის სიტყვებით დახატა ცხოვრება და მის “განდეგილს” ამ ცხოვრებისათვის ზურგი შეაქცევინა, ჰგავს სამაგალითოდ დაგვიხატა ეს ტიპი და მოქმედება განდეგილისაო. სხვანაირად, შეუძლებელია გაიგოს კაცმა უკანასკნელი სიტყვები მისი ფელეტონისა ამ პოემის შესახებ. ჩვენა გვგონია, რომ ბნი ბოსლეველი უცნაურად შესცდა “განდეგილის” მთავარ აზრის შესახებ. ჩვენ ვეცდებით გამოვარკვიოთ აზრი ამ პოემისა და ამითვე დავამტკიცოთ ნიჭიერის კრიტიკოსის შეცდომა.

“ოდესღაც” ცხოვრების უმსგავსობისა და ბოროტებისაგან გულდათუთქული და სიცოცხლე მოშხამული ადამიანი განსდგომია ამ წუთისოფელს, მოშორებია მას და შეხიზნულა იქ, “სად წვიმა თოვლნი, ყინულად ქმნილნი, მზისგან აროდეს არა სდნებიან, სად უდაბურსა მას მყუდროებას კაცთ ჟრიამული ვერ შესწვდენია”. განშორებია ცხოვრებას “ვით ცოდვის სადგურს, სადაც მართალი გზას ვერ აუქცევს განსაცდელსა მას ეშმაკისასა; სად ცოდვა კაცსა სდევნის დღე და ღამ, ვითა მპარავი და მტაცებელი; სად რყვნა, წაწყმედა და ღალატია, სადაც ძმა ხარბობს სისხლსა ძმისასა; სად ყოვლი ნიჭი მაცდურებაა, სად თვით სიტურფე და სათნოება ეშმაკის მახე და ცდუნებაა”, ყოველივე “მსოფლიო ზრახვა, ფიქრი, წადილი” განუდევნია გულისაგან, შებრძოლებია პირუტყვულს მხარეს ადამიანისას და ამ ბრძოლაში ღამე დღეთ უქცევია. მხოლოდ ერთსა ცდილობდა, ერთზე ჰფიქრობდა, მწიკვლისა და ბოროტისაგან განწმენდილ, განყენებულ არსებად გადაქცეულიყო. უნდოდა მარტო სული გაემეფებინა თავისს არსებაში და ხორცი კი ჩაეკლა, მოესპო ყოველივე მოთხოვნილება ხორცისა. მუდმივს ლოცვას, ცრემლთა ღვრას, მუდმივს ფიქრს “საიქიოზე” იგი რაღაც განყენებულის აზრისა და ოცნების ჭურჭლად გარდაუქცევია... მაგრამ დიდი ხნით კი?

ერთს დღეს, საშინელის წვიმისა და ქარიშხალის შემდეგ, მის სენაკში ამოვა ქალი და სთხოვს თავი შეაფარებინოს. ეს ყმაწვილი ქალი “სავსე სიცოცხლით, სავსე შვენების ჯადოთი, გრძნებით”, განდეგილის მიძინებულს ბუნებას გააღვიძებს. ამდენი ხნის შრომა, ტანჯვა ამ ბუნების დასათრგუნავად სულ ტყუილი გამოდგება. მთელი წლების მუდმივი ცრემლისა და ლოცვისაგან გაჰაეროვნებულს არსებაში სიცოცხლის ძალები თავს მოიკრებენ, მარჯვე დროით გახარებულნი საშინელის ენერგიით შეებრძოლებიან მათ მტანჯველს აზრს, მათ მომაკვდინებელს მოქმედებას და ნიაღვარივით გადმოხეთქას აპირებენ. ვერ გაუძლო საწყალმა მწირმა ამ ბრძოლას და ცეცხლის პირად მიძინებულის მშვენიერი არსების დანახვისთანავე გრძნობები აეშალა, ვნებათა ღელვამ გაიტაცა. მაგრამ დაიხარა თუ არა თავი, უეცრად გაშეშდა. ტანჯვითა და დაგვით გამომწვარი და შესისხლხორცებული მისი აზრი და წარმოდგენა ცხოვრებაზედ უეცრად წამოჰყოფს თავს და გაახსენებს მისს მდგომარეობას. მაშინ კი გამოერკვევა მწირი წუთიერის გატაცებისაგან, მაშინ კი გაიძახის: “ეჰა, წაწყმედავ, ეს რა სურვილი გულს გავიტარე!” მაგრამ გვიანღაა. მან დაარღვია თავისი მოვალეობა, მან უმტყუნა თავის აზრს. სულიერი მშვიდობა დაერღვა, გონება აერია და მაცდური სახე სდევნის მას. დედაღვთის ხატს უნდა ლოცვით მიჰმა რთოს და ღვთისმშობლის ნაცვლად “თვალთ წინ დაუდგა იგივე ქალი! პირჯვარი უნდა, ხელი არ ერჩის, ლოცვის თქმა უნდა, ენა ებმება, ხატის ხილვა სწყურს და იგივ... იგივ ქალი წყეული თვალთ ელანდება!”

მართალია, ეს ბრძოლა ბუნებრივის მხარისა მისს უარმყოფელ მხარესთან (განყენებულებასთან, ასკეტიზმთან) არ გათავებულა პირველის ძლევამოსილის გამარჯვებით და მეორის სრულის დამარცხებით, მაგრამ ეს უკანასკნელი მაინც იძლია. კაცს, რომელსაც “საიქიოსთვის ეს სააქაო დაუთმია და განშორებია”, რომელსაც ცხოვრების აზრად დაუსახავს, განდევნოს გულიდან ყოველი მსოფლიო ზრახვა, ფიქრი, წადილი, “რათა წარუდგეს უფლისა მსჯავრსა სულით განწმედილ და განბანილი”, ამგვარი კაცის დამარცხებად უნდა ჩაითვალოს ისიც, რომ მსოფლიო ზრახვებს, სურვილებს და გრძნობებს ისევ ადგილს მისცემს თავისს გულში, თუგინდ ერთი წუთითაც.

სარწმუნოებას არ მოუთხოვია დასტოვე ყოველივე ბუნებრ ივი მოთხოვნილებაო. იესომ ბრძანა: ვისაც შეუძლიან, მხოლოდ იმან არ უნდა იქორწინოსო, მაგრამ, “არა ყოველთა დაიტიონ სიტყვა ეგე, არამედ რომელთა მიცემულ არს”ო. ხოლო ვინ ც კი ერთხელ იკისრებს ბუნების მოთხოვნილების ალაგმვას, ისიც არ უნდა დაავიწყდეს, რომ არა მარტო “არა იმრუშო” არის მისთვის აღკრძალული, არამედ უბრალო გულისთქმაც კი: “რამეთუ ყოველი, რომელი ხედვიდეს დედაკაცსა გულისთქმად მას, მუნვე იმრუშა მისთანა გულსა შინა თვისსა.” ეს კანონი ვერ დაიცვა სიმტკიცით განდეგილმა, რადგან უძლეველ ძალას ბუნებისას ვერ წინააღუდგა. მაგრამ არც ბუნების მოთხოვნილება დაიკმაყოფილა. ასე, რომ, ვერც ღმერთს ასიამოვნა და ვეღარც მამონას და ამ ბრძოლაში “უტევა სული.” მთელი ინტერესი პოემისა სწორედ აქ არის, ამ ბუნების კანონებსა და მისი უარისყოფას (ასკეტიზმს) შუა ბრძოლაში.

განდეგილს ცხოვრებისათვის ზურგი შეუქცევია, მაგრამ ცხოვრება ლამაზი ქალის სახით მის სენაკში შეიპარება. განდეგილი ხელახლა დაუპირდაპირდება ცხოვრებას, მის მომხიბვლელს ძალას ვეღარ გაექცევა და უნდა სავსებით დაეწაფოს მას. მაშინ გონება შეაჩერებს, მოვალეობას გაახსენებს. მაგრამ, გვიანღაა ეს გახსენება, რადგან სასტიკი კანონი სარწმუნოებისა უკვე დარღვეულია. აქვე სამაგალითოდ არის გარკვეული საგანი “სქესობრივის” მოთხოვნილებისა, რომელსაც ასეთი დიდი ადგილი უკავია დღეინდელ ლიტერატურაში. განდეგილი ვერ ახერხებს, სქესობრივ გრძნობას წინააღუდგეს. ეს გრძნობა ბევრად უფრო ფატალურია, ბევრად უფრო მომხიბვლელი და უძლეველი, ვიდრე ათასგვარი მოსაზრება ფილოსოფიურისა, გინდ ზნეობრივისა და სარწმუნოებრივის ხასიათისა. იგი სძლევს აზრსაცა, გონებასაცა, ტრადიციონალურ შეხედულებასაცა და, ვითა გრიგალი რამ უცნაური წალეკავს და წააცამტვერებს ყოველსავე, რაც მას წინ ეღობება, რაც მის ძლევამოსილ მშვენიერებას გზაზე უხვდება.

რა უნდოდა ეთქვა “განდეგილში” პოეტს, თუ არა ის, რომ ყოველი კაცი, რომელიც გაურბის ცხოვრებას, ცხოვრებისგანვე იქმნება დასჯილი ისე, როგორც დაისაჯა განდეგილი. ვერავითარი სენაკი და უდაბნო, ვერავითარი ცდა “დღე და ღამ ლოცვ ით, გოდებით, გვემით სულისთვის ხორცის წამება,” “ვერც ლოცვის ცრემლი”, რომელიც არ შემწყდარა, “ვითა ღელესა მას გლოვისასა” ვერ დასძლევს ბუნების მოთხოვნილებას, ვერ გააქარწყლებს სასტიკს კანონს ბუნებისას. მართალია, კაცს თავისი ენერგიითა და ნების ძლიერებით შეუძლია სასტიკი ბრძოლა გაუწიოს ამ მოთხოვნილებას, შეჰბოჭოს და შეასუსტოს იგი, მაგრამ მთლად ერთიანად მისი მოსპობა კი შეუძლებელია (ჩვენ აქ, რასაკვირველია, ნორმალური საშუალებანი გვაქვს სახეში და სრულიად არ მიგვაჩნია საყურადღებოდ სხვადასხვაგვარი ავადმყოფური და ბუნების წინააღმდეგი ხერხი თავის დასახიჩრებისა). ასეთი გამარჯვება ბუნებაზედ ვერ შესძლო ისეთმა არაჩვეულებრივმა ადამიანმა, როგორიც არის ამ პოემის გმირი განდეგილი, რომელიც წ მინდანს დამსგავსებია, რომლის სულიც “სულ სხვა მსოფლიოს” შეხიზნებია, რომელსაც “სახე გამხდარი, კუშტი და მწყრალი სიწმინდის მადლით დაშვენებოდა და მაღალს შუბლსა, ნაოჭად შეკრულს, შარავანდედი გარდაჰფენოდა”. თუკი ასეთი მაღალსულოვანი ადამიანი, გონიერებით აღსავსე, რომელსაც შეგნებული ჰქონდა ყოველივე სიბილწე ცხოვრებისა, ზიზღით აღვსებულა ამ ცხოვრების მიმართ და მიუტოვებია იგი, თუ მან ვერ სძლია ცხოვრების კანონი, ვერ გაექცა ცხოვრებას, სხვისთვის ხომ ამაზედ ფიქრიც მტკნარი ოცნება იქმნებოდა. ამ პოემით ი. ჭავჭავაძე არათუ ზურგს არ უჩვენებს ცხოვრებას, როგორც რაიმე “ჭირიანს”, წინააღმდეგ, გვიმტკიცებს, რომ ცხოვრება გარს გვარტყია, მისგან გაქცევა, მისი უკუგდება შეუძლებელია. რაც უნდა გეზიზღებოდეს ცხოვრების მოვლენები, მაინც უნდა დაემორჩილო ცხოვრებას, რადგან ადრე იქნება თუ გვიან, იგი თავისას მოითხოვს და მოითხოვს მკაცრად, ულმობელად. ყოველი, რომელიც გაურბის ცხოვრებას, იმნაირადვე დამარცხდება, როგორც “განდეგილი”. გასაოცარის ხელოვნებითა აქვს ავტორს აღწერილი განდეგილის ფსიქოლოგია. მასში ბუნებრივი მხარე არ მომკვდარა, მხოლოდ მიძინებულია. თვითონაც კარგად იცის, რომ ეს ლომი თუმც მძინარეა, მაინც ძლიერია და ყოველს ღონესა ხმარობს, არ გააღვიძოს იგი. გაიხსენეთ მისი შიში, როცა კაცის ხმა მოესმა. “ჰკითხა ვინა ხარ? კაცი, თუ მავნე, აქ მოგზავნილი ეშმაკისაგან?” განა ამას იკითხავს კაცი, რომელსაც რაღაც ეჭვი არ დარჩენია გულში? განა ამას იკითხავს ადამიანი, რომლის “ხორციც” ნამდვილად “უძლურ ქმნილა” და არ იტყუებს თავს, რომ ეს ასე არის? განდეგილი მაინც შემოუშვებს ქალს და თანაც ამას ელაპარაკება: “თუ მაცდური ხარ, სჩანს ღმერთს სწადიან, მწირი ცოდვილი დღეს გამოსცადოს”. წინდაწინვე მოისაზრა, შეიძლება მაცდური იყოსო, ჰგავს მტერი უეცრად თავს არ დასხმია და მასაც შეეძლო იარაღით აღჭურვილიყო და ისე გამოსულიყო საბრძოლველად. ასე რომ, აქ მისი დამარცხება არ შეიძლება, რაიმე უცაბედობას მიეწეროს.

ბოლოს იმასაც გაიგებს, რომ ეს ქალი ყოფილა და კიდევ უფრო გაოცდება, მაგრამ ერთს წუთსაც არ ავიწყდება, იქნებ განსაცდელიაო და ვერ ახერხებს სასოებითა და გულდამშვიდებით დაემორჩილოს ღვთის ნებას.

ეხლა შეხედეთ, რა ღრმა ფსიქოლოგობას იჩენს ავტორი, როცა დაგვიხატავს, როგორის თანდათანობით იღვიძებს განდეგილის არსებაში ბუნებრივი გრძნობები.

სტუმარს ცეცხლის ალმა მიაშუქა, სახე გაუნათა და განდეგილს თვალწინ წარმოუდგა “ყმაწვილი ქალი სავსე სიცოცხლით, სავსე შვენების ჯადოთი, გრძნებით”. ამ დიდებულმა სანახაობამ დაუმშვიდა აღელვებული სული განდეგილს, რაღაცნაირი სიამოვნება მოაფინა გულს, და მან ტკბილად და ნაზად დაუწყო ბაასი ქალს. ყოველი სიტყვა ამ ქალისა ციურ ჰანგებად სწვდება მის არსებას, საოცარ მომხიბვლელ მუსიკად ესმის. ქალიც თავგადასავალის მოთხრობას დაიწყებს, თითქოს მისთვის, რომ ნელნელა მიაჩვიოს განდეგილი, უკ ვე მომზადებულს ბრძოლას. ქალი უამბობს, თუ რანაირად გაიტაცა უსულო ბუნების სიმშვენიერემ და დაავიწყა მამის ბრძანების აღსრულება; თავს იმართლებსდ: “მაგრამ რას იზამ, მოდი გულს უთხარ, კარგ სანახავზე ნუ ხარ თქო ხარბი?” თითქო ამით უნდა განდეგილს შეაპაროს და ჩააგონოს ის აზრი, რომ, თუ უსულო ბუნება კაცზე ასე მოქმედებს, რაღა უნდა იყოს ხორცშესხმული მშვენიერება, ცოცხალი შვილი ბუნებისა და რაღა გასამტყუნარი იქნება ის, ვინც ამ მშვენიერების წინ თავს მოიხრის. განდეგილი ჰიპნოზური ძალით შეპყრობილია, მოხიბლულია და ეხლა ყოველი მისი სიტყვა ნაბიჯია უფსკრულისაკენ, იმ გზის ჩამოცილებაა, რომელმაც სენაკამდის მიიყვანა. მის პასუხში იხატება არა სიხარული და კმაყოფილება თავისი ხვედრით, თავისი მოქმედებით, არამედ სევდით გავსილია იგი და სამდურავისებურია განგებისა და ბუნების მიმართ. “ვინ მოხედავს ქვეყნით ერთს დავიწყებულს და განდეგილს მწირს!” ამბობს იგი და თითქო ესაყვედურება ვიღაცას, რომ ასე მიტოვებულია და მივიწყებული, ის კი დავიწყებია, რომ თვით დასტოვა ქვეყანა. მერე განაგრძობს, მარტოკა ვარ, მოვშორდი ყველას, “ეგეთი არის, სჩანს, ნება ღვთისა.” როგორ, ღვთის ნება და არა მისი? აქაც ხომ ჩივილია ღვთისა მიმართ, რომელსაც ასე მოუწყვია მისი ცხოვრება; აქ ხომ ნატამალიც აღარა სჩანს იმ სიამოვნებისა, რომელსაც უნდა ჰგრძნობდეს იგი, რომ თავისავე სურვილით ამ ბოროტებით აღსავსე სოფელს მოშორდა. ბოლოს იქამდისაც მიდის, რომ თავს უბედურად ჰხადის: “ხსნა ყველგან არის... ხოლო გზა ხ სნისა ესეთი მერგო მე... უბედურსა...” ეს სიტყვები კი პირდაპირი წინააღმდგომაა თავისის ხვედრისა, გამომხატველია მისი ძლიერის უკმაყოფილებისა იმ ხვედრის მიმართ, რომელიც განგებამ მას არგუნა, ეს თვით მასაც კარგად ესმის, ესმის... რა ცოდვა ჩაიდინა ამ სიტყვების წამოროშვით:

“უბედურსაო”!... და მწირსა უცებ
გულს ელდა ეცა ამ სიტყვის თქმაზედ...
ესეთი სიტყვა ხომ ჩივილია
და ვით მოადგა იგი ენაზედ?

“უბედურსაო?!”.. ეგ ხომ სიტყვაა
გულის ტკენის და სამდურავისა!
ეგ ხომ სულთქმაა, აღმოკვნესაა
ბედნიერების დამკარგავისა!...

მან რა დაჰკარგა?... ნუთუ არ ჰყოფნის,
რომ მან დასძლია საწუთროება,
განდგა მისგან და აქ მოიპოვა
სულის მშვიდობა და მყუდროება?

ნუთუ დაკარგვად აწ მიიჩნია
დამარხვა ხორცის, გულთქმის, ვნებისა
და არა ჰკმარის, რომ სულს დაუდგა
წმინდა საყდარი უკვდავებისა?

რა დაემართა? რა მოუვიდა?
ნუთუ უჩივის აწ იგი ბედსა?
ნუთუ აწ ჰნანობს ქვეყნის დათმობას
და მუნათს რასმე სდებს შემოქმედსა?”

ცხოვრების ძალებმა ჯერ თვალები გაახილეს, ეხლა კი მთლად წარმოიმართნენ და თავისი ღონე გამოიჩინეს. ეხლა ქალში განდეგილი მაცდურს აღარა ხედავს. მისი სახე სიამოვნებით აცისკროვნებს მის გულს, მის გაცეცხლებულ არსების დამაამებელ მალამოდ ხდება, მის აღშფოთებულს სულს აცხრობს და ამშვიდებს. მაგრამ ეს სიმშვიდე, ეს სიამოვნება სულ სხვანაირია, როგორღაც მაცდურად ტკბილია და მომჯადოებელი. ეხლა თითქო მისი გული ებანს სცემს

“და ისმის ჩუმი ებნის სიმთ ჟღერა.
როგორ იწამოს და რა დაარქვას
ამ ჯერ არცნობილს სიტკბოებასა?
თუ ცოდვა არის, ეგრე რადა ჰგავს
სულისთვის აღთქმულ უკვდავებასა?”

ეხლა მხოლოდ ისღა აკლია, აშლილი გრძნობები დაიკმაყოფილოს, სიტკბოების ფიალა ძირამდის გამოსცალოს. დაჰყოფს კიდევაც ბაგეს ამ ფიალას, და იგრძნობს რა დამათრობელის სიტკბოების სიახლოვეს, გაახსენდება, რომ ეს მისთვის აღკრძალული ნაყოფია და ხელსა ჰკრავს ფიალას. მაგრამ რაღა დროს, ხომ მოიწადინა ამ სასმელის გემოდ ნახვა, ხომ კიდეც დაეყრდნო

მომჯადოებელის ნექტარის ჭურჭელს ესეც კმარა, მოვალე ობა დარღვეულია, მცნებას გარდასულია. ამ მოვალეობის დარღვევამ განუღვიძა სინიდისი, ეს სინიდისია, რომ გაიძახის: “წაწყმდი თუ არაო”; ეს ცოდვის შეგნებაა, რომ ალაპარაკებს რაღაცას მის გულში: “დაგძლიე თუ არ?” დიაღ, სძლია, სძლია. ამ ქალის სახეს ვეღარ იცილებს გონებიდან. ღვთისმშობლის ხატზედ ლოცულობს და ხატის “თვალთ წინ დაუდგა იგივე ქალი!” “პირჯვარი უნდა, ხელი არ ერჩის, ლოცვის თქმა უნდა, ენა ებმება, ხატის ხილვა სწყურს და იგივ... იგივ... ქალი წყეული თვალთ ელანდება!” ეხლა კი მიხვდა, რომ დაღუპულია, რომ ამდენის ხნის ცდამ ტყუილად გაუარა. აღელვებული, აღშფოთებული, გიჟივით გავარდა გარეთ. გათენდება თუ არა, ლოცვანს ეცემა, და უნდა სხივზე დააყრდნოს და ამით მაინც დარწმუნდეს, რომ ღმერთმა შეუნდო, აპატივა, შეიბრალა, მაგრამ სხივი ლოცვანს არ დაიჭერს. განდეგილს “დაესხა რეტი, თვალთ დაუბნელდა, გაშრა, გაშეშდა ზარდაცემული, ერთი საშინლად შეჰბღავლა ღმერთსა და იქავ სხივქვეშ უტევა სული”.

ეს სიკვდილიც განდეგილისა დიდის სინამდვილით არის აღწერილი. ამდენი ხნის შეკავებულის, მოზღვავებულის გრძნობის დაუკმაყოფილებლობას უთუოდ ასეთი მძიმე შედეგი უნდა მოჰყოლოდა. ამას ზედ დაუმატეთ მისი დასუსტება სულიერის ბრძოლის გამო და მაშინ ცხადია, რომ ამგვარად უნდა გათავებულიყო მრავალტანჯულის მწირის ცხოვრება. ასე რომ, ავტორმა თვით სიკვდილიც დაუკავშირა განდეგილის მოქმედებას. ცხოვრებიდან გაქცევა, მისი მოთხოვნილების უარყოფა მომაკვდინებელია და მომსპობელი. მისი დაკმაყოფილება კი შეუძლებელი იყო განდეგილისათვის, რადგან წინააღმდეგია იმ თავისებურად შეგნებულის მოვალეობისა, რომელიც მას წმიდათაწმიდად მიაჩნდა. ამ უცნაურის წარმოდგენის ძალით, ბუნებრივ გრძნობებზე ფიქრიც კი ცოდვაა და ამიტომაც მისი ცხოვრება ასეთის საშინელის კატასტროფით გათავდა.

ამაშია მაღალაზროვნება და სიღრმე ამ პოემისა. პოეტმა წარმოგვიდგინა სურათი სიცოცხლისა და ცხოვრების და მისი უარყოფის აკსეტიზმის, შეტაკ ებისა, რომელშიაც პირველი დარჩა გამარჯვებული. ამ ბრძოლის ამგვარად დასრულებით პოეტს თითქო ის უნდოდა ეთქვა, ტყუილა ნუ ცდილობთ, გაექცეთ ცხოვრებას: მისგან გაქცევა შეუძლებელია და, ვინც კი ამას მოინდომებს, განდეგილის ბედს შეეყრებაო.

ბმა Wasian-მა ფრიად საყურადღებო სიტყვები უძღვნა თ დის ჭავჭავაძის პოემას. თავის ერთ წერილში ინგლისის ცხოვრების შესახებ, შემდეგი სიტყვები აქვს მოთავსებული: ქნი უორდროპისა აპირებს “ვეფხისტყაოსნისა” და “განდეგილი”ს გადათარგ მნასო. მართალია, დიდი მწერალია რუსთაველი და მისი თხზულებაც დიდებული ქმნილებააო, მაგრამ “ჩვეულებრივი მკითხველი”, განაგრძობს ბნი Wasiani, “ჩვენთა დღეთა განათლებული ბრბო უფრო გაიგებს, უფრო გულმოსახვდომად მიიჩნევს ამ განდეგილს, ამ გულმართალს, დიდებულ ადამიანს, რომელიც წინააღმდეგობას ვერ უწევს ადამიანის აგებულების ძირეულ მოთხოვნილებათ, ყოველის დამძლევსა და ყოველის განმაცხოველებელს სიყვარულს. “განდეგილი” დიდად მშვენიერი ნაწარმოებია, ვინაიდან შიგ ჟღერს სიმი ელლინიზმისა, ესე იგი ცხოველის ორგანიზმისა, ამის ჰარმონიით სავსე ცხოვრებისა და ამ ცხოვრების სიტკბოების უფლებათა დაცვისა... იმის ჰარმონიულს ლექსში სცემს დატანჯული გული აწინდელის კაცობრიობისა, ასკეტიზმისა და იუდაიზმის სასტიკ ძალმომრეობისაგან ახლად განთავისუფლებულისა. და განათლებული კაცობრიობა ღირსეულად დააფასებს კიდეც დიდად მშვენიერს ნაწარმოებს ი. ჭავჭავაძისას. “განდეგილის” შინაარსისა ბევრი რამ არის დაწერილი ყოველს ლიტერატურაში. საკმარისია დავასახელოთ ფლობერის “la tentation de St.Antoine”ი და ზოლას “la faute de l’abbe Mouret”, მაგრამ “განდეგილს” კი თავისის სისადავით, მოკლე სიტყვებით და უმთავრესად კი განდეგილისა და ყმაწვილის ქალის საუბრის მომხიბვლელ გულუბრყვილობით ხსენებულ მწერალთა ნაწერებს ვამჯობინებ” (“ივერია”, 1894 წ., ¹198).

დიდის სიამოვნებით აღვნიშნეთ ეს აზრი ბნის Wasianiს ა და საყურადღებოდაც მიგვაჩნია იგი. ჩვენ სხვა აზრიცა გვქონდა, ამ ადგილს რომ ვიწერდით. ბნი Wasiani ადარებს “განდეგილს” ფლობერისა და ზოლას რომანებს; ჩვენ უფრო დაწვრილებით შევადარებთ ამ თხზულებებს. ვეცდებით დავანახოთ მკითხველებს, თუ რა დიდი განსხვავებაა ამ პოემასა და ზემოხსენებულის მწერლების ნაწარმოებთა შორის.

ზოლას შესანიშნავი თხზულება “La Faute de l’abbe Mouret” (“აბატი მურეს შეცდომა”) გვიხატავს ორთა აზრთა შეტაკებას, ორთა გრძნობათა ბრძოლას: ბუნებრივის გრძნობისა და ასკეტიზმისას, ანუ წარმართთა აზრისა, ელლინიზმისა და ქრისტიანობრივის, განსაკუთრებით კათოლიციზმის, აზრის შებრძოლებას. თუ ბერძენთა, ელლინთა სარწმუნოება ცხოვრების გაღმერთება იყო, თუ მთელი მათი მითოლოგია ამ წუთისოფლის ქებათა ქება იყო, თუ, მათი აზრით, ამ ქვეყნის მოთხოვნილების ძლიერებას ღმერთებიც კი ემორჩილებოდნენ, სამაგიეროდ, ქრისტიანობრივი სარწმუნოება შეიქმნა სრული უარმყოფელი ცხოვრებისა. მთავარი აზრი ამ სარწმუნოებისა, იმ რიგად, როგორც ასწავლიან ოფიციალური წარმომადგენლები ამ სარწმუნოებისა, ეს აზრი ამ სოფლის უარყოფაა, სააქაოს საიქიოსათვის დათმობაა. მხოლოდ იგი გახდება, ამ მოძღვრების მიხედვით, ნეტარების ღირსად, რომელიც თავს დააღწევს საწუთროს მაცდურებას, ყოველივე მის მომხიბვლელ ძალებს ზურგს შეაქცევს და მარტო სულზედ და საიქიოზედ ფიქრს შესწირავს მთელს თავის სიცოცხლეს. ამ აზრებით გამსჭვალული აბატი მურე, 25 წლის პატერი, სულით ავადმყოფს ქმნილებას წარმოგვიდგენს. მასში საშინელის ძალით იღვიძებს “ადამიანის აგებულების ძირეული მოთხოვნილება” და ბუნებრივი მოთხოვნილებანი ტანჯვას აყენებენ მას, მაგრამ იგი ლოცვითა და გვემით სძლევს მათ. მხოლოდ დიდი ხნის ბრძოლა ისე მოქანცავს, ისე დაასუსტებს ახალგაზრდა პატერს, რომ გაცივდება და მძიმე ავადმყოფი შეიქმნება. ბიძა მისი, ექიმი, გადაიყვანს მას მახლობელ საუცხოვო ბაღში, რომელშიაც სცხოვრობს ერთი მოხუცებული მებაღე თავისი ძმისწულით, ახალგაზრდა ქალიშვილით. თუ აბე მურე ასკეტიზმის ნაყოფია და სულით და ხორცით დასუსტებული და გაფანატიკოსებული ქმნილებაა, სამაგიეროდ ალბინა (ასე ერქვა მებაღის ძმისწულს) ნამდვილი ბუნების შვილია, კიდევ მეტი, თვით განხორციელებული ცხოველი ბუნებაა. იგი მეტისმეტი პირუტყვული ცხოვრების მიმდევარია, დილიდან საღამომდე ჩიტივით ერთი ხიდან მეორეზე ხტება, სულ ბაღში დარბის და ცელქობს, სულ პირუტყვებთან ატარებს დროს. როცა პატერი უგრძნობლად მიიყვანეს მებაღესთან, ალბინამ თავს იდვა მისი მოვლა და, მართლაც, მისი ზრუნვისა და კარგი ჰაერის წყალობით, მღვდელი იმდენად მოკეთდა, რომ ბაღში სიარული დაიწყო; ალბინა და სერჟი (ასე ერქვა მურეს) ამ საუცხოვო ედემის მსგავსს ბაღში ადამსა და ევას მოგაგონებდათ. ალბინა სხვაფრივაც ამტკიცებს ევას შთამომავლობას საწყალ მღვდელს მოჰხიბლავს და შეაცდენს. მათ სიამოვნებას საზღვარი არა აქვს. ბუნებაც აღტაცებულია თავისი გამარჯვებით და თავის შვილებს ალერსითა და სასოებით უყურებს. ხოლო ასკეტიზმი თავის “მსახვრალს ხელს” აქამდისაც მოაწვდენს: ბერი, ამხანაგი მურესი, გამოჩნდება ბაღში, დასტუქსავს მას და წაიყვანს იქიდან; ამის შემდეგ მურე სრულიად გამომრთელდება, თავისი “შეცდომა” ბურანივით აგონდება და იმავე ეგზალტაციით აღსავსე პატერად იქცევა, როგორიც წინათ იყო. ერთხელ კიდევ მიიტყუებს ალბინა ბაღში, მაგრამ ტყუილად. მურე გულგაგრილებულია, იგი კაცს აღარ წარმოადგენს, მარტო განყენებული არსებაა, უფრო ლუსკუმას მიაგავს. როცა ალბინა აღგზნებულის ბაგეებით დაეკონება მის გაყინულს, უგრძნობელს ტუჩებს და დაინახავს ამგვარად გამოცვლილს თავის სატრფოს, შიშსა და სასოწარკვეთილებას მიეცემა, ხელსა ჰკრავს მურეს და განაძევებს ბაღიდან. თვითონ კი თავს მოიწამლავს. ალბინას გვამს წესს უგებს ისევ ეს მურე და ისე გულცივად დასჩერებია მის საფლავს, რომ ერთხელ წარბსაც არ შეანძრევს.

ზემოთაცა ვსთქვით, აქაც ბრძოლაა ასკეტიზმისა და ცხოვრების მოთხოვნილებათა შორის და ამ მხრივ მსგავსება აქვს თ. ჭავჭავაძის პოემასთან. მაგრამ, ჯერ ერთი, აქ ასკეტიზმი რჩება გამარჯვებული, მაშინ, როდესაც “განდეგილ”ში ბუნება ს ძლევს ასკეტიზმს. მართალია, ზოლას რომანში ასკეტიზმის გამარჯვება დამარცხების მსგავსია, რადგან მისი გამარჯვება იმსხვერპლებს ყოველსავე კარგს და ჩვენში ზიზღსა ბადებს, მაგრამ გარეგანი განსხვავება მაინც არის. მართალია ისიც, რომ აბე მურე ერთხელ “შეცდება”, მაგრამ ეს იმ დროს, როცა ავადმყოფობისაგან დასუსტებულია, როცა ის თავის თავს აღარ ეკუთვნის. გამომრთელდება თუ არა და ისევ ნორმალურად დაიწყებს მისი ცხოვრება მიმდინარეობას, იგი უძლეველია, გაქვავებულია ყოველივე “ძირითად მოთხოვნილებათათვის.” გარდა ამისა, განდეგილი ფილოსოფოსია, პესსიმისტი, ცხოვრების ბიწიერებისაგან გულმოწამლული, რომელსაც უნდა ქვეყნის ცოდვები ლოცვითა და ცრემლით გამოისყიდოს, მღვდელი მურე კი ცრუმორწმუნეობისა და უაზრო ფორმის აღსრულების წადილის მსხვერპლია, იმ ფორმის, რომელიც ფორმალიზმს გამოუგონია და რომელსაც არავითარი მტკიცე ნიადაგი არ მოეპოება არც სარწმუნოების კანონებში და არც ბუნებისაში. თ. ჭავჭავაძის განდეგილი ცხოვრებას სტოვებს იმიტომ კი არა, რომ სარწმუნოების ესა თუ ის ფორმა აღასრულოს, არამედ იმიტომ, რომ ცხოვრებამ სიცოცხლე მოუშხამა, რადგან გაიგო ყოველივე ნაკლულევანება, ყოველივე საზიზღრობა საწუთროისა. სწორედ ამის მიზეზით კისრულობს იგი რომელისამე ფორმის აღსრულებას. ზოლას განდეგილი კი ცხოვრებასა სტოვებს (ისიც ერთ მხარეს ცხოვრებისას, თორემ ისე კი მაინც სოფლის მღვდელია და ცხოვრებაშივე დატრიალობს), სტოვებს მხოლოდ მიტომ, რომ პატრია და პატრი ვალდებულია ეს ფორმა აღასრულოს. მღვდელი მურე ეგზალტაციით აღსავსე, ავადმყოფი ქმნილებაა, არანორმალური არსებაა, თითქმის ფსიქოპატია. იგი რაღაც უცნაურის მოვალეობის სურვილს ისე გაუტაცნია, რომ თავს იტანჯავს, ბუნებრივ გრძნობას ისპობს და მხოლოდ მაშინ იმარჯვებს ეს გრძნობა, როცა იგი დაქანცულია და ავადმყოფობისაგან დაუძლურებული. ი. ჭავჭავაძის განდეგილი კი ნორმალური არსებაა, სულით და ხორცით მრთელი და ამიტომაც მასში ბუნებრივი გრძნობა ძლიერია, მთლად ვერ მოუსპია იგი, თუმც იმდენზედ სულით ძლიერი ადამიანი კია, რომ შეუძლია სულ არ მიუშვას “ძირითად მოთხოვნილებათა სადავე.” ზოლას მურე მიტომ ხდება პატრად, რომ ამას თხოულობს მისი ეგზალტაციით აღსავსე ბუნება, რომელიც იეზუიტთა სასწავლებელში კიდევ უფრო დაასახიჩრეს; მას ცხოვრებაზედ არავითარი აზრი არა აქვს შედგენილი, არც იცის ცხოვრების სიავკარგე, თუ, არ იმავე იეზუიტებისგან. განდეგილი კი მიტომ სტოვებს სააქაოს, რომ იგი მისთვის “ცოდვის სადგურია”, “ბოროტის სამეუფოა”.

“სადაც მართალი გზას ვერ აუქცევს
განსაცდელსა მას ეშმაკისასა;
სად ცოდვა კაცსა სდევნის დღედაღამ
ვითა მპარავი და მტაცებელი;
სადაც, რასაც ჰხდის მართალი მართლად,
მას უმართლობად ჰქმნის ცოდვის ხელი;
სად რყვნა, წაწყმედა და ღალატია,
სადაც ძმა ჰხარბობს სისხლსა ძმისასა,
სად ცილი, ზაკვა ძულებადა ჰხდის
წმინდა სიყვარულს მოყვასისასა.
განშორებია ამ წუთისოფელს,
სად ყოვლი ნიჭი მაცდურებაა,
სად თვით სიტურფე და სათნოება
ეშმაკის სახე და ცდუნებაა”.

ამგვარი ღრმა ცოდნა ცხოვრებისა, არც კი მოსიზმრებია საბრალო მურეს და ამ ორ პირთა შორის ის განსხვავებაა, როგორიც ღრმა ფილოსოფოსსა და ფანატიკოსს შორის.

ზოლა, ჩვენის აზრით, უფრო ვიწრო აზრს ებრძვის, კათოლიციზმისაგან შექმნილს კანონებს და მისგან დადგენილს ასკეტიზმს, ებრძვის მას, როგორც ბუნების დამასახიჩრებელს და ადამიანის დამღუპველს ფორმას. თ. ჭავჭავაძე, ჩვენა გვგონია, საზოგადოდ “განდეგილობის” წინააღმდეგია, ცხოვრების უარმყოფელ ფილოსოფიას გამკლავებია. ებრძვის ცხოვრების უარყოფას, რაშიაც უნდა იხატებოდეს იგი (ეს იქიდანაც მტკიცდება, რომ განდეგილი მთლად მოშორებულია ცხოვრებას, აბატი მურე კი ზოგიერთს მხარეს ცხოვრებისას სრულიადაც არ ჰყოფს უარს). თ. ჭავჭავაძე ისეთივე წინააღმდეგი იქმნებოდა პოეტის, რომელიც მარტო ცაში ნავარდობას დაიჩემებდა და “გარეგანი ფრინველივით” იმღერებდა, ქვეყნისა და კაცობრიობის ტანჯვამწუხარების შემსუბუქებას არ მოიწადინებდა, ტანჯულთა გვერდში არ ამოუდგებოდა, მხარს არ მისცემდა და ჭირის ოფლს არ მოსწმენდდა მათ. თ. ჭავჭავაძისათვის განდეგილის მსგავსია და იმნაირადვე დაისჯება მეცნიერი, რომელსაც ცხოვრების დარდი არა აქვს, თავის ოთახში ჩაკეტილია და სხვადასხვა აზრთა თამაშობით თავს იქცევს და სიცოცხლესა სწირავს უმნიშვნელო ნაკუწების შეგნებას. ამასაც ხომ, განდეგილის არ იყოს, ჰგონია თავისი ჩხირკედელაობით ქვეყანას იხსნის და ამ დროს, ვინ იცის, ცხოვრების ქარიშხალი რამდენ სულს იმსხვერპლებს და მოსპობს, ვინ იცის, რა არა ხდება ცხოვრების შემაფერხებელი და დამამხობელი, რომლის ფიქრიც არა აქვს განყენებულსა და ცხოვრების უარმყოფელს ადამიანს.

ილ. ჭავჭავაძე ამ პოემით ცხოვრების ფილოსოფიის მოსარჩლე ხდება. ვერაფრით ვერ გაიმართლებთ თავს ამ პოეტის წინაშე, თუ ცხოვრებას გაექეცით და ვერავითარის განყენებულის მოქმედებით ვერ გამოისყიდით მის თვალში თქვენს ცოდვას, საწუთროს მიტოვებისას. დიდი ხანია, რაცა სთქვა თ. ჭავჭავაძემ:

“მისთვის არ ვმღერ, რომ ვიმღერო,
ვით ფრინველმა გარეგანმა;
არა მარტო ტკბილ ხმათათვის
გამომგზავნა ქვეყნად ცამა.
. . . . . . .
დიდის ღმერთის საკურთხევლის
მისთვის ღვივის ცეცხლი გულში,
რომ ერისა მოძმედ ვიყო
ჭმუნვასა და სიხარულში;

ერის წყლული მაჩნდეს წყლულად,
მეწოდეს მის ტანჯვით სული,
მის ბედით და უბედობით
დამედაგოს მტკიცე გული...”

ცხოვრების, საზოგადოების სამსახური, რაც უნდა მწარე აღსასრულებელი იყოს იგი, ამ გზაზედ სიარული, სავალდებულოა, რაც უნდა კაჟითა და ეკლით იყოს მოფენილი, ეს არის თ. ჭავჭავაძის იდეალი. თ. ჭავჭავაძის იდეალია ისეთი აღმასრულებელი ღვთის მცნებისა, როგორიც თავის “გლახის ნაამბობში” დაგვიხატა მღვდლის სახით და რომელიც სრულიად სხვა გზით სცდილობს, ემსახუროს ღმერთსაცა და მოყვარესაც, ვინემ განდეგილი. იგი უმსუბუქებს ხვედრს გაჭირვებულებს, თავს სწირავს კაცის სიკვდილიდგან დახსნისათვის, აძლევს მათ გონებრივსა და ხორციელს საზრდოს. იგი ცხოვრებაში ტრიალებს და ცხოვრების ტალღებს გმირულად ებრძვის. კარგად ესმის, რომ მარტო ცრემლითა და ლოცვით გულის მოოხება თუ შეიძლება, თორემ კაცს ვერას უშველი.

“განდეგილში” ის გვიჩვენა ილ. ჭავჭავაძემ, თუ როგორ არ უნდა მოიქცეს კაცი, რომ ტყუილუბრალოდ არ გაუაროს მისმა ამ ქვეყნიერმა ცხოვრებამ. ხოლო “გლახის ნაამბობში” ის მოძღვარი დაგვიხატა, რომელიც მისაბაძავ იდეალად უნდა დავისახოთ. განდეგილი სენაკს შეჰკედლებია, მოშორებია წუთისოფელს “ვით ცოდვის სადგურს”, ვით “სამეუფოს ბოროტისასა”, ლოცვითა და ცრემლით ჰლამის “წაწყმედისაგან ქვეყნის დახსნასა”; “გლახის ნაამბობის” მოძღვარი კი სულ სხვას ელტვის, სულ სხვას ქადაგებს. “კაცი ის არის, ჩემო ძმაო”, ეუბნება ის გაბრიელს, “რომელიც თავის გონების ნამუშევარს, გულის სიკეთეს ხიდათ გასდებს, რომ, თუ არ თითონ, სხვამ მაინც მშვიდობით გაიაროს. იმ ხიდს ზედ აჩნევია ყოველთვის ღვთის მადლი, მაშინ ყველაფერი საღმრთოა.” “სიცოცხლე ჩვენი, ძმაო”, ამბობს იგი მეორე ადგილას, “არც დედისა, არც მამისა, ქვეყნისა არის” და თანაც რუსთველის ლექსსაც დასძენს: “მე იგი ვარ, ვის სიკვდილი მოყვრისათვის თამაშად და მიჩანს მღერად”.

არ გავკადნიერდები და არ შევეხები ავტორის ფსიქოლოგიას, თორემ მე შემეძლო დამენახვებინა მკითხველთათვის, რამდენი თვისება და ნათესაობაა თ. ჭავჭავაძისაგან დასურათებულს ზემოხსენებულს ტიპებსა და თვით ავტორს შუა. მე შემეძლო პარალელი გამეყვანა ავტორის ცხოვრებაზედ შეხედულებასა (“აჩრდილი”) და იმ ხანდისხან საღსა და ყოველთვის ძლიერს პესიმისტურს აზრს შუა, რომელიც განდეგილს შეუდგენია ცხოვრებაზედ. მე შემეძლო დამემტკიცებინა, რომ ავტორი ყოველთვის ცდილობდა, თავისი “გონების ნამუშევარი, გულის სიკეთე ხიდად გაედვა”, “გლახის ნაამბობში” გამოყვანილის ტიპის არ იყოს. ვინც ჩაჰკვირვებია თ. ჭავჭავაძის მოღვაწეობას, კარგად მიხვდება, რომ აზრით “განდეგილი” მოქმედებით “გლახის ნაამბობის” მოძღვარია. და ყოველივე ამასზედ უნდა დაურთოთ ის გარეგანი სისასტიკე (თვით ნაწარმოებშიაც), ის გარეგანი სიამაყე და “უკმეხობა”, თუ შეიძლება ასე ვსთქვათ, რომელიც ისე მშვენიერად დაგვისურათა ავტორმა “ოთარაანთ ქვრივში”, სისასტიკე, რომელიც ფარავდა ღრმა შეკრებულებას თავის უფლებისა და მოვალეობისას, გარეგანი სიამაყე, რომელშიაც ნათლად გამოსჭვივდა თავისი ღირსების შეგნება და მოყვასის სიყვარული, სიმკაცრე, რომელშიაც ცხადად სჩანდა კაცთა შემბრალეობა, გულშემატკივრობა და ადამიანურის გრძნობით აღსავსე ბუნება ამ მაღალსულოვანი ადამიანისა.

ეხლა ისევ ჩვენს გზას გავუდგეთ.

ფლობერის “წმ. ანტონის განსაცდელს” (“La tentation de St. Antoine”) სულ სხვა აზრი აქვს. ფლობერის ფილოსოფია საშინელი პესიმისტიური იყო და ყოველი მისი თხზულება არის უცნაურის სევდით აღსავსე. ფლობერი ყოველს თავის თხზულებაში გვიხატავს კაცთა მისწრაფებისა და სურვილების შეუსრულებლობას; გვიჩვენებს, რომ მთელი ჩვენი წარმოდგენა ცხოვრებაზედ მტკნარი ოცნებაა, ჩვენი ბეჩავობისა და ჭკუის სისუსტის ნაწარმოებია. მისი აზრით, კაცი, საზოგადოდ, სულელია, და მისი სისულელე უმთავრესად იმაში იხატება, რომ სწამს მისი რაიმე კარგისა და კეთილის ასრულება. “დედამიწას აქვს საზღვარიო”, გაიძახის იგი, “ხოლო ადამიანის სისულელე კი უსაზღვროაო”. კაცის იდეალურს წარმოდგენასა და აზრს ცხოვრებაზედ, მის ოცნებას არავითარი ნიადაგი და საფუძველი არ აქვს სინამდვილეშიო. რაღა აზრი უნდა ჰქონოდა თვით ფლობერს ცხოვრებაზედ. კარგად მიხვდებით, ის ეჩვენებოდა მას “დამპალ საჭმელად, რომელიც სუნით იცნობება”, რომელიც “თუ გემო იხილე, პირს წაგაღებინებს”. კაცთა სისულელის დახატვას მოანდომა ფლობერმა თავისი დიდი ნიჭი. იგივე აზრი ადამიანის ოცნების უნიადაგობაზედ, მის წარმოდგინების უშინაარსობაზედ აქვს გაყვანილი მას ზემოხსენებულს ალლეგორიულ თხზულებაში. იქ არის აღწერილი ერთი ღამე, რომელსაც საშინელს სიზმრებში ატარებს განდეგილი უდაბნოში დაყუდებული წმ. ანტონი. მის თვალის წინ დასდასად გაივლიან საუკუნეთა სარწმუნოებისა და ფილოსოფიის წარმომადგენელნი; ათას ნაირი ვნებათ ამაღელვებელი სურათი წარმოუდგება თვალ წინ. ავტორი აჩვენებს მას, რომ ყოველივე სარწმუნოება, ყოველივე ფილოსოფიური, მეტაფიზიკური აზრი, რომელიც ერთ დროს მეფობდა, უფსკრულს დაუნთქავს, და დღეს ჩვენდა გასართობად თუ მოვკიდებთ ხოლმე ხელს ამ სისტემებისა და ამ სარწმუნოებათა ისტორიის შესწავლას. ყოველსავე ამას ცხადად ხედავს იმ ღამეს განდეგილი, მაგრამ მეორე დილას ამოვა თუ არა მზე და თავის განმაცხოველებელს სხივებს მიაფენს მის კარავს, წმ. ანტონი წამოიჩოქებს და დაიწყებს ლოცვას. მაზედ ვერ იქონია ვერავითარი გავლენა წინანდელი ღამის სანახაობამ, მას ჰგონია, რომ მისი სარწმუნოება შეურყეველია. რა ვუყოთ, სხვები რომ განქრენ და არ დასტოვეს კვალი, ის მაინც ჩაეჭიდება თავის რწმენას, როგორც ხსნის წყაროს. მკითხველი კი გაოცებული რჩება მით, რომ კაცის ოცნების მოყვარეობა, მისი ცრუმორწმუნოება იქამდის მიდის, რომ კიდევ რაიმე რწმენა შერჩა წმ. ანტონს. აქაც ავტორმა ადამიანის “სისულელის” სურათი დაგვიხატა.

როგორც ხედავთ, დიდი განსხვავებაა ფლობერის ალლეგორიულს თხზულებასა და თ. ჭავჭავაძის პოემას შორის. ი. ჭავჭავაძე გვეუბნება, ვინც ცხოვრებას “განშორებია”, მას ვერც ღმერთი დაუკმაყოფილებია, რადგან არც ღმერთსა სურს ამგვარი კაცის მოქმედებაო; გვიმტკიცებს, რომ “სააქაოს დათმობა” შეუძლებელია და მომაკვდინებელი ყველასათვის, ვინც ამას განიზრახავს. ფლობერს კი ცხოვრების გახსენებაზედ “გული ერევა”, იგი ადამიანის მოქმედებისა და მისწრაფების უაზრობას და მის უგუნურებას მწარედ დასცინის. არც ჭავჭავაძეა ოპტიმისტი, არც იგია აღტაცებული მოტრფიალე ცხოვრებისა, ამ “ბოროტის სამეფოის”. წინააღმდეგ მას იმდენზედ შეგნებული აქვს ეს წუთისოფელი, “სად ყოველი ნიჭი მაცდურებაა”, იმდენად მწარედ აქვს იგი აღწერილი იმავე პოემაში (თავი III), რომ განსვენებულმა ბოსლეველმა მისი პესიმიზმი კინაღამ ბაირონის პესიმიზმზედ უფრო ძლიერად არ იცნო. მაგრამ, მიუხედავად ამისა, ყოველს კაცს, და განსაკუთრებით ყოველს შეგნებულს შვილს ცხოვრებისას “განდეგილი”, ვალად ადებს ამ ცხოვრებას არ განშორდეს, იქვე იყოს, იქვე ემსახუროს და კაცობრიობის ტკივილს უეცრად მიაშველოს წამალი. უიმისობა, ცხოვრების დათმობა, მისი ზურგის შექცევა კაცისათვის შ ე უ ძ ლებელია.

როგორც შინაარსით, ისე აზრით, ისე გარეგანი ფორმით ძალიან შორს არის თ. ჭავჭავაძისა და ფლობერის თხზულებები. მე ლიტერატურულს ღირსებას არ შევეხები. მხოლოდ ვიტყვი, ფლობერის ნაწარმოები უფრო მეცნიერულია, ვინემ ლიტერატურული (სიტყვაკაზმული მწერლობა მაქვს სახეში). თუ გინდათ კარგად გაიგოთ ფლობერის თხზულება, ცალ ხელში მითოლოგიური ლექსიკონი უნდა გეჭიროთ და მეორეში ისტორიული. ყოველი სტრიქონი უნდა შეისწავლოთ და გაარჩიოთ, რაიცა ძლიერ უშლის ერთიანი შთაბეჭდილების გამოტანას. თუ ყოველივე ეს თავს არ მოგაწყენთ და თუ მიგაჩნიათ, რომ ლიტერატურული ნაწარმოები მით უფრო ღრმაა და დიდებული, რაც უფრო ბუნდოვანია და გაუგებელი, მაშინ, რასაკვირველია, ფლობერს ირჩევთ. ხოლო თუ ლიტერატურული ნაწარმოები მოგწონსთ, როცა შიგ ღრმა აზრებია და ეს ღრმა აზრები მშვენიერის სურათებითაა გამოხატული; როცა ეს ღრმა აზრები მარტივსა და ადვილად გასაგებს სიმბოლოებში არის გატარებული; თუ მიგაჩნიათ ლიტერატურის ნაწარმოების ღირსებად ისიც, რომ სულს არ შეგიხუთავსთ მისი კითხვა, არ დაგღალავსთ და სიამოვნებით რამდენჯერმე გადასაკითხავად მიგიზიდავთ, მაშინ ი. ჭავჭავაძის “გ ანდეგილს” ირჩევთ. რასაკვირველია, ფლობერის ნაწარმოები დიდი ქმნილებაა და ზოგიერთი კრიტიკოსები “ფაუსტის” შემდეგ საუკეთესო ალეგორიულ პოემად სთვლიან ჩვენს დროში, მაგრამ ისეთებიც არიან, რომელნიც უხერხულად სთვლიან მას, როგორც ლიტერატურულს ნაწარმოებს. რაიცა შეეხება აზრთა სიღრმეს, ძნელია სთქვას კაცმა, რომელი აზრი უფრო ღრმაა და რომელი უფრო ძლიერი, რადგან აზრის არც სასწორზე შეიძლება აწონა და არც ადლით გაზომვა. ხოლო თუ აზრის ნაყოფიერს მხარეს მივიღებთ მხედველობაში და მის საფუძვლიანობას, მაშინ თ. ჭავჭავაძის პოემის აზრს უნდა მივსცეთ უპირატესობა. მართლაც, უთხარით ადამიანს და დააჯერეთ იგი, რომ ყოველივე მისი რწმენა, ხეირიანი აზრი ცხოვრებაზედ, მისი იმედები და ოცნებები სისულელეა და უმეცრება, რომ მხოლოდ უგუნურებაა მიზეზი მისი, რომ იგი იღწვის და სწადიან რაიმე კარგი, რადგან ყოველივე ფუჭია ამ ქვეყანაში, და იგი ან გაპირუტყვდება და გარყვნილების მორევში შესცურავს ანადა დამბაჩას იკრავს შუბლში. ხოლო დაანახვეთ კაცს ცხოვრების ნაკლულევანებები, მისი ცუდი მხარეები, მაგრამ თანაც კარგს მხარეებსაც ნუ დაუმალავთ; დაარწმუნეთ იგი, რომ ავია თუ კარგია, ამ ცხოვრებას ვერ გაექცევა ვერსად, რომ მისი მოვალეობაა, როგორც ამ ცხოვრების შვილისა, მისი გაუმჯობესობა; შეაგნებინეთ მას სიმშვენიერე და კანონიერება ბუნების, ადამიანობისა და ცხოვრების კანონების გონიერება ამცნეთ მას და იგი დაადგება ჭეშმარიტს გზას, რომელიც იმაში უნდა იხატებოდეს, რომ კაცმა მთელი თავისი სიცოცხლე შესწიროს ცხოვრების განკარგებასა და მის გარდაქმნას თავისი იდეალის მიხედვით.

დაგვრჩა კიდევ ერთი ლიტერატურული ნაწარმოები, რომელსაც ადარებენ ხოლმე “განდეგილსა”, ლერმონტოვის “მწირი”. კარგად იცით, რ ომ ეს მწირი ტყვედ წამოყვანილია მთიდან და ერთ მონასტერში დატოვებული ავადმყოფობის გამო. წამოიზარდა თუ არა, უპირებდენ ბერად აღკვეცას, მაგრამ გაიქცა. რამდენიმე დღის შემდეგ იპოვიან გულშეწუხებულს და მოიყვანენ მონასტერში. ავადმყოფობის დროს იგი აღსარებას ეუბნება თავის გამზრდელ ბერს და დაწვრილებით მოუყვება თავისი სულის ტანჯვებს. ერთი აზრი მასულდგმულებდაო, ამბობს იგი:

“ცოტა ვიცხოვრე და ეს ცხოვრებაც
ბედშავმან განვვლე სულ ტყვეობაში!
ოჰ, რომ შემეძლოს, ამგვარ სიცოცხლეს
ორსა გავცვლიდი, ვფიცავ, მე ერთში,
მხოლოდ ის ერთი რომ ყოფილიყო
ბრძოლით, ქუხილით, ღელვით მდიდარი!..
არვის ვმონებდი, მხოლოდ ერთს სურვილს
მე ვამეფებდი, ის იყო მძლავრი,
ცეცხლის აღგმზნები, ცხოველი ვნება;
გული თვის ჰანგზედ მან ამიჟღერა,
ვითარცა მღილი დაბუდდა ჩემში,
სული დამიღრღნა, გამიცამტვერა;
ამ სალოცავის ბნელ სენაკიდან
მან განიტაცა ჩემი ოცნება
იმ გვრგვინვის, ბრძოლის უცხო ქვეყანას,
სადაც ღრუბლებსა მიებჯინება
გროვა ქვაკლდეთა, ბუნდოვან მთათა:
სადაც რომ ხალხი თავისუფლებას
როგორც არწივი, ისე შეჰხარის,
მით აფერადებს თავის ცხოვრებას,
ცრემლით და ოხვრით მუდამ ჟამს ვზრდიდი
ღამის წყვდიადში, აი, ამ ვნებას;
აწ აღვიარებ ცის და ქვეყნის წინ
და არვისა ვსთხოვ მის მოტევებას!..”

ეს აზრი იყო თავისუფლების მოპოვება და სამშობლოში დაბრუნება. მას არ შეეძლო გადაეტანა სულის შემხუთველი ცხოვრება “ამა ქვეყნიდან განდეგილ ძმათა,” იგი შვილი იყო თავისუფლების მოყვარული ხალხისა და მათკენ მიისწრაფოდა. ეს წყურვილი თავისუფლების ცხოვრებისა დაგვიხატა ავტორმა თავის თხზულებაში. აქ “მწირი” მიილტვის ცხოვრებისაკენ, მას კი ძალით იჭერენ მონასტერში, ძალით უნდათ მოაშორონ ცხოვრებას. მისთვის სულ ერთია, გინდ საპყრობილეში ყოფილა და გინდ მოხუცი ბერის სენაკში. იგი არც ზოლას პატერივით ეგზალტაციით აღსავსე ბუნებაა, რომ მონასტერში იძიოს სიამოვნება, არც ი. ჭავჭავაძის “განდეგილისთანა” ფილოსოფოსი, რომ უდაბნოში იძიოს მყუდროება და მშვიდობა, იგი ცხოვრებას შეჰხარის, ცხოვრების შვილია, სიცოცხლე სწყურია და არ ანებებენ. ლაღი და დამოუკიდებელი ცხოვრების სიყვარული დაგვიხატა ავტორმა თავის “მწირში”. რა აქვს საერთო ამ აზრს “განდეგილის” აზრთან. კიდევ და კიდევ განვიმეორებთ, რომ ჭავჭავაძის გმირი შეგნებული არსებაა, გამჭრიახე და დაკვირვებული მცოდნე ცხოვრებისა, იგი ნიჭიერი, სულით და გულით მაღალი ადამიანია, იგი თვით გაურბის ცხოვრებას და ის კი ავიწყდება, რომ ცხოვრებას აზრით თუ გაექცევი, თორემ ისე ცხოვრება სულ თან გახლავს, ცხოვრების კანონები უღლად გაწევს კისერზედ. ლერმონტოვის “მწირი,” თუ მაინცა და მაინც, ისევ ზოლას რომანის გმირსა ჰგავს. აბატი მურეც ძალა უნებურად დასახიჩრებულია, თვით მისი ექსტაზები გამოწვეულია იმ გარემოებისაგან, რომელშიაც იგი იზრდებოდა. მას ცხოვრების არა ესმოდა რა და ის წარმოდგენა ჰქონდა მასზედ, რაც ბავშვობიდგანვე ჩაუნერგეს: კათოლიციზმისაგან აღიარებული ასკეტიზმი ეგონა ცხოვრების თავი და ბოლო. როგორც ლერმონტოვის “მწირი,” ისე ზოლას პატერი გაუბედურებულია სხვებისაგან, ულმობელი გარემოებისაგან არის დაღუპული. აბატი მურეც ერთგვარი სისტემის მსხვერპლია, რომელიც ადამიანის სიცოცხლის მომსპობელია და დამამხობელი. სხვა მსგავსება არც ამათ შორის არის.

ზოლას რომანი სასტიკი ბრალმდებელი ოქმია ასკეტიზმისა და კატოლიციზმის; ფლობერის თხზულება ცხოვრების უაზრობისა და უმნიშვნელობის ამბავია, ადამიანის უგუნურების სურათია. ლერმონტოვის პოემა რომანტიკული, ინდივიდუალური ფილოსოფიის პირმშო შვილია. “მწირი” უსაზღვრო პირადს თავისუფლებას ელტვის და თვისუფლებაზედ ფიქრი უსპობს სიცოცხლეს. ი. ჭავჭავაძის პოემა კი გვიჩვენებს, არათუ უაზრობასა და უსაფუძვლობას ასკეტიზმისას, გვიმტკიცებს, რომ იგი შეუძლებელია; გვიჩვენებს, როგორა სჯის ცხოვრება მის წინააღმდეგსა და უარმყოფელს შვილებს; აქ ავტორი სოციალურის, საზოგადოებრივის მორალის მოსარჩლედ ხდება: პირად უსიამოვნებას, პირადს ტანჯვასა და მწუხარებას არა სახავს უმთავრეს საგნად ცხოვრებისა; საზოგადოებისა და ცხოვრების სამსახურია საჭირო და აუცილებელი, მისი აზრით (რომელზედაც, რასაკვირველია, ყველანი დაეთანხმებიან), ვინც მისდევს პირადს მყუდროებას, ვინც ცდილობს, პირადი მშვიდობიანი ცხოვრება მოიპოვოს, იგი შემცდარია, ის სენაკშიაც მოუსვენებელი იქმნება და ადრე თუ გვიან პასუხს მისცემს ცხოვრებას. თ. ჭავჭავაძისათვის საზოგადო მოვალეობასა აქვს დიადი მნიშვნელობა. იგი სჯის განდეგილს, როცა ამ მოვალეობას გაურბის.

VI

თ. ჭავჭავაძის ფილოსოფია, მორალი და ესთეტიკა სავსებით გამოიხატა ამ შესანიშნავ მის პოემაში, ამიტომ საჭიროა, რამდენადაც შევსძლებთ, ყველა ამ საგნებს შევეხოთ აქა.

კარგად იცით, ზნეობრივს კითხვათა შორის დიდი მნიშვნელობა აქვს, ეგრეთ წოდებულს, ზნეობრივს თავისუფლებას, თავისუფლებას ნებისას (la liberte morale, libre arditre).

ჩვენის მოქმედებისათვის პასუხს მაშინ ვაგებთ, თუ ჩვენვე ვართ მოქმედი, თუ ჩვენ ვართ ბატონი ჩვენის მოქმედებისა. ნების თავისუფლების დამცველნი ამბობენ, რომ კაცის ნება თავისუფალია და დამოუკიდებელი. იგი მას აღასრულებს, რაც სურს, მის სურვილს და მის მოქმედებას საზღვარი არ უდევსო. აღმოსავლეთის ფატალიზმი კი იმას ასწავლიდა, რომ კაცი მონაა ბედისა და იღბლისა, შემთხვევისაო. რაც უნდა ეცადოს, იგი ვერ გადუვა ბედის წერასაო, ბედის გარდაწყვეტილებას ვერ გაექცევაო. ორ აზრთა შორის ეხლანდელმა მორალისტებმა და ფილოსოფოსებმა უფრო მეორის მხარე დაიჭირეს და ფატალიზმის მაგიერად დეტერმინიზმი აღიარეს. იგინი ამტკიცებენ, რომ კაცის მოქმედებაზედ უსაზღვრო გავლენა აქვს ბუნების მოვლენებს, მის ორგანიულს თვისებებს, მემკვიდრეობასა და აღზრდას, ცხოვრებასა და საზოგადოებასაო. ყოველივე მისი მოქმედება, აზრი და სურვილი ამ მიზეზებზედ არის დამოკიდებული, პირადად მას არავითარი თავისუფალი ნება არა აქვს და გარეშე ამ მიზეზთა და მათ წინააღმდეგ ვერასოდეს ვერ იმოქმედებს. ამგვარად, ზნეობრივი თავისუფლება ოცნების ნაყოფად მიიჩნიეს.

მართლაც, თუ ნების თავისუფლებას ისე მივიჩნევთ, როგორც ძველი ფილოსოფოსები ქადაგებდნენ, იგი ძნელი დასამტკიცებელია და დასაჯერებელი, რადგან ეწინააღმდეგება მეცნიერების უდიდესს პრინციპს: ყოველსავე მოვლენასა აქვს თავისი მიზეზი, ყოველივე შედეგი რომელიმე მიზეზებისაგან წარმომდგარა. ამგვარად, წარმოუდგენელია, ადამიანს ჰქონდეს ისეთი რაიმე თვისება, რომელიც გარეშე ქვეყანაში მოვლენას გამოიწვევს და ამ თვისებას არავითარი განსაზღვრა არა ჰქონდეს. ასე რომ, სრულიად თავისუფალი და დამოუკიდებელი ნება წარმოუდგენელია და შეუძლებელი. მხოლოდ ეს კი უნდა ვიფიქროთ, რომ კაცის მოქმედებისა და მისი ნების განსაზღვრული მიზეზები მეცნიერების ეხლანდელს მდგომარეობაში სავსებით ვერ გამოირკვევა. მრავალი მოძრაობა აქვს კაცის სულს, რომლის მიზეზი, დასაბამი და წარმოება დღეს დღეობით “გამოუცნობელია”. ჩვენ შეგვიძლია ვსთქვათ, რომ ესა და ეს მოქმედება ამ ადამიანისა შედეგია მისი აგებულებისა და ბუნების მოვლენათა ზეგავლენისა, მემკვიდრეობისა და აღზრდის ბრალია, გამოწვეულია საზოგადოების ამა თუ იმ წყობილებისაგან და კაცთა ურთიერთ შორის დამოკიდებულების ნაყოფია. მაგრამ ყოველივე მოქმედება რთულია, ყოველსავე მოვლენას მრავალი მხარე აქვს, განსაკუთრებით კაცის სულიერ მოვლენებს. ჩვენ შეგვიძლია კაცის სულის მოძრაობის რამდენიმე მიზეზი გამოვიკვლიოთ, მაგრამ რამდენიმე მაინც გამოურკვეველი და გამოუცნობელი გვრჩება. აი, მაშინ აღგვეძრის ხოლმე კითხვა ნების თავისუფლების შესახებ და ვამბობთ, ამა და ამ მოქმედების ავტორია ეს კაცი, იგი მოქმედებდა თავისუფლად და გარეშე მიზეზთაგან არ იყო იძულებული ასე მოქცეულიყო. უფრო ხშირად თვით მომქმედ პირს დაებადება ასეთი აზრი თავის ზნეობრივ თავისუფლების შესახებ. მე მოვიმოქმედე ესა და ეს ამა და ამ მიზეზების გამო, მაგრამ, ვგრძნობ, რომ კიდევ იყო რაღაც ამისი მიზეზი და ეს მიზეზი ჩემთვის გამოუცნობელია. მაშინ მე ჩემს თავს, ჩემს შინაგან არსებობას ვსთვლი თავისუფალ და დამოუკიდებელ მომქმედად. ყოველს შემთხვევაში, ჩემს მოქმედებაში უპირატესობა აქვს ჩემს არსებითს, სულიერს თვისებას: ჩემს აზრებს, ჩემს გონებასა და გრძნობას და არა გარეშე მოვლენას: კლიმატიურს ცვლილებას და გინდ ჩემი ორგანიზმის მეტნა კლულევანებას. მე მოვკალი კაცი მისთვის, რომ შეურაცყოფა მომაყენა. ეს მოხდა ცხელ ზაფხულის დღეში. მე ვამბობ, მე მოვკალი კაცი იმიტომ, რომ შეურაცხყოფა მომაყენა. რა ვუყოთ მერე? განა ცოტა არის ისეთი კაცი, რომლისთვისაც შეურაცხყოფა მიუყენებიათ, მაგრამ კაცი არ მოუკლავს. მე ვარ ფიცხი ადამიანი, ათასი კაცია ფიცხი, მაგრამ ამავე შემთხვევაში კაცი არ მოუკლავს. ცხელი დღე იყო და გვარწმუნებენ, რომ სიცხეში კაცი ჩვეულებრივად ნორმალური არ არის, სისხლი უდუღს, თავი უხურს, სხვაც მრავალია ასეთს მდგომარეობაში, მაგრამ კაცს არა ჰკლავს. ერთი სიტყვით, რამდენი მიზეზიც უნდა მოიყვანოთ, კიდევ რჩება რაღაც თვით ჩვენს არსებაში გამოუცნობელი, რომელიც უნდა აღვიაროთ მთავარ მიზეზად ჩვენის მოქმედებისა. გარეშე მიზეზებს ჩვენზედ გავლენა აქვთ, ვინ არის ამის წინააღმდეგი; ხოლო ამ გარეშე მიზეზებს სხვაზედაც აქვს გავლენა, მხოლოდ ის არ იქცევა ასე, არამედ მარტო მე ვიქცევი. და რადგან ერთგვარს მიზეზს, ერთგვარი შედეგიც უნდა მოჰყვეს, და, თუ ეს ასე არ არის, ჰგავს მიზეზთა შორის ერთი რამ გამომეპარა, ვერ გამოვიცან, რომელმაც ეს სხვაგვარი მოქმედება გამოიწვია.

ამ ბოლოს დროს დეტერმინიზმის თეორიამ სწორედ ამგვარი მიმართულება მიიღო: კაცის მოქმედებაზედ, მართალია, გავლენა აქვს გარეშე მოვლენებს, მაგრამ უპირატესობა შინაგანს, არსებითს მიზეზებს ეძლევა. ადამიანი არის ერთგვარი შუაგული (milieu), რომელიც გადაადუღებს ხოლმე გარეშე გავლენებს და თავისებურს მოვლენას გამოიწვევს. კაცის მოქმედების მთავარი მიზეზი, წყარო და დასაბამი კაცის სულიერი, ფსიქოლოგიური არსებაა და არა გარეგანი გავლენანი. ამგვარად, კაცი არის ავტორი თავის მოქმედებისა და მისთვისავე პასუხის მგებელი.

ამ საგანს, რომლის სავსებით გამორკვევის ადგილი აქ არ არის, დიდი მნიშვნელობა აქვს ყოველისავე თხზულების გარჩევაში; და ყოველისავე მწერლის ნაწარმოებში ნათლადა სჩანს, ავტორს რა შეხედულება აქვს კაცის მოქმედების თავისუფლებაზედ. ყოველივე მწერალი ან ავტომატად მაშინაც დაგვიხატავს თავის გმირს (ან კი შეიძლება, ტიკინს გმირი ვუწოდოთ?) და ან ნამდვილს მომქმედ პირად, რომელიც გონიერი და გრძნობიერი ადამიანია და მოქმედებს ისე, როგორც ადამიანი და არა პირუტყვი. ეხლა ვნახოთ, რა აზრს ადგიან ამ შემთხვევაში თ. ჭავჭავაძე და ის ავტორები, რომელთა ნაწარმოებზედაც ლაპარაკი გვქონდა.

ფლობერი დეტერმინისტია, უკიდურესი დეტერმინისტი და თანაც პესიმისტი. მისი აზრით, რაც უნდა ეცადოს და რაც უნდა ისურვოს ადამიანმა, იგი ბოლოს მაინც სასოწარკვეთილებაში უნდა ჩავარდეს, რადგან ცხოვრება მწარეა, “დამპალი საჭმელია”, მისგან სიავის მეტს არას უნდა ელოდე. კაცის სისულელე მხოლოდ ის არის, რომ რასმე კეთილს ელის ცხოვრებიდან, რაიმე სიტკბოებას ელტვის და მოელის, იგი ყოველთვის ამ სისულელის მსხვ ერპლად ხდება. ქალი, რომელიც სიყვარულისთვის არის შექნილი და ისე ეძიებს სიყვარულს, როგორც ძალიან მწყურვალე კაცი ცივს წყალს, ვერას ჰპოებს გარყვნილებისა და განკიცხვის მეტს და ბოლოს, სასოწარკვეთილებაში შთავარდნილი, თავს იწამლავს (“მადამ ბოვარი”); ახალგაზდა კაცი ათასგვარი ოცნებით და იდეალებით გატაცებული, შევა თუ არა ცხოვრებაში, ხდება მხოლოდ მოწამე მისი ოცნების კოშკის დამხობისა და უბრალო ხავსმოკიდებულ მეწვრილმანედ იქცევა (i’education sentimentale). წმ. ანტონი თვალით ხედავს, რომ ყოველივე ამაოა ამ ქვეყნად, ყოველივე ფილოსოფია და სარწმუნოება ჰქრება, როგორც წინა წლის თოვლი. ზოლა მოწაფეა ფლობერისა ყოველისფერში, როგორც რომანის ფორმაში, ისე აზრში. იგიც უკიდურესი დეტერმინისტია და პესიმისტი. კაცი პირუტყვია, მისის აზრით, ცხოვრებას განაგებს ბოროტის ღმერთი, მხოლოდ ის რჩება გამარჯვებული, ვინც ბოროტებას ემსახურება. ყოველი კაცი გარეშე ზეგავლენათა მონაა, ბუნების კანონებისა და მოვლენების ყურმოჭრილი ყმაა. ყმაწვილი პატერი ბუნებრივ გრძნობას იკლავს, მაგრამ ამის მიზეზია მისი ძლიერება კი არა, მისი ავადმყოფი ბუნება; იგი ფსიქოპათია და არა ნორმალური ადამიანი, იეზუიტიზმის სისტემის აღზრდისაგან დამახინჯებული. მის ავადმყოფობისა და სულიერის დასახიჩრების მსხვერპლად ხდება საწყალი, სიცოცხლით აღსავსე ქალი. ლერმონტოვმა კი თავისი გმირი ისეთს მდგომარეობაში ჩააყენა, რომ ძნელია რაიმე ითქვას მისის სულის ძლიერების შესახებ. კაცს თუ ხელსა და ფეხს შეუკრავ, დაამწყვდევ და მოქმედების ყოველ საშუალებას მოუსპობ, ის მაშინ კაცი კი არა, ხეა, იარაღია მის ხელში, ვისაც დაუტყვევებია. ამ შემთხვევაში კაცს არ შეუძლიან გამოიჩინოს ხასიათი და ნების ძლიერება. მაგრამ ლერმონტოვი მაინც კაცის ნების თავისუფლების მომხრეობას იჩენს, რადგან ვერც დატყვევებამ და ვერც აღზრდამ ვერ მოუსპო მწირს თავისუფლებისა და ლაღი ცხოვრების მოყვარეობა, თვისება, რომელიც მთიელი ხალხის განუყრელსა და დაუფასებელს მხარეს შეადგენს.

თ. ჭავჭავაძე ამ საგანშიაც სრულიად ახალს გზას ადგას. იგი დეტერმინისტია, მაგრამ იმ აზრით, როგორც ზემოთ მოვიხსენიეთ, მისი დეტერმინიზმი უფრო იდეალურია. მართალია, კაცზედ გავლენა აქვს გარეშე ძალებს, მის ბუნებრივს გრძნობებს, მაგრამ სულიერი მხარე ადამიანისა მაინც ძლიერია. თ. ჭავჭავაძის აზრით, კაცში მხეცური ძალებიც ღონიერია, მაგრამ დიდი ადგილი უჭირავს სულიერს თვისებასაც. კაცი მოქმედებს თავისის ნებით, იმ ნებას თავისი მიზეზები აქვს, რომელთა შორის კაცის არსებითი მხარე პირველია. მთელი ინტერესი პოემისა, მთელი მისი დრამატიზმი სწორედ იმაშია, რომ განდეგილი კაცია, ადამიანი და არავითარი ადამიანური მას არ ეუცხოება. მაგრამ თანაც განდეგილი ისეთი კაცია, რომელშიაც სულს ხორცზედ უპირატესობა აქვს: დაინახა თუ არა ყმაწვილი ქალი “სავსე სიცოცხლით”, მასში ბუნებრივმა გრძნობამ გაიღვიძა, ისის იყო კინაღამ არ დაემორჩილა წუთიერს გატაცებას, გულში კიდევაც იმრუშა, გულისთქმით შესცდა, მაგრამ უეცრად გაახსენდა თავისი აღთქმა ღვთის წინაშე, თავისი მოვალეობა და მოშორდა საცდურს. სძლია ბუნებრივი გრძნობა, თუმცა ძვირად დაუჯდა ეს გამარჯვება, დიდი ბრძოლა დასჭირდა ამისათვის. აი, თ. ჭავჭავაძის დეტერმინიზმი: ბუნებრივი ძალების სრულიად მოსპობა არ ძალგვიძს, რადგან შვილნი ვართ ბუნებისა, ამგვარად ჩვენი ნება შეზღუდულია. ხოლო ჩვენ შეგვიძლია ეს მაცდური ძალები შევაჩეროთ და მათის ზეგავლენის წყალობით უკიდურესობამდის არ მივიდეთ. ამ შემთხვევაშიაც არა ვართ სრულიად თავისუფალნი და დამოუკიდებელნი, მაგრამ ჩვენი დამოკიდებულება უფრო იდეალურია, ჩვენ ჩვენს აზრზედა ვართ დამოკიდებული, ჩვენი გონებისა და გრძნობის მონა ვხდებით, ესე იგი ჩვენი ბატონი ჩვენვე ვართ, ჩვენი უფალი ჩვენი არსებითი, სულიერი მხარეა. კაცის მოქმედებაზე ამგვარი შეხედულება პოეტისა, უფრო ღრმა საფუძველს აძლევს პოემის მთავარ აზრს. მართლაც, წარმოიდგინეთ, რომ ჭავჭავაძეს დაეხატა ისეთი არსება, რომელიც მოკლებულია ყოველსავე ადამიანურს თვისებებს, ჰაეროვანი არსება, რომელიც მარტო სულით სცხოვრობს, ეს ჩვენთვის საინტერესო არ იქნებოდა, რადგან არავითარი დამოკიდებულება არ ექნებოდა ჩვენს ცხოვრებასთან. ანდა წარმოიდგინეთ, დაესურათებინა ან ფსიქოპათი ზოლას გმირივით, ანდა სულით სუსტი ადამიანი, რომელიც დღეს ვიღაცას გაუჯავრებია, ამიტომ ქვეყანა შესძულებია, განდეგილა და დაყუდებულა, ხვალ ლამაზი და ტურფა არსება დაუნახავს, იმას გაუტაცნია, “ძირითად მოთხოვნილებათათვის” წინააღმდეგობა ვერ გაუწევია და ისევ ცხოვრებას დაჰბრუნებია. განა პოემას მაშინ ასეთი დიდი ინტერესი ექმნებოდა? ანდა ასეთის ძლიერებით დაგვანახვებდა ავტორი, რა ძლიერია ცხოვრება და რა შემცდარია, ვინც მას გაურბის, შემცდარია, რადგან ცხოვრება არც ასე საზიზღარია, რომ შიგ არა მოიპოებოდეს რა მიმზიდველი და სიცოცხლის დამაამებელი, თუგინდ ტურფა ქალიც იყოს იგი; შემცდარია, ვინც “განშორდება საწუთროს”, რადგან ეს შეუძლებელია ისეთი სულით მხნე ადამიანისთვისაც კი, როგორიც განდეგილი იყო.

თვით აზრი, მორალი პოემისა, ამ სახით გამოთქმული, კიდევ ერთს მის ღირსებათაგანს შეადგენს. არავითარი კატეგორიულად გადაჭრილი პრინციპი, ანუ გეგმა მოქმედებისა არ წამოუყენებია ავტორს. ცხოვრებას მრავალი მხარე აქვს, ცხოვრებაში მოქმედება რთულია და მრავალგვარი, მას ვერავითარი კალაპოტი ვერ დაიტევს, მხოლოდ შეასუსტებს და შეაფერხებს. პოეტი გეუბნებათ მხოლოდ: ამას ნუ მოიმოქმედებთ, შეუძლებელია და არასანატრელი. ცხოვრებისადმი მიიქეცით, “ნუ აარიდეთ მას თვალს, როგორც ერთს რასმე ჭირიანს”, ემსახურეთ მას და როგორ? ეს თქვენი საქმეა.

რაკი გამოვირკვიეთ მთავარი აზრი თ. ჭავჭავაძის პოემისა, მისი მორალური ფილოსოფიაც შევიგენით, ეხლა შევეხოთ მხატრობითს მხარეს მისი თხზულებისას და ვნახოთ, რამდენად შეესაბამება ფორმა შინაარსს, რამდენად ეკადრება გარეგანი სამოსელი ისეთს მაღალსა და ღრმა ზნეობრივ აზრს, რომელიც შეადგენს ამ პოემის ერთ დაუფასებელს ღირსებათაგანს.

როგორც ხედავთ, თ. ჭავჭავაძის პოემის არაკს დიდი მსგავსება აქვს ამ თქმულებასთან, მაგრამ არსებითი განსხვავებაცა აქვს.

თვით ქალი, წმ. მარტინიანის შემაცდენელი და განდეგილის მომხიბვლელი, სულ სხვადასხვანი არიან. პირველი განგებ სცდილობს მოხიბლოს წმ. მარტინიანი, ხოლო მეორეს ეს აზრადაც არ მოსვლია, ამიტომ ჭავჭავაძის განდეგილი უფრო სისუსტეს იჩენს ხასიათისას. სამაგიეროდ, განდეგილი იმ ზომამდის არ შემცდარა, როგორც წმ. მარტინიანი. საუბარი დედაკაცისა წმ. მარტინიანთან და განდეგილთან სულ სხვაგვარია. პირველს გაქნილი ქალი ელაპარაკება, მისი სიტყვაპასუხი ხერხიანია და მაცდური, მეორეს კი გულუბ რყვილო მწყემსი ქალი ებაასება; მისი სიტყვა მარტივია და თავისსავე სიმარტივეში ჰპოებს ძლიერებას. განდეგილი ცხოვრებას გაექცევა თავისი შეხედულების გამო ამ ცხოვრების შესახებ, იგი გულმოწყლული ფილოსოფოსია, ხოლო წმ. მარტინიანი უფრო ფორმის აღსასრულებლად ეტანება ასკეტობას, ეს თავისებური ფანატიკოსია. მთავარი აზრი სარწმუნოებრივის თქმულებისა, რასაკვირველია, ძალიან განსხვავდება საერო პოემის აზრისაგან და ფორმა ხომ სრული კუთვნილებაა თ. ჭავჭავაძისა. არაკის მსგავსება კი იოტის ოდნადაც არ ამცირებს პოემის ღირსებას. თვით უკვდავი შექსპირის საუკეთესო დრამების არაკი ნასესხებია.

ჩვენთვის აქ მხოლოდ ის არის საინტერესო, ავტორმა თავისი პოემის არაკი პირდაპირ ამ თქმულებიდან ისესხა, თუ ჩვენს ხალხშია ამგვარი ლეგენდა დარჩენილი. ზემოხსენებულის თქმულების ზეგავლენის ქვეშაა დაწერილი უთუოდ აკადემიკოს ანატოლ ფრანსის მშვენიერი მოთხრობა “Fhais”. აქაც განდეგილისა და კურტიზანკას შებრძოლებაა, რომელიც იმით თავდება, რომ განდეგილი კურტიზანკის აზრებს შეითვისებს და უარსა ჰყოფს ასკეტიზმს, ხოლო კურტიზანკა ასკეტურს მორალს დაეწაფება და მგრძნობელობასა და ხორციელობას ზურგს შეაქცევს.

VII

ჩვენ უკვე ზემოთ მოვიხსენიეთ, როგორის ხელოვნებით აღგვიწერს ავტორი განდეგილის სულის მოძრაობას ტურფა ქალის დანახვის შემდეგ.

განდეგილის ფსიქოლოგიის დასასურათებლად თ. ჭავჭავაძე ერთს მეტად ხერხიანს და ესთეტიკაში საუკეთესოდ მიჩნეულს საშუალებასა ხმარობს და კიდევაც მიაღწევს ამით თავის აზრს. მან დაუპირდაპირა “კუშტსა და მწყრალს” განდეგილს სიცოცხლითა და ცხოვრების შეხედულებით აღსავსე ყმაწვილი ქალი. ეს დაპირდაპირება, ანტითეზა, სწორედ მხატვრული ხერხია, ფერადთა შეხამებაა იმ აზრით, რომ ერთმა ფერადმა უფრო თვალსაჩინოდ გაჰხადოს მეორე, განდეგილისა და მწყემსი ქალის ერთმანეთთან შედარება ორისავე პირის სულიერს და ხორციელს სურათს უფრო სავსებით გვაჩვენებს და წარმოგვადგენინებს.

განდეგილის აღწერაში პოეტი გვაგებინებს მის ჰაეროვნებას, მის “სულით სიწმინდეს” და სიძლიერეს, რომელსაც ხორცი უძლურუქმნია, თითქმის გაუნადგურებია. თითქმის-მეთქი, ვამბობ, რათა ერთს წუთსაც არ უნდა დავივიწყოთ, რომ ავტორი არა ხედავს შესაძლებლად მთლად გაძევებას ამ მხარისას ადამიანის ბუნებიდან. “არ იყო ხნიერ”, ამბობს პოეტი, “მაგრამ ვით წმინდანს”

“სულის სიმაღლე ზედ დასჩნეოდა,
ზედ ეტყობოდა, რომ სული მისი
სულ სხვა მსოფლიოს შეჰხიზნებოდა.
სახე გამხდარი, კუშტი და მწყრალი
სიწმიდის მადლით დაჰშვენებოდა,
და მაღალს შუბლსა, ნაოჭად შეკრულს,
შარავანდედი გადაჰფენოდა.
მისთა მცხრალ თვალთა ღრმა მეტყველება
ესოდენ იყო წყნარი და ტკბილი,
თითქო მათშიგან ჩასახებულა
თვით სათნოება კდემით მოსილი;
თითქოს ნელისა სიხარულითა
სამოთხის ღია კარს შეჰხარიან
და სულთან ერთად უფლისა მიმართ
სასოებითა მიისწრაფიან.
ლოცვით და მარხვით ხორც უძლურქმნილი
ჰგვანდა წმინდასა იგი წამებულს,
მრავალ გზით ტანჯულს და ტანჯვათ ზედა
ძლევით მოსილსა და განდიდებულს”.

ყოველს სიტყვაში, ყოველს წინადადებაში ხედავთ, რომ აქ “სააქაოს”თან, “ამ წუთისოფელ” თან, “ამ საწუთროს”თან საქმე არა გაქვთ.

ეხლა დააკვირდით ქალის აღწერას. პოეტი მისი გამოჩენისათანავე გვაგრძნობინებს ხორციელი ადამიანის სიახლოვეს. მასთან ერთად ცხოვრების ძლიერი სიო შემოდის განდეგილის სენაკში და მთლად ერთიანად შესცვლის როგორც გარეგან სახეს სენაკისას, ისე სულიერს ვითარებას მასში შეფარებულის მწირისას. ეს ქალი მხოლოდ მიწიერსა და ხორციელზედ ფიქრობს, მას არც განსაცდელი მოსდის ფიქრად და არც მაცდური; ეს ფიქრები მხოლოდ განდეგილს უნდა მოსვლოდა, რომელიც თავისი სულის მყუდროებას ისე იცავდა, როგორც იდეალს, ძვირფასს განძს, მაშინ როდესაც განდეგილი შემოსვლისთანავე ამას ჰკითხავს ქალს: “ვინა ხარ? კაცი თუ მავნე, აქ მოგზავნილი ეშმაკისაგან?” მწყემსი ქალი მხოლოდ სიკვდილისაგან თავის დახსნას სცდილობს და

ვერც კი გაუგია ასეთი კითხვა: “მიხსენ, ღვთის მადლსა, სიკვდილისაგან... რ ა დ რ ო ს კ ი თ ხ ვ

ა ა? შემიბრალე და ნუ დამიჭერ ჭერსა.” შედგა თუ არა სენაკში ფეხი, პირველი მისი სიტყვა ეს იყო: “უჰ, უჰ, რა მცივა, სთქვა მან სტუმარმან, ლამის გავშეშდე სიცივისაგან!” აი პირველი ფიქრი და ზრუნვა ხორციელის ბუნების შვილისა, თავისი ბუნების, ფიზიკურის მხრის დაცვა და დაფარვაა.

ქალს იმნაირად დაგვიხატავს ავტორი, როგორც იგი განდეგილს ეჩვენებოდა და იმ შთაბეჭდილებას გვაჩვენებს, რომელიც ქალმა იქონია განდეგილზედ. ამ უდაბურს ოთახში, სადაც ზნეობრივი სისასტიკე განდეგილისა ყოველს კუთხესა და ყურეს ეტყობოდა, სადაც სინათლეც

ძლივს შედიოდა და სადაც სიკვდილის სუნი უფრო იყო ვი ნემ სიცოცხლისა, ქალი რაღაც უცნაურის შარავანდედით ივსება, მკითხველსაც რაღაც საოცრად ჰხიბლავს. განდეგილი ხომ მთლად აღტაცებულია, რადგან დიდი ხანია, იგი მოკლებულია ცხოვრების ყოველისავე ნიშანის ნახვას. დამერწმუნებით, მგონი, მაზედ, რომ ეს ქალი ასე წარმტაცად არ ეჩვენებოდათ არც იმ მწყემსებს, რომელთაც ყოველ დღე უნახავთ იგი და არც იმას, ვინც ცხოვრებაში ყოველ დღე მონაწილეობას იღებს, და ხშირად უნახავს “სიცოცხლით სავსე” ტურფა ქალები.

“ხოლო რა შუქი იმა ცეცხლისა
სტუმარს იქ მჯდომელს ზედ მიეფინა,
გასაოცარი რაღაც შვენება
განდეგილს თვალწინ წარმოედგინა.
ყმაწვილი ქალი სავსე სიცოცხლით,
სავსე შვენების ჯადოთი, გრძნებით
ნაზად, ამაყად ცეცხლაპირს იჯდა,
ვით მინდვრის მშველი ყელმოღერებით.
ეშხითა მფრქვევსა მის შავსა თვალებს
თვით ცეცხლი სითბოს ეცილებოდა,
მის ელფერთაგან თვით ცეცხლის შუქი,
ვითა ძლეული, უკუ ჰკრთებოდა.
თვით მადლს ტრფობისას რომ მოესურვოს
ხორცსხმულად ვლენა ოდესმე ქვეყნად,
უკეთესს სახეს ვერ ინატრებდა
თავის სიცხოვლის გამომსახველად;
მაშინაც ვინ სთქვას, ვინ ვის აშვენებს,
მადლი ამ სახეს, თუ სახე მადლსა!..
თვით შური, მტრობა ვერ უპოვიდა
ქალს მშვენიერსა ვერაფერს ნაკლსა.
მის თვალთა ელვით, ღაწვთა შუქფენით,
გულმკერდის რხევით ვინ არ ათრთოლდეს!..
დახე მის ტუჩთა!.. თითქო თვით ტრფობას
თვის ნაზი კოცნა ზედ დარჩენოდეს.”

შეხედეთ, რა ვნების ენითა სწერს პოეტი, შეხედეთ, რამდენი სიცოცხლე სდუღს და გადმოდის ყოველ მის სიტყვაში. დააკვირდით, რა რეალიზმით აქვს ავტორს აღწერილი მომხიბვლელობა ქალის სიმშვენიერისა. განდეგილს თუ “კუშტადა და მწყრალად” გვიჩვენებს, თუ იქ სრულიად გვავიწყებს ამ ქვეყნიერებას, აქ ცხოვრების შუაგულია , ცხოვრების მოძრაობაა, უძლიერესი ძალა სიცოცხლისა გადმოსჩქეფს ყოველ სტრიქონიდან და ძალაუნებურად გიტაცებთ აქ, ამ ქვეყნისაკენ, ამ მწარე და თანაც ტკბილი წუთისოფლისაკენ.

ცეცხლიც კი მის თვალებს “სითბოს ეცილებოდა”, “მის ელფერთაგან თვით ცეცხლის შუქი, ვითა ძლეული, უკუ ჰკრთებოდა”, და “ცეცხლის შუქი მის ტურფა სახეს, ვით საყვარელსა ზედ დაჰხაროდა”; თვით მკითხველიც რაღაც ნეტარ სითბოსა ჰგრძნობს ამ მშვენიერის სურათის წინ, იმ სითბოს, რომელიც განდეგილს “გულს ჩაეფინა ნელი და თბილი.” თვით მკითხველი ჰგრძნობს რაღაც სიცოცხლეს ამ სახის წინაშე, რომლის უკეთესს ვერ ინატრებდა თვით ტრფობის მადლი “თავის სიცხოვლის გამომსახველად” (აქაც სიცხოვლე, არ დაივიწყოთ). შეხედეთ, რა ხორციელი აღწერაა, რა ბუნებრივი და მხოლოდ მარტო რა ბუნებრივი გრძნობებით აღსავსეა ეს სტრიქონები: “მის თვალთა ელვით, ღაწვთა შუქფენით, გულმკერდის რხე ვით ვინ არ ათრთოლდეს!” მის ღაწვზე “ეშხსა, ვითა იადონს ვარდზედ”, სული დაულევია, “მისი ღიმილის გრძნეული ჯადო ზედ დასაკდომად კოცნას იწვევდა და იმა წვევის მაცდურებასა ზეარსთა ძალიც ვერ გაუძლებდა...” და ამას საწყალმა მწირმაც ვეღარ გაუძლო. აი მთლად სურათი იმ ქალისა უმაღლესის და უკეთესის რეალიზმით აღწერილი. იგი მხოლოდ სიცოცხლეზედ გაფიქრებინებთ, მხოლოდ ცხოვრების მღელვარებას გიხატავთ და ბუნებრივს, ა ქ ა უ რ ს, გრძნობებს გიშლით. არა თუ მარტო გარეგანი სახე, მთელი მოქმედება ამ ქალისა, მისი აზრები, მარტო ცხოვრების ფილოსოფიაა, რეალური ფილოსოფიაა. მისგან შორს არის ყოველივე აზრი “განდეგილობა”ზედ, ცხოვრების უარყოფაზედ, იგი განხორციელებული ცხოვრებაა, იგი ცხოვრების შვილია, სიცოცხლის მოტრფიალე, იგი თვით ჰფენს თავის გარშემო სიცოცხლეს. აიღეთ მისი ლაპარაკი განდეგილთან, ეს საუცხოვო დიალოგი, რომელიც ფრიად მაღალს ფასსა სდებს როგორც ავტორის მხატვრობით ნიჭს, როგორც მის ფსიქოლოგიის სიღრმესა და სინაზეს, ისე მის ფილოსოფიის ძლიერებასაც.

ქალი ცხვრის ფარას უდგია, და, თუმცა მამამ გააფრთხილა, მყინვარს ნუ ენდობიო, იქ ცვალებადი ამინდი იცისო, მას ყოველივე ეს ავიწყდება, როცა ბუნების დიად სურათს ხედავს და გაშტერებული აღტაცებული პოეტივით შესცქერის მზეს, რომელიც “ღვთის სახესავით გარს შუქ მოსხმული მთის წვერზედ ბრწყინვალებდა”, და აქვე კი თავს იმართლებს: “მაგრამ რას იზამ? მოდი, გულს უთხარ, კარგ სანახავზედ ნუ ხარო ხარბი?” კარგად ესმის მოვალეობა, “მამის ურჩსაო”, გაუგონია, “გზა თურმე არსად არ წარემართა”, მაგრამ ისიც ესმის, რომ შეუძლებელია კარგს სანახავს ცხოვრებისას, სიცოცხლის გამომხატველს სურათს ბუნებისას გვერდი აუქციო, და ღრმა აზრიანი სიტყვები ქალისა “მაგრამ რას იზამ?” პასუხია განდეგილის მთელი ფილოსოფიისა განუდეგ და მოშორდი საწუთროს, “მაგრამ რას იზამ, რომ ვერ შეასრულებ ამას.” ეს თითქო წინასწარმეტყველებაა ამ ქალის პირში, რომ არა თუ ის, თვით განდეგილიც, რომელიც სულ ამის ცდაში ატარებდა სიცოცხლეს, ვერ შეასრულებდა ამ სოფლის დათმობას.

განდეგილი თანდათან ჰგრძნობს ამ ბაასის დროს ძლიერებას იმა ქალისას, ამ სიცოცხლით სავსე ადამიანის შვილისას და ცდილობს დაუმტკიცოს, რომ “განდეგილობას” რეზონი აქვს, მაგრამ ყოველივე მისი საბუთი უფრო და უფრო სუსტდება, მაშინ როდესაც ქალის ყოველი სიტყვა უფრო და უფრო ძალას იკრებს. “მოშორდი”, ეკითხება ქალი, “წუთისოფელს და აქ სულ მარტოკა ხარ?” “ეგეთი არის, სჩანს ნება ღვთისა”, ამის მეტს პასუხს ვერ პოულობს განდეგილი. ქალი ამით არ დაკმაყოფილდება და მთელ თავის ფილოსოფიას მოუყვება:

“როგორ თუ ღვთისა? ღმერთს რაში უნდა
ამ ყინულებში ყოფნა კაცისა?”
...აქ ყოფნა რას არგებს სულსა?
განა სწყინს ღმერთს, რომ კაცი შეჰხარის
ქვეყანას, ღვთითვე დაბადებულსა?
...ნეტა მაშ რისთვის მორთო
ესე ლამაზად წუთისოფელი?
განა მისთვის, რომ ადამიანმა
შეაჩვენოს და აიღოს ხელი?”

განდეგილი რომ განყენებულს საფუძვლებს იძიებს თავისი აზრის დასამტკიცებლად, ზენაარსს ეტანება და “ღვთის ნებას” იწოდებს; ქალს მთელი თვისი აზრი თვით ცხოვრებაზედა აქვს აღგებული, იქ პოულობს ძლიერებას და სიცოცხლეს მისი სიტყვები; მისი კითხვები ცხოვრების კითხვებია, ძლიერი და მახვილი, რომელიც უეცრად უთხრის საფლავს განდეგილის აზრს.

ცხოვრების ლოღიკით აღჭურვილი, საოცარის ხელოვნებით დაიმონავებს განდეგილს უბრალო, უვიცი ქალი. პირველი გამარჯვება ქალისა აზრით იხატება განდეგილის იმ სიტყვებში, სადაც იგი თავს უბედურადა ხდის; სხვას რაღაცას და ვიღაცას აბრალებს, ასეთი ბედი რომ ერგო, და ასეთი გზა ხსნისა შეხვდა. აზრის გამარჯვებას, ხორცით გამარჯვება მოჰყვება, ქალის გამარჯვება სიმბოლოა ცხოვრების ფილოსოფიის გამარჯვებისა, რომელიც იმას კი არ ამბობს, რომ ვითომ ცხოვრებაში ყოველივე ნათელი და კარგი იყოს, არც იმას, რომ ცხოვრებაში ყოველიფერი ბინძური იყოს და მაინც ეს სიბინძურე სჯობდეს არარაობას. არა, ცხოვრებაში ბევრია ცუდი, ამბობს ეს ფილოსოფია, მაგრამ თანაც ბევრი კარგია. ჩვენი დანიშნულება არის, კარგი განვავითაროთ და ცუდი მოვსპოთ, დავამხოთ. შეიძლება არც იმის წინააღმდეგი იყოს ეს ფილოსოფია, რომ ცხოვრება “ფუჭია და ამაოება”, როგორც ამბობს მეორე ჩვენი დიდი პოეტი, “მაგრამ, რადგანაც კაცნი გვქვიან შვილნი სოფლისა, უნდა კიდეცა მივსდიოთ მას, გვესმას მშობლისა”.

ძლიერს მხატვრობითს ნიჭს იჩენს ავტორი ქალის სიმშვენიერის აღწერაში, ისეთს სიძლიერეს იჩენს, ისეთს საოცარს ხელოვნებას, რომ მე მგონია ამ აღწერილობით შეგვიძლია თავი მოგვქონდეს. ავტორი სამაგალითოდ ასრულებს იმ კანონებს, რომელიც ესთეტიკას მიუღია ლესინგის შემდეგ და რომელიც უფრო ისტორიული კანონებია, ვინემ სახელმძღვანელო მწერლისათვის, რადგან მისი აღსრულება შეუძლია მხოლოდ ნიჭს, ტალანტს ულესინგოდაც. ხოლო უნიჭო პოეტს და მწერალს ამ a posteriori შედგენილის კანონებით ხელმძღვანელობა ზიანსაც თუ მისცემს, თორემ დიდ სარგებლობას არა. ჭავჭავაძე სულაც არ აგიწერთ დაწვრილებით არც ცხვირს, არც ტუჩს, არც თვალებს ქალისას, არც მის წარბსა და წამწამს. მისთვის საკმაოა, გითხრათ, რომ ამ ქალის ეშხიან თვალების “სითბოს თვით ცეცხლი ეცილებოდა”, რომ მისი ბაგე “ზედ დასაკდომად კოცნას იწვევდა”, რომ მისი სიტურფის შექმნას თითქო ერთად ცდილან “თვით სიყვარული და ნეტარება”, “თითქო თვით მადლსა შვენებისასა თვისი საუნჯე აქ დაჰბნევია.” აქ თქვენს ფანტაზიას სრული თავისუფლება ეძლევა და ყველას შეუძლია წარმოიდგინოს ისეთი იდეალი სიმშვენიერისა, როგორიც ესურვება მის წარმოდგინებითს ძალას. ავტორი რომ მოჰყოლიყო წვრილწვრილად აღწერას, ჩვენს ფანტაზიას შეჰბოჭავდა და თვითაც ვერავითარ ნათელ სურათს ვერ დაგვიხატავდა. განა შესაძლოა უკეთესად დასახვა შვენიერებისა, უკეთესი დამამტკიცებელი საბუთი ზეციური სიტურფისა, რომ მის მაცდურებას “ვერ გაუძლო საწყალმა მწირმაც”?

არა ნაკლებ გასაოცარს ხელოვნებას იჩენს ავტორი ბუნების სურათის აღწერაში (თავი VII და VIII) და უნდა ვსთქვათ ესეც, რომ აღწერილობასაც პირველი ადგილი უჭირავს ჩვენს ლიტერატურაში. მე აღარ ავწერ ამ სურათს ვრცლად, დარწმუნებული ვარ ყოველ ქართველ მკითხველს ღრმად შთაბეჭდილი აქვს ის ხსოვნაში. ძლიერი სული, რომელიც ამკობს ამ სურათს, სიცოცხლე და ძლიერი მოძრაობა, რომელსაც გაგრძნობინებთ ყოველი კალმის მოსმა პოეტისა, საოცარი შეხამება ფერადთა, მისი ხელოვნური სტილი და სიმბოლიური აზრი თვით აღწერილობისა, უტყუარი დამასაბუთებელია თ. ჭავჭავაძის დიდის მხატვრულის ნიჭისა.

მშვენიერს სურათს მზის ჩასვლისას, რომელიც ავტორმა განდეგილის სენაკის “ზღუდის კარებიდან” დაგვანახვა, აღტაცებაში მოჰყევხართ და რაღაც საოცარს, მართლა “განმაცვიფრებელს” შთაბეჭდილებას იწვევს მკითხველში ეს სურათი ამ უცნაურს ჩარჩოში. განდეგილის გატაცება ამ სურათით, მწყემსის ქალისაგან თავისი ცხვრების მიტოვება, რომ ბუნების ამ მომხიბვლელი სურათის ცქერით დამტკბარიყო, კიდევ და კიდევ თავისებური პოეტური ხერხია, პოეტური საბუთია ამ სურათის სიმშვენიერისა.

აქაც ავტორი იმავე იარაღს ხმარობს დაპირდაპირებას, ანტითეზას: მზიანი მყუდრო საღამოს აღწერას ისეთ საშინელს დაღამებას მოაყოლებს. აქაც სიმშვენიერე პირველის სურათისა ერთი ორად ჩნდება, უცნაური, ჯოჯოხეთის მსგავსი ამინდის აღწერით. “ელვა და ჭექვა, ქუხვა და სეტყვა არევდარევით ღრუბელთა სრბოლა,” ერთი ორად საშინელია, ერთი ორად გამაზრიალებელია, როცა წარმოიდგენ მშვიდსა და წყნარს განდეგილს, რომელიც “ცრემლით ალბობდა ღვთისმშობლის ხატსა და ხელაპყრობით ევედრებოდა წაწყმედისაგან ქვეყნისა ხსნასა.” და ეს ძლიერი ენა, ეს სიტყვები, რომლის ერთი წარმოთქმა გაგრძნობინებთ ბუნების რაღაც საშინელებას, ხომ შედევრია იმ სტილისა, რომელზედაც შეიძლება ითქვას ბუფონის სიტყვა “სტილი თვით კაცია”.

და ბოლოს თვით სიმბოლიური მხარე ამ სურათისა: რა არის ეს “ირგვლივ სხივგაშლით ანთებული” მზე, ეს ცა წითლადა და ყვითლად მზისაგან აფერადებული, თუ არ თვით ცხოვრება, თუ არ ის მშვენიერი ქალი, რომელმაც საუკუნოდ დაარღვია საბრალო მწირის მყუდროება. რაღა არის ეს მოღრუბლული, მრისხანე, მეხთამტეხი ცა, თუ არ კუშტი და მწყრალი უარმყოფელი ცხოვრების სიტურფისა, რომლის ცრემლები წვიმა იყო მისის სენაკისათვის და ქვითინი “ქუხვა და ჭექვა” ცხოვრების დამთმობელის სადგურისათვის. რა არის მთლად ეს ჭექაქუხილი, “ელვა და სეტყვა”, “არევდარევით ღრუბელთა სრბოლა”, ეს საოცარი ამინდი რა უნდა იყოს, თუ არ წინათ მაჩვენებელი განდეგილისათვის, რომ მის შინაგანს ცხოვრებასაც ასეთი უცნაური გრიგალი მოელის, რომელიც მისი დაღუპვით უნდა გათავდეს.

განდეგილი დაიღუპა. ქალი გამარჯვებული გაჰქრა სენაკიდან. “გადაყრილიყო ციდან ღრუბელი, და დაწყნარებულს წუთისოფელსა დილის ნიავი დ აჰქროდა ნელი”; “ამოვიდა მზეც”, თითქო მხოლოდ მისთვის, რომ უკანასკნელად დაენახა განდეგილი, რომელიც “რბის, დაძრწის და დატანტალებს ამ კლდეებშია თმააბურძგნული”. ამოაშუქა გამარჯვებულმა მზემ, თითქო მისთვის, რომ უკანასკნელად სტყორცნოს თავისი განმაცხოველებელი სხივები განდეგილის გვამს და შეატყობინოს ქვეყანას, რომ სიცოცხლის მომცემ მზესთან ბრძოლა და ცხოვრების განადგურება არ შეჰფერის კაცს და მასთან ბრძოლა მას არ არგია.

რა არის ბოლოს მთელი ეს სურათი, თუ არ სიმბოლო საუკუნო ბრძოლისა ცხოვრებაში ორმუზდისა (დაუსრულებელი კეთილი, სიმართლე და ნათელი სპარსთა სარწმუნოების წარმოდგენით) არიმანთან (ბოროტი სული), კეთილი მხარისა (მზიანი დღე) ბოროტთან (ქარიშხალი, ქუხვა და ჭექვა), რომელიც ღრუბლის დამარცხებით უნდა გათავდეს და მზის ძლევამოსილის გამარჯვებით, თუმც მრავალი უმწყემსოდ დაშთენილი ცხოვარი დაიღუპება ამ ბრძოლის დროს და ბევრს რიგიანსა და გონიერს ადამიანს, ვერ შემგნებს თავისი მოვალეობისას და შემცდარის აზრით გატაცებულს, იმსხვერპლებს იგი ბრძოლა.

VIII

მაშინ, როდესაც რომანტიულმა პოეზიამ თავისი კანონიერი მსვლელობა აღასრულა თ. ალ. ჭავჭავაძის, გრ. ორბელიანისა და ნიკ. ბარათაშვილის თხზულებებში, რომანტიულ პროზას, რომანისა, გინდ მოთხრობის სახით, ჩვენში წარმომადგენელი არც კი ჰყოლია. არც ერთს ჩვენს რომანტიკოსს არ უცდია თავისი ძალღონე და რომანტიულის ელემენტის რომანში შეტანა ისევ ილ. ჭავჭავაძესა ჰხვდა წილად. პირდაპირ რეალურის რომანის შექმნა გარეშე რომანტიულისა ჩვენში შეუძლებელი გახდა. თანაც ნამდვილის ტიპის რომანტიულის მოთხრობის დაწერა აღარ შეეძლო იმ კაცს, რომლის ძირითადი მიდრეკილება რეალიზმისაკენ იყო. ლიტერატურის მსვლელობის მოუცილებლობამ იმსხვერპლა თ. ი. ჭავჭავაძე და ეს იმიტომ, რომ ამ მოუცილებელის მსვლელობის თავიდან აშორება შეეძლო მხოლოდ გენიოსს. ხოლო ამავე კანონმა ვერ მოსპო მასში ახალის მიმართულების ელემენტი, რადგან, თუ ილ. ჭავჭავაძე გენიოსი არ იყო, ყოველს შემთხვევაში დიდის ნიჭის პატრონი მწერალი იყო.

თ. ილ. ჭავჭავაძე ძლიერი რეალისტი მწერალია და უფრო სუსტი რომანტიკოსი. მის მოთხრობებშიაც სწორედ ის ადგილებია ძლიერი და ის ტიპები, რომელნიც პოეტის რეალურის ნიჭის შექმნილია. ეს გახლავს უკვდავი ტიპი “ოთარაანთ ქვრივისა”, “დათიკოსი”, “ლუარსაბისა” და “დარეჯანისა”. მე აღარ მოვიხსენიებ მეორე ხარისხოვან ტიპებს “კაცია ადამიანის” სუტკნეინისა, თათქარიძეთა ძმარძლისა და ცბიერ მოურავისას, ან არა და “ოთარაანთ ქვრივის” ბატონის არჩილისა, მისი დის და მეწისქვილე სოსიას ხასიათებს.

ჩვენ ზემოთ უკვე მოვიხსენიეთ ილია ჭავჭავაძის “მგზავრის წერილები”, რომელიც ისევ ლირიკული თხზულებაა, მწერლის პირადის გრძნობების გამომსახველი: იქ გამოთქმული გრძნობებიც ისევ, რასაკვირველია, საზოგადოებრივის მიზეზით გამოწვეულია.

ჩვენ აღვნიშნეთ, რა მნიშვნელობა ჰქონდა ამ ნაწარმოების ერთ ადგილს (მოხევესთან საუბარს ჩვენს ლიტერატურაში), ეგრეთ წოდებულ “მთიელთა” მწერლობის მიმართულების შექმნაში.

“გლახის ნაამბობი” არის პირველი მოთხრობა თ. ილ. ჭავჭავაძისა. რომანტიული ელემენტები ამ მოთხრობისა ცხადია. ავტორი ხშირად ჩაურევს ხოლმე თავისს ფიქრსა და გრძნობას მოთხრობაში. გარდა ამისა, თვით მისი მოძღვარი და გაბრო უფრო პოეტის აზრისა და სურვილის გამომხატველი სიმბოლოა, ვინემ ცოცხალი ტიპი ჩვენის ცხოვრებიდან ამოღებული; გაბრო უფრო უმაღლესის სასწავლებლიდან გამოსულს ახალგაზრდასა ჰგავს, მეტისმეტი ფაქიზის ნერვებისა და გრძნობების მექონეს, ვინემ იმ დროის გაუთლელს, მოუხეშავსა და ცხოვრებისაგან დაბეჩავებულს გლეხის შვილს.

მღვდელი ამ მოთხრობისა, რომელიც, ჩვენის აზრით, ჰიუგოს “უბედურთა” ეპისკოპოსის გავლენის ქვეშე არის შექმნილი, მართალია, შესაძლებელია ცხოვრებაში, მაგრამ იშვიათი მოვლენაა. და ეს კიდევ არაფერი. საქმე ის არის, რომ უფრო პოეტის სურვილმისწრაფების განმახორციელებელი სიმბოლოა და არა ცოცხალი არსება. მომხიბვლელობა ამ მადლით შემოსილის, კეთილის მწყემსისა, მაინც იმდენად დიდია, რომ ჩვენს ლიტერატურაში მისაბაძავ საგნად შეიქმნა (“მოძღვარი” ყაზბეგისა). სამაგიეროდ იქ, საცა ძლიერადა სცემს საუცხოვო ნიჭი რეალისტ მწერლისა, შეჰქმნის ხოლმე უკვდავ ტიპს და ეს ტიპია “გლახის ნაამბობში” დათიკოს ტიპი.

ამ მოთხრობის დაწერიდან თითქმის 50 წლამდე გავიდა, მას მერმე ძირითადად შეიცვალა ჩვენის ცხოვრების ვითარება, მაგრამ დათიკო კი იმავე დათიკოდ დარჩა. ეს ხასიათი აღვირწახსნილ თავადიშვილისა, რომელსაც ქვენა გრძნობათა დაკმაყოფილება დაუსახავს ცხოვრების უმთავრესს საგნად და რომელიც არავითარს საშუალებას არ ერიდება, რომ თავისი ბინძური სურვილი და ვნებათა ღელვა დაიკმაყოფილოს, გაანადგურებს მთელს ოჯახს, უღალატებს ძმადა და მეგობრად აღზრდილ თავის გაბროს და მთელს მის სიცოცხლეს უკუღმად წაიყვანს. ხოლო არც თავის თავს უშვრება უკეთესს რასმე ეს ვითო მდა ადამიანი, მოქეიფე და დარდიმანდი ყმაწვილი კაცი, განხორციელებული პირუტყვია, ერთის ვნების, ერთის გრძნობის დასაკმაყოფილებელის იარაღად და მაშინად გარდაქცეული. იგი განხორციელებული ვნებათ ღელვაა და მარტოოდენ პირუტყვულ გრძნობათა ჭურჭელი.

ვის არ ეხატება ცოცხალი სურათი დათიკოსი, ამ ჩვენი დიდკაცობის შვილისა, რომლის გონების განვითარება მეოთხე კლასით დასრულებულა და რომელსაც მაშინვე მამაპაპური ჩოხა ლეკურისთვის მიუყვია ხელი, დაფარფაშობს აქაიქ და თავ ის “მოხდენილ მხარბეჭს” გამოაფენს, თვალებს აქეთიქით აცეცებს, აცა რომელი ამოვირჩიო ამ ცხვართა გუნდში ჩემის ბრწყინვალე სურვილის მსხვერპლადაო?

ვის არ ეხატება თვალწინ მომხიბვლელი სურათი დარდიმანდის ყმაწვილის კაცისა, ცხენზედ ლამაზად გამოჭიმულისა, რომელიც აჭენებს თავის ტაიჭს ცხოვრების მოედანზე და დარდიც არა აქვს იმისი, რამდენს მშვენიერს და ლამაზს ყვავილს ა მ ბუნების ტურფა სამკაულს გასრესს და გააცამტვერებს. მას ერთი ფიქრი უტრიალებს თავში: “მე”, “მე” უწმაწურ გრძნობათა საუნჯე, ეს აღუვსებელი საწყაო რაიმენაირად აივსოს. მისი თვალი, პირი და შუბლი, სახის ყოველივე გამომეტყველება, ხელის ყოველივე განძრევა გამცნებთ, რომ წუთიერის სიამოვნების სურვილი აფიქრებს, იგი გამხდარა ქურუმად სიამოვნებისა, ქეიფისა და თავის გართობის ღმერთისა.

ვის არ გახსოვთ თავზარდამცემი შეხვედრა მშვენიერის “ტაიჭოსანის” და მისი მოქმედებით სიცოცხლე მოწამლულის კაცისა, გაბროსი, რომელიც ტყვი ას გულში დაახლის და შურს იძიებს რამდენისამე გაუბედურებულის და ნამუსახდილის ადამიან ისას. ეს კაცის მკვლელი ამ წუთში კეთილის ქომაგადა ხდება და ბოროტის ჯალათად, ცხოვრების ზნეობრივობის დამცველად და საზოგადოების არსებითის პრინციპების მფარველად. სიძლიერე ამ ტიპისა ისეთ დიდ მნიშვნელოვანად ჰქმნის ამ თხზულებას, რომ 50ის წლის განმავლობაში, თუკი დაწერილა ჩვენში რაიმე თვალსაჩინო მოთხრობა, ყველაზე გავლენა ჰქონია. იერემია წარბა ბნ. გ. წერეთლის “პირველის ნაბიჯისა” სხვა რა არის, თუ არ გამეორება დათიკოსი. ესეც იგივ ბინძურ ვნებათა ღელვით აღსავსეა, ისევე გაქსუებული და გასალახანებული, რომელსაც თავისი საზიზღარის სურვილის დაკმაყოფილების მეტი არა ახსოვსრა. მელანია ს “ბნელოს” კნიაზი შაქრო, მისგან ილოს ცოლის გაუპატიურება, ილოს ცოლის გაროსკიპება იგივ ამბავია დათიკოსაგან თამაროს ნამუსის ახდისა. ტარიელ მკლავაძე, ნინოშვილის “ჩვენის ცხოვრების რაინდისა,” განმეორებული დათიკოა, ეგრეთვე “ქალების მუსუსი” და, დათიკოსი არ იყოს, თავისივე სიბოროტის მსხვერპლად იქცევა. აგრეთვე ნინოშვილის “სიმონა”, დროიძის შვილი მხედარ ი, ქრისტინეს დამღუპველი და თვით ქრისტინეს გაცუდქალება სულ “გლახის ნაამბობის” ზედგ ავლენის უეჭველი საბუთები არიან.

ყველას მოგეხსენებათ შინაარსი “გლახის ნაამბობისა”. ყველამ იცით, რომ დათიკო არის ბრწყინვალე თავადიშვილი და გაბრო მისი თანაშეზრდილი, რომელიც “თავდაპირველადვე აადევნეს მისოდენა ბატონიშვილსა”. ბატონი და ყმა ორივ ტფილისში გაგზავნეს სასწავლებლად. იქ დათიკო სწავლობდა სკოლაში, გაბროს კი ერთი ღვთისნიერი მღვდელი აღმოუჩნდა, რომელიც წერაკითხვას ასწავლიდა, გონებას უვითარებდა და მისი სულის გაწვრთნასა და ამაღლებას ცდილობდა. ბატონიშვილს მამა მოუკვდა; რასაკვირველია, მაშინვე სწავლა მიატოვა და სოფელში დაბრუნდა. “დათიკომ რუსული ტანისამოსი გაიძრო და ქართული ტანისამოსი ჩაიცვა. სულ გამოიცვალა ახალს ტანისამოსში. მშვენიერი შესახედავი ყმაწვილი კაცი დადგა”. დიაღ, მშვენიერი ყმაწვილი კაცი დადგა დათიკო, “მშვენიერის სანახაობისა, გულუხვი, გულმარდი, გიჟმაჟი და ვაჟკაცი. თოფისა და სხვა იარაღის ხმარებაში იმ ძირობაზე იმას ორიც არა სჯობდა. ის რომ ყარაბაღულ ცხენზე შეჯდებოდა ყელმოღერებული, ალვის ხესავით, ადამიანს თვალი ზედ დარჩებოდა. ყველაფრით ძალიან ლამაზი და მოხდენილი იყო. მაგრამ ერთი ავი სენი სჭირდა, ქალების მუსუსი იყო და ამისთანაებში ნამუსგაქნილიცა. რაკი გულში ვისიმე ქალის ფიქრს ჩაიდებდა, თავის გულისწადილისათვის არაფერს და არავი ს დაზოგავდა: ყველაფერს და ყველას ხიდად გასდებდა დაუნდობლად და თითონ გაივლიდა... მგონია... თავის ნათესავსაც არ დაინდობდა მაგისთანაებში ესეთი თავდაუჭერელი იყო, რ აკი პირწყლიან გოგოს დაინახავდა. ბევრს გლეხის გოგოს მოუკლა იმან ნამუსი, ბევრს კაი ოჯახისშვილს თავზე ლაფი დაასხა...” და, აი, დათიკოს ამ თვისებით გამოწვეულია მთელი დრამა, რომელიც ავტორს აუღია თავისი მოთხრობის სიუჟეტად. გაბრიელს უყვარს ერთი გლეხის გოგო თამრო, რომლისთვისაც დათიკოს ერთხელ კვირა დღეს ეკლესიაში თვალი გადაუვლია და მამამისისთვის ესეთი თავხედი კომპლიმენტებით მიუმართავს: “კაი საპროშტავი ყოფილაო!” მაშინ, როდესაც გაბრო ღვთაებრივ გრძნობით არის აღსავსე ამ გოგოს მიმართ, დათიკოს იგი თავისი ბინძურის ჟინის მოსაკლავად უნდა და აი, აქ გაიმართება უწინდელ მეგობრად შეზრდილის ბატონყმის შო რის ბრძოლა, რომელიც ორთავესათვის, რას ვამბობ, სამისა და ოთხის ადამიანისათვის საუბედუროდ გათავდება: თამროს მამა სადღაც გზაში ჩაკვდება, თამრო “ავლაბრის უნამუსოდ” გახდება, დათიკოს გაბროს ხელი გამოასალმებს მისგან გათელილს წუთისოფელს და თვით გ აბრო კი სიღატაკეში და სიგლახაკეში ჩავარდება.

დათიკოს ძალა აქვს ხელში და უფლება; “ქალი ჯერ ჩემია”, ეუბნება უსირცხვილოდ გაბროს. მისთვის არავითარი მნიშვნელობა აღარა აქვს ეხლა გაბროს სიყვარულსა და ერთგულებას და გააფთრებული გაიძახის: ქალი ჯერ ჩემია, ჯერ ჩემია, ჩემის ჟინის მოსაკლავად მინდა ჯერაო და, როცა ჩემსას ავასრულებ, მერე შენთვის დამილოცნიაო.

გაბროს და თამროს მამას პეპიას ხელფეხს შეუბოჭვენ და სატუსაღოში უკრავენ თავს. ამასობაში დათიკოც თავის დიდებულ ჟინს მოიკლავს და მერმე გაბროსა და პეპიას, საციმბიროდ გაგზავნილებს, გზიდან დააბრუნებს... უთუოდ, რაკი “თავისი შეისრულა”, ეხლა მისმა სინიდისმაც გაიღვიძა და ნება არ მისცა, ორი ადამიანი ტყუილად დაეღუპა... გაბრო სულიერად მაინც მოკლული იყო და დღეს მისი იდეალი მხოლოდ შურისძიება იყო, დათიკოს სულთამხდელად აღიარა თავისი თავი; ერთხელ სადღაც შეხვდა დათიკოს და “შიგ მარცხენა ძუძუში დამბაჩა დასცა...” ამის შემდეგ გაბრო მაწანწალად გარდაიქცა და მშიერმწყურვალი სადღაც ჩაკვდა. სიკვდილის ჟამს ერთიღა სიამოვნება დასცალდა, მისი მასწავლებელი მღვდელი შეხვდა, რომელსაც აღსარება უთხრა და ზიარების მიღებასაც აპირებდა, მაგრამ ეს აღარ დასცალდა.

ამგვარად დათიკოც თავისავე ბინძურის გულის წადილის მსხვერპლი შეიქმნა და სხვებიც. მართალია, ამ მოთხრობას აზრადა აქვს იმ დროის წესწყობილების კრიტიკა, ხოლო თანაც

საზოგადო მნიშვნელობა აქვს და ამიტომ დღესაც დიდ საინტერესო მოთხრობადა ხდება; დღესაც, ზემოთაც მოგახსენეთ, ამ მოთხრობასა აქვს დიდი გავლენა ჩვენს მწერლობაზე.

დათიკოები, მართალია, ბატონყმობის წესწყობილების შვილები არიან, მაგრამ დათიკოები, როგორც ბინძურ, აღვირწახსნილ გრძნობათა ჭურჭელნი, თვით უდიდებულესის გრძნობის ჟინად გარდამქმნელნი და შემლახველნი, ადამიანის სიცოცხლის მომშხამველნი და საზოგადოების ცხოვრების მომწამვლელნი, ყოველ წესწყობილებას თან სდევენ. იერემია წარბა გ. წერეთლისა, ტარიელ მკლავაძე და დავით დროიძის შვილი ნინოშვილისა სულ ერთისა და იმავე თვისების არიან, თუმც სხვადასხვა ნიადაგზე აღზრდილნი, ერთი და იგივე ჯურის მოციქულნი არიან ბოროტისა და ქვეყნად ბოროტების უხვად მთესველნი.

IX

“გლახის ნაამბობს” “კაციაადამიანი” მოჰყვა, ჭეშმარიტ ი და უტყუარი საბუთი თ. ილ. ჭავჭავაძის ძლიერის რეალურის ნიჭისა. ეს მოთხრობა სწორედ ეპოპეაა ბატონყმობის წესწყობილებაზე აღზრდილი უსაქმურისა და დოყლაპია ბატონების ცხოვრებისა.

ლუარსაბი და დარეჯანი გახლავთ წარმოშობილი ამ უცნაურის წყობილებისა, როცა “რომის დამხსნელთა” შთამომავლობას ნება ეძლეოდა ხალხისათვის ტვინი ეწოვა, ტახტზე განცხრომით გდებულიყო უსაქმოდ და სხვისის ნაოფლარით კი გამომძღარიყო. მაგრამ ეს მხოლოდ კანვაა, რომელზედაც ილია ჭავჭავაძემ მოქარგა თავისი დიდებული ნაწარმოები. რასაკვირველია, მწერალს არ შეუძლიან თავისი ნაწარმოები აღაშენოს, თუ არ იმ მასალის შემწეობით, რომელსაც იძლევა ცხოვრება... ილია ჭავჭავაძისათვის ფიზიკურად შესაძლებელი არ იყო იმ დროში სხვა ტიპი დაესურათებინა, თუ გინდ მისივე “ოთარაანთ ქვრივის” არჩილი, რადგან მაშინ ცხოვრება სულ სხვა სახისა იყო, რადგან ცხოვრებაში მარტო დათიკოები დათარეშობდნენ, თათქარიძეები კი ტახტზე გორავდნენ და ხვრინავდნენ... გარნა ნიჭის ძლიერება მისი გამოიხატა მასში, რომ ამ მასალით ისარგებლა და ქართულის ლიტერატურის საუკუნო ძეგლი აღაგო. ლუარსაბი და დარეჯანი მარტო ბატონყმობის დროის ქართველების დამახასიათებელნი კი არ არიან, საზოგადოდ, ქართველების თვისებების ნამდვილი და უტყუარი სურათებია: სიზარმაცე ფიზიკური და გონებრივი, სიბინძურე და დაუდევრობა, შურიანობა, რომელიც ხდება ცხოვრების ერთადერთ საგნად ამ კაცთა ადამიანობის შემარცხვენელ ვაჟბატონებისა, ეს თვისებ ანი ქართველის ერის ხასიათის უაღრესს ნაკლულევანებათაგანს ეკუთვნის.

თუ თ. ილ. ჭავჭავაძეს ლუარსაბი და დარეჯანი მსოფლიო ტიპად ვერ შეუქნია, სამაგიეროდ, მათ სახეში ისეთის სისრულითა, სავსებით და სინამდვილით დაგვიხატა ნაციონალური ქართული ტიპი, რომლის მსგავსი ორმოცდა ათის წლის განმავლობაში ქართულს ლიტერატურას არა შეუქმნია რა.

სასაცილოა ამის შემდეგ, რომ სწორედ ამ მოთხობის გამო ილია ჭავჭავაძეს ორიგინალობის ნაკლულევანება შესწამეს ზოგიერთმა კრიტიკოსებმა და მარტო მიმბაძველობის უნარი მიანიჭეს...

ზემოთ ჩვენ ვრცლად მოვილაპარაკეთ, რა მნიშვნელობით უნდა იქმნეს მიღებული მიმბაძველობა ლიტერატურაში. აქ კი ვეცდებით განვმარტოთ და დავასაბუთოთ, რომ ილია ჭავჭავაძემ დიდი თავისებურობა გამოიჩინა ამ მოთხრობაში.

“კაციაადამიანი?!”, ზოგიერთის აზრით, გოგოლის “სტარო სვეტსკი პომეშჩიკების” მიბაძვაა. მართალია, გოგოლსაც ორი მოხუცი ცოლქმარი ჰყავს აწერი ლი, რომელთა ცხოვრების აზრი და მიმართულება მარტო იმაში გამოიხატება, რომ სჭამენ, სმენ და სძინავთ. მეტი არცარა მათ აწუხებს და არცარას სხვას აწუხებენ. ესტუმრებათ ვინმე, მათ ს იხარულს, აღტაცებას საზღვარი არა აქვს. არ ესტუმრებათ და, თავისი თავითაც კმაყოფილნი არიან. უყვართ ერთმანეთი განუსაზღვრელი სიყვარულით, ისე, რომ როცა ცოლი მოკვდება, ქმარიც თითქმის ნახევრად მკვდარია და ცოტა ხნის შემდეგ იგიც გამოესალმება წუთისოფელს.

მართალია, ყოველსავე მაღალ აზრსა და გრძნობას მოკლებულნი არიან გოგოლის გმირები, მაგრამ ისეთი კარგი და კეთილი ადამიანები არიან, ისეთის სიმპატიითა და თანაგრძნობითა ჰყავს მწერალს აღწერილი, რომ ძალაუნებურად თქვენც გაყვარებთ მათ და თქვენს გულსაც სიმპატიით აღავსებს მათდა მიმართ. და, შესანიშნავი რუსი კრიტიკოსის ბელინსკის არ იყოს, საყვედურს გათქმევინებთ ავტორისათვის: რად მიყავი ეს, რომ ასეთი უფერული ადამიანი შემაყვარე და შემაბრალე, როგორღაც დამიახლოვე და ენა დამიბი, აღარ შემიძლიან მათი უარარაობა დავგმო და განვკიცხო. გოგოლს თავისი მოხუცებულების განკიცხვა კი არა აქვს სახეში, ჩვენ ის გვისურათებს მათ უფერულსა და უაზრო ცხოვრებას; მართალია, დაცინვის კილოთი, ხოლო ეს დაცინვის კილო რაღაც ნაზია, სენტიმენტალური, სიბრალულისა და თანაგრძნობის აღმძვრელი, ვინემ ზიზღისა და უარყოფისა.

ეხლა შეხედეთ ილ. ჭავჭავაძის ნაწარმოებს. “კაციაადამ იანშიაც” მოთხრობილია ორის ცოლ ქმრის ცხოვრება, იგინიც სჭამენ, სმენ და სძინავთ. ეს არის ამ ორ მოთხრობათა შორის მსგავსება, დანარჩენი განსხვავებადა რჩება.

გოგოლის მოხუცები კეთილი, გულუბრყვილო, საბრალო ადამიანებია; ჭავჭავაძის თათქარიძეები ჭამასმის გარდა ჭორიკანობენ და გესლიან ობენ, ბოროტნი არიან, შურით აღსავსენი და გულღვარძლიანი, ამათის ცხოვრების მიზნად ის გამ ხდარა, რომ ძმას არ დაუტოვონ საცხოვრებელი. ამიტომაც კომიზმით აღსავსე დრამად იქცევა მათი ცხოვრება, როცა ვერაფერს ღონეს გახდებიან და შვილი არ მიეცემათ. გოგოლის მოხუცნი მეტად ლმობიერად ექცევიან თავიანთ ყმებსა და მოსამსახურეთ; თათქარიძენი კი ხშირად “აწიოკებენ” და დარწმუნებულნი არიან, რომ ეს “დაწიოკება ისე აუცილებლად საჭიროა ოჯახისათვის, როგორც სმაჭამა კაცისათვისა”. მართალია, იგი დაწიოკება რაღაც სულელურ წყრომაში იხატებოდა, მაგრამ ეს მარტო იმიტომ, რომ ლუარსაბს მეტად ეზარებოდა თავისი ტახტის მოცილება. ლუარსაბის დარბაისელი კნეინა ხომ ღვთის რისხვასავით “დაეშვებოდა ჩალურისაკენ, სადაც მოსამსახურენი სუფევდნენ, ესე იგი ვაინაჩრობით და გულში ჩამარხულ გაბოროტებით სულს იბრუნებდნენ... იქ მუჯლუგუნს წაჰკრავდა საკერავზე მთვლემარე წირპლიან გოგოსა, იქ თავში ჩაუტყაპუნებდა ძონძებში გახვეულ პატარა მურიან ბიჭსა... აქ იმას გაუწყრებოდა რაზე? თითონ კნეინამაც არ იცოდა, რაზე; იქ ამას გამოგილანძღავდა რისთვის, არც ეს იცოდა კნეინამ; დასწყევლიდა, დაჰქოლავდა, დასტუქსავდა ერთის სიტყვით, მთელის ღამის ნაგუბარს წამოანთხევდა ქვეშევრდომებზე, და მერე დაღლილი და დაქანცული შემობრუნდებოდა; თუ გოგო დახვდებოდა, ვერ მოითმენდა, რომ ერთი მუჯლუგუნი კიდევ არ ეთავაზებინა, “მეხი კი დაგეცასაც” ზედ დაატანდა, თუ ქეიფზე იყო და ეგრე ქანცგაწყვეტილი “შეგორდებოდა ოთახში” და თავის დიდებულს მოღვაწეობას ისევ თვითონ დაასაბუთიანებდა ხოლმე ნეტარხსენებული დარეჯანი: “ესე უნდა თვალგაფაციცებული დასტრიალებდე მოსამსახურესა, თორემ ჭამის მეტს არას გააკეთებს. ბიჭებს მოვლა უნდათ, ხანდიხან ტყუილუბრალოდაც უნდა დატუქსო; რომ გამოლანძღო კიდეც, ცუდი არ იქმნება. იქ მე გავლანძღავ კიდეც, გავუჯავრდები, დავტუქსავ, დავწყევლი, სულ რისთვის? მისთვის, რომ შიში და კრძალვა ჰქონდეს.”

ერთი სიტყვით, თუ თათქარიძენი დღეში ორსამ ნაყმევს ა რ აძრობენ ტყავს და სახრჩობელაზე არა გზავნიან, ეს გულკეთილობით კი არ მოსდით, სიზარმაცით და ტვინის გაუნძრევლობის გამო.

უფერულნი არიან და უმსგავსნი, რამდენადაც შესაძლოა მათის ჭკუისა და სინიდისისათვის მავნე და საძაგელნი არიან.

თხზულებათა ერთი მეორისაგან განსხვავებაში უპირველესი მნიშვნელობა აქვს მას, თუ როგორ ეპყრობა მწერალი მისგან აღებულს საგანს: რა თვალთა ხედვის ისრით ხელმძღვანელობს ამა თუ იმ საგნის დასასურათებლად.

ამ მხრითაც დიდი გარჩევაა თ. ილ. ჭავჭავაძისა და გოგოლის შუა. მაშინ, როდესაც, როგორც მოგახსენეთ, გოგოლი იარაღადა ხმარობს სენტიმენტალურს იუმორს, სიბრალულის აღმძვრელ დაცინვას, სწერს დიკენსის კილოთი, თ. ილია ჭავჭავაძე მკაცრსა და სასტიკს სატირას მიჰმართავს, სატირას მოლიერისა და ვოლტერისას, სატირას, რომელიც დაუნდობლადა ჰკიცხავს და მიწასთან ასწორებს ყოველს, რომელსაც დაუმახინჯებია და შეურცხვენია წმინდა სახელი ადამიანისა. თ. ილია ჭავჭავაძე მაღალგრძნობიერი მწერალია და, როგორც ეგრეთს, სიბრალული და შენდობა არ ეუცხოვება, მაგრამ იმ პირთ, რომელთაც თავისი სიცოცხლე ისე გაუტარებიათ, რომ მარტო შენდობისა და სიბრალულის მეტი არა დაუმსახურებიათ რა, მწარისა და გამგმირავის დაცინვით იხსენიებს: “წაიშალა ამ ორთა გვამთა (ლუარსაბისა და დარეჯანის) ცხოვრების კვალი დედამიწის ზურგზედა. რისთვის მოვიდნენ და რისთვის წავიდნენ? ნუ თუ ნახევარი საუკუნე იმისთვის იცხოვრეს, რომ ოთხი ფიჭვის ფიცარი ეშოვნათ და სამსამ ი ადლი მიწა? ან კიდევ ქვაზე წაიწერონ რომ “ჩყ... წლამდინ თავადი ლუარსაბი თათქარიძე და მისი კნეინა დარეჯანი ცოცხალნი ყოფილან და მერე დახოცილან?” სხვა ხომ არაფერი გვეტყვის, რომ ესენი ამ ქვეყანაში ყოფილან და უცხოვრიათ. “წამკითხველო, შენდობა გვიბრძანეთო”, ამბობს იმათი ქვის ზედწარწერა. ნახევარი საუკუნე ამისთვის იცხოვრეს ამ ქვეყანაზე, რომ ბოლოს მაინც კიდევ “შენდობა” ითხოვონ და საბოდიშოთ გაიხადონ საქმე?” დიახ, აქა სჩანს მთელი თვისება საეროვნო პოეტისა, აქა სჩანს მთელი ადამიანური სიმკაცრე სასტიკის იდეალისტმორალისტისა, შენ შეურაცჰყე ღვთის სახე, რომლის მსგავსად გაგაჩინა ბუნებამ? ზიზღის ღირსი ხარ და და მცირების, შენ უნდა თითით საჩვენებელი გახდე და დასაგმობელი, რომ სხვებმა ზიზღით უყურონ ესეთ ცხოვრებას და ზურგი შეაქციონ შენისთანა ადამიანებს. ეს სიმკაცრე კი, რასაკვირველია, ვალად არ ადებს მწერალს, სიბრალული არ ექმნეს უბედურის, გათახსირებულის და გახრწნილის ადამიანის მიმართ. სიბრალული რა ხელსაყრელია, რა სანატრელია და სანუგეშო შენთვის, რომლისთვისაც მოუნიჭებია ბუნებას ადამიანობა და არა პირუტყვობა, ღვთაებრივობა და არა ქვემძრომობა.

გარდა ამისა, თ. ილია ჭავჭავაძე მთელს ცხოვრებას გვიხატავს თათქარიძეებისას, თითქმის დაბადებიდან დასასრულამდე, გოგოლს კი ერთი ხანა აქვს აღებული თავისი მოხუცების ცხოვრებისა. ილია ჭავჭავაძე თათქარიძეთა სახით მთელის ჩვენის ერის ცუდ თვისებათა და ნაკლულევანებას გვიხატავს, გვისურათებს მთელის ჩვენის ერის ზნეჩვეულებას, ქალის გათხოვებისას, სიძის მოტყუებისას, მაჭანკლობისას, მკითხავობისას, სალოცავად წასვლისას და სხვ. გოგოლი კი მოხუცთა ცხოვრების ერთ მომენტს აგვიწერს. ხოლო თუ წამბაძველობაზე წავიდა საქმე, გოგოლსაც ხომ თვით არ გამოუგონია არაკი თავისი მოთხრობისა, არამედ რომაელთა მწერლის ოვიდიისაგან, რომელსაც ერთს თავის არაკთაგანში (“ფილიმონი და ბავკიდა”) წყნარი და მშვიდი, თანაც უფერული და უაზრო ცხოვრება აქვს აღწერილი ორის მოხუცი ცოლქმრისა.

თ. ილია ჭავჭავაძემ სიუჟეტიც გააფართოვა და საეროვნო მოთხრობა შეჰქმნა თავისი ნაწარმოებისაგან. მასში გამოყვანილი ტიპები მეტად საეროვნოა, მეტად ქართული, მასში აწერილი ზნეჩვეულება ჩვენია, ნაციონალური.

ეს საუკეთესო მწერლობითი დოკუმენტია ჩვენს ლიტერატურაში, ჩვენის ერის დამახასიათებელი. თუ ქართველის ერის XIX საუკუნის ისტორია დაიწერება, საუკეთესო მასალად გამოადგება ისტორიკოსს ჩვენის საზოგადოების ამ ხანის პირველი ნახევრის ზნეობრივის სურათისათვის.

აბა, როგორ დაივიწყოს ჩვენმა ლიტერატურამ ბრწყინვალე აღწერილობა ლუარსაბის გვამისა, რომელშიაც აღარსად სჩანდა “ცით მონაბერი სული” და მარტო მძოვრად გადაქცეულიყო, “ძირ გავარდნილ ქვევრად”, რომელსაც დღე ყოველ უნდა ჩააყარო ხორაგი და ჩაასხა სასმელი, მაგრამ კიდევ მაინც ვერ აავსო... რომელსაც სწავლისა ხომ არც არა გაეგებოდარა და დიდ ბედნიერად სთვლიდა, რომ უსწავლელი იყო, რადგან იგი “ეხლანდელ ჭირად” მიაჩნდა, რომლის აზროვნება “ბუზების თვლაში” იხატებოდა და ამაშიაც იქამდის კიდევ ვერ მიეტანა მის გონებას, რომ ბუზები წამდაუწუმ ფრინავენ და მათი დათვლა შეუძლებელი იყო, რომლის კამათი ისეთს მძიმე საგანს უტრიალებდა გარს, როგორც საკითხავი, “ბოზბაში სჯობია, თუ ჩიხირთმა”.

როგორ დაივიწყებს ქართულის ენის მცოდნე ჩვენს კნეინა დარეჯანს, თავისი შუბლსაფენითა და ჩითმერდინით, ჩუსტით, მუჯლუგუნებით და “მეხი კი დაეცას” ყვირილით, დარეჯანს განსწავლილს სხვადასხვა შელოცვებში, ხშირად გამარჯვებულს ქმართან ბაასში და არანაკლებ დარცხვენილს, რომ ამ დიდებულს კამათში დამარცხებული დარჩა; დარეჯანს თავდავიწყებით მეცადინეს, რომ შვილი შეეძინოს და ძმასა და რძალს თვალი დაუყენოს.

ვის არ გაახსენდება ჩვენის ლუარსაბის ღირსეული ძმა, რომელიც ხუთ თუმნად გაჰყიდის ძმას და ვიღაც ჯოჯოზე ჩვენს კარგ ნაცნობ დარეჯანზე გად ასწერს ჯვარს...

ვის შეუძლიან დაივიწყოს სურათი მაჭანკლობისა, სუტკნეინას სხაპასხუპით ლაპარაკი და მისი ოინები, მკითხავის ცბიერობა, რომელსაც ხელს უწყობს ბატონყმათა სუსტი გამჭრიახობა და სუსტზე უსუსტესი გონება.

განა შეიძლება გულით არ გაიცინოს კაცმა ას წელიწადს შემდეგაც, როცა გადაიკითხავს იმ წერილს, რომელსაც სიმამრი სწერს ლუარსაბს და რომელიც ისე სამაგალითოდ აქვს შედგენილი თ. ილ. ჭავჭავაძეს, ანდა ის სიზმარი, შურისა და წვრილმანი ბოროტების შედეგი, რომლითაც შეშინებული ლუარსაბი რამდენსამე ხანს გაშოტილი გდია აგურებზე და მის საყვარელ დარეჯანს შიშის ელდას დასცემს, არ გამიგიჟდეს ჩემი ლუარსაბიო.

X

მესამე მოთხრობაში თ. ილია ჭავჭავაძემ თითქმის მსოფლიო ტიპი შექმნა. ეს მოთხრობა გახლავთ “ოთარაანთ ქვრივი” და ეს ტიპი, თვით ქვრივი, გიორგის დედაა.

თ. ილია ჭავჭავაძის ნაწარმოები მთელ აყალმაყალს გამოიწვევდა ხოლმე ჩვენს ტკბილად მხვრინავ საზოგადოებასა და მწერლობაში და სასაცილოა ის, რომ თავდაპირველად უფრო უარყოფით ეპყრობიან მის ნაწერებს (“განდეგილის” კრიტიკა ბოსლეველისა, “შრომა”, ¹181883; “ოთარაანთ ქვრივის” კრიტიკა მ. ხ სა, “ივერია”, ¹58 1888 წ., დავით სოსლანისა და სხვ.).

მარტო ასეთი გამოფხიზლება ლიტერატურისა ამტკიცებს, რომ ჩვენს დიდებულს მწერალს ძლიერი ნიჭი აქვს, რომ საზოგადოება გაფაციცებით ადევნებს თვალყურს მის ნაწარმოებს.

ასე ააყაყანა ჩვენი საზოგადოება “ოთარაანთ ქვრივმაც”. უმეტესმა ნაწილმა საზოგადოებისა და კრიტიკისამ ვერ გაიგო მრავალი ადგილები მოთხრობისა, რადგან არა ჰქონდა შეგნებული ორმაგობა ჭავჭავაძის სამწერლო ნიჭის მიმართულებისა. მაშინდელს კრიტიკას რომ შეეგნო, ილ. ჭავჭავაძის ნაწარმოებში ორი ლიტერატურული მიმართულება არის თავმოყრილი ერთი

ხანდალეული რომანტიზმი და მეორე ახალგაზრდა, ჯანსა ღი, სიცოცხლითა და ძალით აღსავსე რეალიზმი, მაშინ მოთხრობის ღირსება და ნაკლულევანება ადვილი გასაგები გახდებოდა.

სწორედ აქ, ამ მოთხრობაშიაც, გამოიხატა ჭავჭავაძის რომანტიული ჩვეულება, როგორც სხვა მის მოთხრობებში და ამის ნაყოფი გიორგი, რომელსაც უ ფრო აღტაცებულის რომანტიკოს პოეტისებური ბუნება აქვს, ვინემ ცხოვრების სისასტიკეში გამოწრთობილის ქართლელის გლეხისა.

სამაგიეროდ, რეალური ნიჭი ილია ჭავჭავაძისა თანდათან გაზრდილა და “ოთარაანთ ქვრივის” ტიპი არის შედეგი ავტორის მომწიფებულის, გაზრდილისა და გაძლიერებულის რეალიზმისა. ეს ტიპი ისეთი რეალური ტიპია და ისეთის სავსებით დასურათებული, რომ მაგის მსგავსი ჩვენს ახალს ლიტერატურაში არა გვაქვს რა.

ლიტერატურის მსვლელობის საჭიროებამ იმსხვერპლა ილია ჭავჭავაძის მოთხრობები და ამიტომ აქვთ მკითხველზე ეგრეთი ორჭოფი, ორმაგი შთაბეჭდილება, ამიტომ აკლია ის ერთიანობა, ის ტექნიკური სიმარტივე და სიდიადე, რაიცა გამოიჩინა ავტორმა “განდეგილში”.

ხოლო ერთის მოთხრობიდან ისეთის ტიპის შექმნაც საკმარისია, როგორც ოთარაანთ ქვრივია. გიორგის, ოთარაანთ ქვრივის ერთად ერთ პირმშო შვილს, შეუყვარდება თავისი ბატონის და

კესო. კესო, რასაკვირველია, აზრადაც ვერ წარმოიდგენს, რომ შესაძლებელია რაიმე ამგვარი ვიღაც ბიჭსა და ქალბატონს შორის, თუმცა გიორგი ბევრჯელ აძლევს კნიაჟნას შემთხვევას მისი გრძნობის გაგებისას; გიორგი უფრთხილდებოდა და უვლიდა კესოს ბაღს თავის ორ თვალზე უფრო მეტად, “მტვერი რა არის, მტვერს არ დაადენდა, არ შეარჩენდა ბალახსა და ფოთოლსა.” ერთხელ, როცა კესომ ამ ბაღის გეგმის ჩვენება დაუპირა, გიორგიმ ფეხი ვეღარ გაანძრია, ვერ მიუახლოვდა კესოსა, თვალთ დაუბნელდა, წაბარბაცდა... მაგრამ კნიაჟნამ “გულის ჭიდილს” დააბრალა.

ასე იყო დღეს, ასე იქნებოდა ხვალ და ყოველთვის; დრამა და მთელი არაკი მოთხრობისა აქ არის, ამაში ამ სიყვარულში, ერთის მხრით, და სრულს გულგრილობასა და გაუგებრობაში, მეორეს მხრით. ამ საქმის გამომჟღავნება შესაძლო იყო გიორგისთანა თავმოყვარე და გულდახურულის ბიჭისაგან სწორედ ისეთ წამში, როგორიც სიკვდილის წინა წამებია.

შემთხვევით გიორგი მოკვდება და მისი სულიერი დრამა თვალწინ გადაეშლება მის ძალაუნებურად დამღუპველს კესოს და მის ძმა არჩილს. გიორგის დამარხვის შემდეგ დაძმას შორის მოხდება გრძელი ბაასი, რომელიც, რასაკვირველია, სინამდვილეს მოკლებული არ არის, მაგრამ თითქო განგებ მოუყვანია იგი ავტორს, რათა თავისი აზრი ამ საგნის შესახებ გამოარკვიოს (ნაყოფი ილ. ჭავჭავაძის რომანტიკული მანერისა). ამ ბაასის მიუცილებლობა მოთხრობისათვის

უეჭველია, რადგან ამაში მშვენივრად იხატება უფერული ტიპი არჩილისა ჩვენის ახალგაზრდობის ერთის ჯგუფისა, რომელსაც მაღალმაღალის ფრაზებითა აქვს ავსებული თავი, სულის სიღრმემდის კი არც ერთი ამ სიტყვათაგანი არ ჩასწვდენია, არც ერთი კეთილშობილური აზრთაგანი არ გასჯდომია ძვალსა და რბილში ტიპი რეზო ნიორისა, საქმით ლუარსაბის შვილისა, უფრო გათლილი და გაშალაშინებული თავის მამაზე, რასაკვირველია, და სიტყვით კი ახალის ცხოვრების წინამორბედი.

არჩილიც უმაღლესი წოდების წარმომადგენელია. თუ 50 წლის წინეთ ამ წოდების უმეტესობა ლუარსაბებსა და დათიკოებს გზავნიდა ცხოვრების ასპარეზზე, დღეს არჩილებს გვაძლევს. მართალია, არჩილი ისე საზიზღარი არ არის, როგორც ლუარსაბი, სწავლისა და განათლების “ჭირად” აღმსარებელი მაინც არ არის, მაგრამ ლუარსაბივით უფერულია და უშინაარსო.

რასაკვირველია, არჩილი არ წარმოადგენს არავითარს მავნეს საზოგადოებისათვის, მაგრამ არც არა სასარგებლოა მისთვის. მაშინ, როდესაც დათიკო ნამდვილი მტერი იყო ჩვენის საერო ცხოვრებისა და საზოგადოდ კაცთა ადამიანურის ცხოვრების შემბილწველი, არჩილი გახლავთ სწორედ მეოთხმოცე წლების ახალგაზრდა, პრაქტიკულის მიმართულებისა, რომლის უმაღლესი იდეალი ადგილმამულის მოვლაშია და, თუმცა მის ნაწარმო ებს არ ადიდებს, არა ჰფლანგავს და არა ჰყრის მაინც უთავბოლოდ, ზის თავის სახლში და ქეიფსა და უზნეო ცხოვრებას მაინც არ მისდევს, მაგრამ გონებითა და მოქმედებით კი მაინც უფერულია; სოფელს არარა არგია მისგან; აზრთა წვრთნა სამშობლოისა არ ეინტერესება და იქნება სასაცილოდაც მიაჩნდეს. გაუზეპირებია ერთიორი მაღალი ჰუმანური ფრაზა, რომელსაც მხოლოდ მაშ ინ თუ წამოისვრის და ისიც სხვის სასაყვედუროდ, როცა ისეთი საშინელი ამბავი მოხდება, როგორც გიორგის სიკვდილია.

მისი სულიერი სისუსტის საუკეთესო დამამშვენებელი მისი დაა, რომელზედაც ვერავითარი გავლენა ვერა ჰქონია ძმას, რომელიც რაღაც განყენებულსა და უშინაარსო რამ ქმნილებას წარმოადგენს. ეგ კესო სწორედ ნულია და ავტორს სულაც რომ არა ეთქვა რა მის შესახებ და ეთქვა მხოლოდ, რომ არჩილსა ჰყვანდა ნულივით უშინაარსო და, რომელიც გიორგის უყვარდაო, ამით არას წავაგებდით.

ამ ორ წოდებათა შორის სიყვარული და რაიმე ადამიანური კავშირი, დიდი ხანია, რაც ავტორმა შეუძლებლად სცნო. უკვე “გლახის ნაამბობში” აღიარა, რომ “უმცროსუფროსობაში” სიყვარული სიზმარია, ბატონყმობის შუა სიყვარულის ხიდი არ გაიდე ბა, რომ ეგრე ყოფილა ქვეყანაზე, ცალს თურმე ცალმა უნდა უცალოს და ეგ აზრი ამავე მოთხრობაშიცა აქვს გატარებული; თვით არჩილი ამბობს: “ჩვენ შუა ხიდია ჩატეხილი: ისინი იქით ნაპირას დარჩნენ, ჩვენ აქეთ, შორი შორსა ვართ და თვალი ერთმანეთისათვის ვეღარ მიგვიწვდენია, თვალი მართალი და უტყუარი... ჩვენ ვინა და ისინი ვინ! ორი სხვადასხვა ქვეყანაა, შორი შორსა ვართ მეთქი... იმათს ტირილს და ლხინს ცალკე ღობე ავლია, ჩვენსას ცალკე. გული გულს ვეღარ მიგვიკარებია, ვეღარ მიგვიხვედრებია. და რად უნდა გვიკვირდეს, რომ ერთმანეთისა აღარა გვესმისრა”. ამიტომ, სასაცილოა, რომ ავტორს დასწამეს, ვითომ ამ წოდებათა შორის ხიდის გამთელება სიყვარულითა და ქორწინებით უნდოდა.

თუ “გლახის ნაამბობში” ავტორი გვიჩვენებდა, რომ დათიკოსა და გაბროს შორის უფროს უმცროსს შორის მეგობრობა შეუძლებელი იყო, აქ გვიმტკ იცებს, რომ კესოსა და გიორგის შორის ბატონყმის შორის “სიყვარულის ხიდი არ გაიდება”, და ა რათუ სიყვარული, სიყვარულის გაგებაც კი არ შეიძლება ამათ შორისაო. ეს მას აწუხებს და ამას ჰგოდებს არჩილის პირით, რადგან საზოგადოდ ცხოვრებისათვის სავნებლად მიაჩნია ეგრეთი გათიშვა წოდებათა შორის. მაგრამ ნუთუ ავტორს საყვედური ეთქმის, რომ წოდებათა შორის ბრძოლა სანეტაროდა და სამხიარულოდ არ ჩასთვალა. ნუთუ დანაშაულობაა ავტორისათვის სურვილი ისეთის წყობილებისა, საცა არც ერთს არა ჰქონდეს რა მეორესთან საბრძოლველი და სადავო.

“რად უსაყვედურებს ავტორი კესოს, გიორგი რომ არ შეუყვარდა და ცოლად არ გაჰყვა? მაგის მიზეზი წოდებათა შორის გარჩევა კი არა, აზრთა და გრძნობათა სხვადასხვაობაა”, ამბობდნენ მეორენი.

ერთის სიტყვითაც არ უსაყვედურებს ავტორი (არჩილი) კესოს, რატომ გიორგის მეუღლედ არ გახდიო. ის იმასა ჯავრობს და იმაში ამტყუნებს დას, რომ “ღირსებათა თაყვანისცემას ვიღა სჩივის, შენ ვერც კი მიუხვდი სიყვარულს, კაცი თურმე თავს გევლებოდა... აი, რა დიდი კედელია ჩვენსა და იმათ შუა!.. აბა, შენი ტოლი კაცი ყოფილიყო! სიყვარულს ხომ მაინც მიუხვდებოდი და მაინც, სხვა არ იყოს რა, თუნდ ნაასალი მადლიც გიორგისა არა სცხებოდაო”.

გიორგი რომ ყოფილიყო თუგინდ იგივე საზიზღარი დათიკო, მაშინ კესო ძალიან კარგად გაიგებდა, რატომ არის მისი ბაღი ასე გაწმენდილგამშვე ნიერებული, ძალიან კარგად მიხვდებოდა, რატომ ვერ გადაადგა ფეხი გიორგიმ და შეიძლება ისე კარგადაც მიმხვდარიყო, რომ თვითონაც გულის ცემით მიყრდნობოდა მის ვაჟკაცურს გულმკერდს... შეიძლება თავდავიწყებასაც მისცემოდა და იგივე მოსვლოდა თავისივე ნებით, რაც თამროს ძალით დაჰმართა ბრწყინვალე დათიკომ. აი აქ არის გრძნობათა გარყვნა და გაცუდება და არა იმაში, რომ კესო გიორგის ცოლად არ წაჰყვა. რატომ ვერ განვითარდა იმდენზე მათი სული, რომ კარგად ეცნოთ გიორგიც, მისი ადამიანობა დაენახათ და მაშინ ხომ ადვილად წარმოიდგენდა მათი ბრწყინვალება, რისი შედეგია გიორგის რომანტიული ოხვრაკვნესა.

თუმცა გიორგი საკმაოდ წააგავს აღმოსავლეთის ქართველის ცოტა არ იყოს ნაზგრძნობიერსა და რომანტიულს ბუნებას, მაინც რაღაც გვეუცხოვება, რაღაც ნამეტანის ფაქიზისა და ნაზის ნერვების პატრონად არის დასახული ლომგულის ოთარაანთ ქვრივის ვაჟი. და ეს იმისი ბრალია, რომ ავტორსა სურდა გრძნობამოდუნებულისა და გაგრილებულის არისტოკრატიის შვილთათვის შეედარებინა ცხოვრებისაგან დასჯილის წოდების შვილი, რომლისთვისაც ბუნებას ესოდენ უხვად მიუნიჭებია მაღალგრძნობიერება და მაღალსულოვნება. მწერალმა უფერულს კესოსა და არჩილს ისეთი ნაზგრძნობიერი ადამიანი ამოუყენა გვერდით, როგორიც გიორგია.

ავტორსა სურდა უენერგიოსა და სუსტ ქმნილებათათვის, რომელნიც მხოლოდ ჭურჭელს წარმოადგენენ ორიოდე გაზეპირებულის ფრაზისას, დაეპირდაპირებინა მხნე, მამაცი, სასტიკის ცხოვრებისაგან გამოწრთობილი და გამოზრდილი ადამიანი და მან დაგვისურათა ოთარაანთ ქვრივი.

მართლაც, შეხედეთ ამ ადამიანს, რამდენი სიცოცხლეა მასში, რა ძალითა და სიმხნით არის აღსავსე მისი ბუნება, თანაც რა დიდებული მედიდურობითა და ამაყობით არის შეფერადებული მისი არსებითი გულმოწყალეობა, გულ მომრეობა და მაღალ სულოვნობა. მასში მარტო ერთის წოდების წარმომადგენელი კი არ იხატება, არათუ მარტო ქართველის გლეხის დედაკაცი მოგვივლინა მისი სახით ავტორმა, ამ სურათში თ. ილ. ჭავჭავაძემ განახორციელა დღეინდელი ადამიანი, რომლის მკაცრი და მძაფრი პირუტყვული ბუნება ჯერ კიდევ ვერ მოუსპია საუკუნეთა ზნეობრივ კულტურას. ხოლო მისი სიმკაცრე როგორღაც კულტურის მშვენიერებით იმოსება, მით რომ საუკუნებით კულტურის ზედგავლენას ტყუილად არ ჩაუვლია, ღრმად გამსჭვალულა ზნეობრივის მოვალეობის აზრებით და ეს შეგნებულება ადამიანისებურის ვალისა თავისებურს მომხიბვლელობით აფერადებს გარეგან გულქვაობასა და გულფიცხელობას.

ოთარაანთ ქვრივი ყველას წარმომადგენელია, ყველასი, ვინც კი ცხოვრობს, აზროვნობს და ფიქრობს... პირუტყვული ჩვენი ბუნება პირველად, ჩვენდა უნებურად, წამოჰყოფს ხოლმე თავს, როცა მოგვიხდება ადამიანთა წინაშე რაიმე მოვალეობის აღსრულება, მაგრამ მერმე აზრი და შეგნება ადამიანთა თანხმობისა და საუკუნო კავშირისა სძლევს თავაშვებულ ბუნებას, თითქო სტუქსავსო კიდევაც მას, და ბოლოს ისევ ადამიანურად მოვიქცევით ხოლმე.

ოთარაანთ ქვრივი გახლავსთ ეგრეთვე თვით ავტორის ფსიქოლოგიურის, სულიერის თვისების გამომხატველი და მაჩვენებელი. რადგან, თუკი ოდესმე (და ეს თითქმის ყოველთვის მოხდება ხოლმე) მწერალს თავისი თვისებანი მისგან გამოსახულს ტიპში განუხორციელებია, თ. ილ. ჭავჭავაძემ ეს ოთარაანთ ქვრივის ტიპში გამოიჩინა...

ოთარაანთ ქვრივი ადამიანია ყოველისავე თავისის ნაკლულევანებითა და ღირსებით. მაგრამ მაინც არა ჩვეულებრივი არსებაა, ეს ისეთი არსებაა, რ ომელშიაც ყოველთვის უძლევია ადამიანობას პირუტყობისათვის, მასში ადამიანურს მისწრაფებას უპირატესობა მისცემია პირუტყვულს სურვილებზედ.

“ტკბილი სიტყვა რა არისო!” იტყოდა ხოლმე ოთარაანთ ქვრივი, “ამ გამწარებულს წუთი სოფელში, ტკბილი სხვა რა არის, რომ სიტყვა იყოს. რას მიქვიან ტკბილი სიტყვა! თვალთმაქცობაა, სხვა არაფერი. ტკბილი სიტყვა ნუგეშია, კაცს გულს მოჰფხანს; გულის ფხანა რაღა დარდუბალაა! ფხანა ქეცმა იცის...” ამიტომაც, ამ უცნაური ლაპარაკის გამო დაიმსახურა ოთარაანთ ქვრივმა გულქვა ადამიანის სახელი. მაგრამ ეგ შემცდარი აზრი გახლდათ. ვიღაც დედაკაცს წვრილ შვილიანს და ნახევარჯერ მშიერმწყურვალს ყოველ კვირა დღეს ერთ ათიოდე შოთს და ერთ ბადია კორკოტს თავის ფეხით გადაუტანდა ხოლმე... მართალია, ამ “მადლს” “პილპილსაც” მოაყრიდა, მაგრამ მაინც მადლსა შვრებოდა. და განა თუ მარტო ერთსა სწყალობდა. “გლახამათხოვარა ისე არ მიადგებოდა კარს, რომ ოთარაანთ ქვრივს რითიმე არ გაეკითხა”, “თავისებურ პილპილსაც”, რა თქმა უნდა, მოაყრიდა და კარგად ლაზათიანად გამოლანძღავდა ხოლმე.”

უფრო ხშირად მოწყალებას იმგვარად გასცემდა, რომ მარცხენას არ შეეტყო, მარჯვენა რას იძლეოდა და სხვას არწმუნებდა, მივეცი, მემართა და იმიტომა, თორემ მაგისმა თავის ხეთქამ, ჩემს თავს დავაკლებ და მაგას შევძენო... თუმცა აკლებდა, რასაკვირველია, თავის თავსა და განსაკუთრებული ქისაცა ჰქონდა, საცა “ღარიბთა გასაკითხი” ფული ელაგა.

ცხოვრებაში უმეტესობა კი სხვარიგად იქცევა. უმეტესობა არჩილისა და კესოსაგან შესდგება, რომელიც ტირის და წუწუნებს ამა თუ იმ მოვლენის გამო, მაგრამ აზრი მარტო ენაზედ აკერია, გულის სიღრმემდი არ ჩაუწევია და ენის ჭარტალი უშინაარსო და უნიადაგო რამედ ექცევა. დღეს ცრემლსა ღვრის და ძაძით იმოსება გიორგის სიკვდილის გამო, და ხვალ და ზეგ ისევ იმავე საქციელს დაადგება გულგრილობასა და გულქვაობას აღტა ცებულის გრძნობის მიმართ, რამაც გიორგის სიცოცხლე მოუშხამა.

ოთარაანთ ქვრივი კი ამას გაგილანძღავდათ, იმას დასტუქსავდა: “ისე არავის გაუვლიდა გვერდით, რომ არ გაეკინწლა, თუ რამ თვალში არ მოუვიდოდა”. მაგრამ მისი არსებითი გულმოწყალეობა ამ გარეგან “პილპილს”, “მადლად” გარდაჰქმნიდა, სიყვარულისა და თანაგრძნობის უეჭველ საბუთს მიაწოდებდა მისგანვე ვითომ და შეურაცხყოფილს... იგი არ არის ისეთი იდეალური არსება, როგორც “გლახის ნაამბობის” მოძღვარი, რომლის მსგავსის შექმნაში ერთობ ძუნწია ბუნება... ამგვარ საუცხოვო არსებას, რომლის სიტყვა და საქმე ღვთისნიერის ლმობიერებითა და გულკეთილობით არის აღსავსე, ხანდისხან მოგვაჩვენებს ხოლმე ბუნება თითქო მისთვის, რომ არ დაგვავიწყოს ჩვენი ღვთიური სახე, იმედი და სასოება არ წაგვიწყმინდოს, რომ კეთილი შესაძლოა ცხოვრებაში.

სასტიკი და მკაცრი ცხოვრება, ეს “გამწარებული წუთი ს ოფელი” შეჰქმნის ხოლმე ოთარაანთ ქვრივს: ადამიანს, სიმწარეში გამოვლილს, რომელმაც იცის შრომისა და ჯაფის ფასი, უგრძვნია თავისი მოვალეობის აღსრულების სიამოვნება და შეუგნია ამ მოვალეობის მიუცილებლობა, ადამიანს, რომელიც თავს არავის დააჩაგვრინებს და ტყვილაუბრალოდ თავს არავის გააქელვინებს, რომელიც სიტყვას ტყვილა არა ჰკარგავს და საქმით კი ისეთს არას ჩაიდენს, რომ ან პირადის ღირსების შემბღალველი იყოს, ანდა ადამიანურის მოვალეობის დამრღვეველი.

თუმცა არჩილმა კარგად იცის ის, რომ მისი კეთილი და ადამიანური აზრები “წიგნშია და არა საქმეში, ენაზეა და არა გულში”, მაინც კიდევა სწამს, რომ წუწუნი და გოდება, “ტირილი ეგ ცრემლიანი ცოდნა უკანა სწვავს და ბუგავს, წინა ჰნამავს და ამწვანებს”. ოთარაანთ ქვრივმა კი ეგეთი არჩილისთანა რეზონიორობის, აზრთა ვარჯიშობის, არა იცის რა, იგი მოქმედი პირია და აზრთა მოთამაშე, “ტკბილი სიტყვა”, მისთვის თვალთმაქცობაა და სხვა არაფერი” მან მხოლოდ საქმის დაფასება იცის, მხნეობის, გარჯის, შრომისა და მეცადინეობის თაყვანის მცემელია. გრძნობათა გამომჟღავნება მას სამარცხვინოდ მიაჩნია: ერთადერთი შვილი ჰყავს, მასზედ ამოსდის მზე და მთვარე, “დედა მიწის ზურგზედ იმას სიხარული და ლხენა სხვა არა ჰქონდა რა, რომ შვილისთვის ეცქირნა, შვილისთვის ეცოცხლნა. ეს ესე იყო, მაგრამ თავის დღეში არავისათვის შეუტყობინებია, რომ შვილი ასე გაგიჟებით უყვარს, შვილსაც კი უმალავდა თავის გულის ნადებსა”. და აი იმის მზე ჩაესვენება, ერთადერთი თავმოსაწონი და ნუგეში მოესპობა, მაგრამ აქაც კი ბუნებრივი მისი თავდაჭერილობა იჩენს თავსა და მხოლოდ მაშინ წაიშენს თავში ხელს და გოდებას მორთავს, როცა დაცალიერდება ის ოთახი, საცა გიორგი განისვენებდა.

თუ ვინმე იტანჯებოდა და თუ ვისმე რაიმე აკლდებოდა ოთარაანთ ქვრივის გარეგანი სიმკაცრით, ისევ მას, რადგან მხიარულებისა და ვაების გულში ჩახვევა ადამიანს სიცოცხლესა და ძალას აკლებს, მწუხარებას უორკეცებს. თუ ჩვენი ბედნიერება განუზიარებელი რჩება, უფერულია და უმსგავსი, და არც შესაძლოა სიამოვნება კაცთა საზოგადოებაში ისე, რომ მეორე შენისთანა არ ღებულობდეს მონაწილეობას შენს სიამოვნებასიმხიარულეშ ი, თუ ტანჯვა და “ვიში” გულში ჩაკლულია, თუ ვინმე სხვა არა გვყავს ჩვენის კვნესისა და ოხვრის გამგონი, ჩვენის ვაისა და უის მანუგეშებელი ეგრეთი მწუხარება, ეგრეთი უბედურება ო რკეცდება, ერთი ორად ძლიერდება, ისე როგორც შეგუბებული მეჩხერი, ისე როგორც ერთს ადგილას მოთავსებული სენი გაორკეცებულის სიმძაფრით ავლებს მუსრს მცხოვრებთ. ასე დაემართა ოთარაანთ ქვრივსაც, მისი ხვნეშის გამგონი მისი ყურების მეტი არავინ ყოფილა, მისი ტანჯვავაების მოწმე მისი გულის მეტი არავინ ყოფილა და გულში ჩამწყვდეულმა კვნესამწუხარებამ დაადნო და ა ღგავა პირისაგან ქვეყნისა ეს ძლიერი, მედგარი, სიცოცხლითა და სიმხნით აღსავსე ადამიანი.

უკანასკნელი წუთები ოთარაანთ ქვრივის სიცოცხლისა ისეთის ძლიერის მხატვრულის ნიჭითა აქვს ავტორს აღწერილი, რომ არ ძალგვიძს, სავსებით არ მოვიყვანოთ. იგი ერთი საუკეთესო ფურცელთაგანია ქართულს ლიტერატურაში. კლასიკური სიმარტივე ამ სურათისა განსაკუთრებულს შთაბეჭდილებას იწვევს მკითხველში თავისის შინაარსის სიძლიერით, ისე როგორც საუცხოვო რამ სიტურფე და სიმშვენიერე “განდეგილის” მწყემსი ქალის ერთიორად უფრო თვალსაჩინო ხდება გარეგანს უბრალო ტანთსაცმელში... სადა და მარტივი გარეგნობა ერთი ორად აძლიერებს პირისახისა და შინაარსის მხატვრულს გასაოცარს რაღაც შვენებას.

“ღამე არ იყო ბნელი. ცაზე დრო გამოშვებით კაშკაში მთვარე ხან გამოჰყოფდა ხოლმე ღრუბლებიდამ თავს, ხან ისევ ღრუბლებში გაეხვეოდა, თითქო ღრუბლის ბნელი და მთვარის შუქი ერთმანეთს ეჭიდებიან და ხან ერთია ქვეშ, ხან მეორეო.

სოფელს დიდი ხანია ეძინა იმ გულიანის ძილითა, რომელიც მართლა სასვენია და არა სანებიერებელი. მისწყდა სოფლის ხმაურობა, დღის ჟღივილკივილი. მისწყდა ადამიანის ფეხის ხმაც. ახალ მოსულს თოვლს, ყინვადაკრულს, არსად არ აჩ ნდა ნაფეხური ადამიანისა... სოფელს ხმა გაეკმინდა, და თითოოროლა ადგილას მეტისმეტად ფრთხილი ს ძაღლის ყეფაღა ისმოდა ხანდიხან.

ყველას ეძინა, ყველას... ერთის მეტს.

იყო სახლი, საცა იმ ერთს არ ეძინა. ამ სახლში ბნელოდა. სანთელი არ ენთო და მარტო კერაში თავხეს სისქე კუნძს ცალ გვერდზედ ცეცხლი ეკიდა და უგემურად ჰბოლავდა. როცა ნაღვერდალ მოსხმული გამომწვარი გვერდი ხისა დრო გამოშვებით პატ არა ენასავით ალს წამოაგდებდა, ერთი მხარე სახლისა პატარა მანძილზედ ცოტახნობით მოჰშუქდე ბოდა.

კერასთან ცეცხლის შორიახლო ძაღლი იწვა. რგვლად გადმოექექნა თბილი ნაცარი, თვითონაც გორგალსავით დახვეულჩახვეულიყო, უკანა ფეხები წინ წა მოეყარა, წინანი უკან, თავზედ ბანჯგვლიანი კუდი გადმოეფარა, ცხვირი კუდის ბოლოში წაეყო და ეძინა. ძაღლის გვერდით, ცოტა მოშორებით ვიღაცა მოხუცებული დედაკაცი კერასთან ცეცხლაპირასვე იწვა დედამიწაზედ გაშლილ ქვეშაგებში და გულიანად ეძინა. დედაბერის ქვე შაგების გვერდით ტახტი იდგა და ზედ იწვა სნეული, ქვეშაგებად ჩავარდნილი, დამდნარი, მილეული და თითქმის სასიკვდილოდ მიხრწნილი.

ეს იყო ის, რომელსაც მთელს სოფელში არ ეძინა...

ვინ მეძახის, ვინ!.. იძახოდა ძილდაკარგული სნეული თავის გულში, თუმცა არსაიდამ კი ხმა და ჩამიჩუმი არ იყო: წადი, წადიო!.. რად იძახის გული ? რად მეწევა, რად?
იტრიალა ღონემიხდილმა სნეულმა, იშფოთა...

მივაღწევ კი?.. ჰკითხა თავის თავს: ფეხის გადადგმის ილაჯი აღარა მაქვს... გზაზედ დავეცე სადმე და სული დავლიო, ხომ საძაღლედ გახდა ჩემი ლეში... რად მეძახი, რად!..

შეჰკივლა ეხლა კი ხმამაღლა ვიღაცას კვნესითა და ვაებ ითა და მაშინვე გადაჰხედა ცეცხლა პირას მწოლარე ბებერ დედაკაცს, ხომ არ გამოეღვიძა და არ შემიტყოვო.

მარტო ძაღლმა წამოიხედა; პირველში ერთი ყრუდ ყელში წამოიყეფა და რაკი დაინახა პატრონია და სხვა არავინ, წინანდებურად წაჰყო კუდის ბოლოში ცხვირი და არხეინად ისევ ძილს მიეცა.

ბებერს კი ისევ ისე გულიანად ეძინა.

სძინავს!.. სთქვა ისევ ჩუმად სნეულმა: მეც მალე დავიძინებ... სულთამხუთავი კარს მირაკუნებს. დავიძინებ და, მადლობა ღმერთსა, აღარ გავიღვიძებ... მეყოფა...
ამის თქმაზედ სნეული გაყუჩდა, თითქო, რაც სტკიოდა, დაუამდაო.

კიდევ!.. კიდევ მეძახის!.. დღევანდელ დღეს დაიბადა, დღევანდელ დღეს!.. მოვდივარ, მოვდივარ!..

სთქვა და ქვეშაგებში უღონოდ წამოჯდა. ტანისამოსი იქავ თავით ელაგა. ჩაიცვა თბილი წინდები, თბილი ახალუხი, ზედ გადაიცვა კაბა, მოიხვია თავს შავი შალი, გადმოცოცდა ქვეშაგებიდამ, წაჰყო ქოშებში ფეხი და უღონობამ სძლია: ფეხი წინ ვეღარ წასდგა. დაჰბარბაცდა და ცალის ხელით ქვეშაგებს უკანვე გადაებჯინა, არ წავიქ ცეო.

ცოტა ხანს ეგრე ხელდაბჯენილი იდგა გარინდებული. როცა პატარა მოსულიერდა, მისწვდა ჯოხს, ქვეშაგებზედ მიყუდებულს და ფეხაკრეფით გავიდა სახლიდამ. უღონოს სიარულით ეზო გაიარა, ორისავ ხელით წინ წაძღოლილ ჯოხზედ დანდობილმა; ეზოს კარიდამ რომ ავადმყოფმა ფეხი ორღობეში გადმოსდგა და დაინახა ახლად მოსული, ფეხუხლებელი თოვლი, სთქვა:

ჯერ უწმინდური და მურტალი ფეხი ადამიანისა არ მოხვე დრია და არ გაუცოდვიანებია ეს უცოდველი თოვლი... კიდევ!.. მოვდივარ, მო!..

ფრთხილს ძაღლს პატრონის გარეთ გასვლა არ გამოეპარა. ადგა, ნაცრიანი ბალანი ერთი ორჯელ შეიბერტყა, გაიბობღა, ტანი დაიგრძელა, ჯერ წინა ფეხები დაიჭიმა, მერე უკანა, გაიზმორა, დაამთქნარა და ზლაზვნით გაეკიდა პატრონსა. დერეფანში რომ გავიდა, პატრონი აღარსადა სჩანდა. ჩახტა დერეფნიდამ ეზოში, თოვლზედ ახალი ნაფეხური პატრონისა დაჰსუნა და აუჩქარებელის ძუნძულით აედევნა კვალსა.
ბებერმა დედაკაცმა კი ვერ შეუტყო ავადმყოფს გაპარვა. იმას ისევისე გულიანად ეძინა”.

როცა მეცხვარე თუშებმა ძაღლის ღმუილზედ სასაფლაოს მიაგნეს, ნახეს: მკვდარი საფლავზედ “გარდიგარდმო გადაქცეულიყო, ფეხები აქეთ პირას მიწაზ ედ ებჯინა თითის წვერებითა და ორივე ხელი იქით პირას გადაეკიდნა, თითქო სდომებია მთელი საფლავი ქვითა და მკვდრით ერთის ხვევნით გულში ჩაეკრაო...”.

ესე დამთავრდა გიორგისა და მისი დედის ცხოვრების ამბავი... არჩილი და კესო მხოლოდ სენტიმენტალურ ცრემლების ფრქვევას მიეცნენ.

დიდი ძლიერი ნიჭი საუცხოვო მხატვრისა გამოიჩინა თ. ილ. ჭავჭავაძემ უბედურის მეწისქვილე სოსიას ტიპის დასურათებაშიაც. სამგან გამოჩნდება სოსია მოთხრობაში, და სამგანვე სურათის შთაბეჭდილებას საშინელის ტრაგიზმით ავსებს... ერთხელ, როცა გიორგი მომაკვდავად გდია და არჩილი შეშფოთებულია, სოსია ტირილის ხმითა ღმუის. “შეეტყო თუ არა ეს ამბავი, მოვარდნილიყო, შეპარულიყო ოთახში, საცა გიორგი ესვენა და ბნელ კუთხეში მობუზული ქვითქვითებდა ჩუმად, თითქო ეშინიან არავინ გამიგოსო”. მეორეჯერ, როცა ოთარაანთ ქვრივი მარტოდ მარტო დასტირის თავის შვილს: “ერთს კუთხეში, რომელშიაც ნამეტნავად ბნელოდა, დაინახეს მობუზული ბებერი მეწისქვილე. როცა ყველანი გავიდნენ, სხვებს არ გაჰყოლოდა და აქ ბნელს კუთხეში ქურდულად მიმალულიყო”. მესამეჯერ, როცა მეცხვარენი ოთარაანთ ქვრივსა ნახვენ მიცვალებულს საფლავზედ: “სოსია მეწისქვილეს ეხლა ორივე მუხლი მოეყარა უსულო ოთარაანთ ქვრივის წინ. იმისი მკვდარი ხელი ხელთ ეჭირა და ქვითქვითებდა ჩუმად”. ვიღაცამ ფეხიც წამოჰკრა საწყალ მოხუცს, “ეს ვიღა ოხერია, ფეხში მედებაო, და ღონიერად წაჰკრა რა ფეხი ბერიკაცს, დაატანა: წადი, იქით გაეთრიეო”.

დაბრიყვებული ბერიკაცი გადაიქცა თოვლზედ. როგორც იყო წამოდგა და, როცა ტყავის კალთებს თოვლისაგან იბერტყავდა, უთხრა ხელის მკვრელს: “ცოცხალზე არ გამახარა წუთი სოფელმა და მკვდარზედაც აღარ მატირებთო! ცოდო ვარ, შვილო, ცოდო”. ეს სოსია, გარდა იმისა, რომ მშვენიერი ტიპია ბედისაგან დაჩაგრულის და მოძულებულის ადამიანისა, რომლის უშნო გარეგნობა ჰფარავს ისეთს ძლიერსა და მაღალს გრძნობიერებას, რომ ოცდაათი წელიწადი უყვარს ქალი როცა გასათხოვარი უთხოვნია, დაუწუნიათ, როცა დ აქვრივებულა, ვეღარ გაუბედნია თხოვნა, მაგრამ ოცდა ათი წლის განმავლობაში უნუგეშო სა და თანაგრძნობას მოკლებულს, თავისი გრძნობის წმინდა ცეცხლი მაინც არ ჩაუქვრია და ყოველს გაჭირების დროს ამ ქალის ერთადერთი ჭეშმარიტი თანამგრძნობი იგი ხდება...

ყოველ ამის გარეშე იგი რაღაც უცნაურ სიმბოლოს წარმოადგენს, სიმბოლოს ერთის ადამიანის გრძნობის მეორისაგან შეუგნებლობისას. სამჯერ თითქო მიტომ გამოდის სცენაზედ, რომ დაანახვოს მკითხველს, თუ რარიგად ყოველგან, საზოგადოების ყოველ ადგილსა და ყოველს საფეხურზედ სუფევს იგივ შეუგნებლობა ერთმანეთისა, იგივ გულის სიგრილე და იგივ “მარტოობა სულისა”, რომელსაც დასტიროდა ყოველი დიდსულოვანი მწერალი შექსპირიდან მოკიდებული ბარათაშვილამდე. ამ სახით, სოსიას ტიპი ესეთის ფილოსოფიის გამომსახველია და მით ბევრად უფრო ზოგად და დიდ მნიშვნელოვან სურათად რჩება, ვინემ თვით უმთავრესი გმირი მოთხრობისა გიორგი.

დიაღ, ეს მარტოობა სულისა, ეს ერთმანეთის გაუგებლობა, ერთმანეთის მიმართ გულგრილობა კაცთა პირუტყვობის მაჩვენებელია და მთელის მოთხრობის უმთავრესი თემაა. გიორგის გრძნობებს კესო ვერ გებულობს მიტომ, რომ მათ შორის წოდებრივი განსხვავებაა; სოსია მეწისქვილეს ვაებას ოთარაანთ ქვრივი არათუ ყურადღებას არ აქცევს, მის თანაგრძნობას უკმეხად ექცევა, არამკითხე მოამბედ მიიჩნევს, გულცივ ხალხს ვერც კი წარმოუდგენია, თუ შესაძლოა სოსიასებური ძლიერი და მაღალი გრძნობა, და საწყალი ბერიკაცი სიბრალულის მაგიერ რისხვასა და წყრომას იწვევს მათში. სულით ობლობასა გრძნობს, სულით უნუგეშოდა რჩება ოთარაანთ ქვრივი, როცა მისი შვილი მხიარულად გაემგზავრება სატრფოსთან მოჯამაგირედ: “დიდხანს ადევნა თვალი დერეფნიდამ... დიდხანს ადევნა, დიდხანს, მინამ თვალთაგან მიეფარებოდა შვილი, თითქო ხმაამოუღებლად იხვეწიმუდარებოდა, ერთი მაინც შემომხე დოსო. მაგრამ გიორგიმ უკან აღარ მოიხედა”.

ეგრეთსავე გულგრილობას, კიდევ მეტ სიმკაცრეს მიიღებს ჯილდოდ სოსიაც, როცა თავისი საღმერთებელის ადამიანის საცოდავობას ვეღარ უძლებს, ტირილი ყელში მოებჯინება და ძროხასავით ბღავილს მოჰყვება... ამ ადამიანისაგან შეწყნარებისა და მადლობის ნაცვლად ესმის, “აქ შენ ადგილი არა გაქვს, მომშორდიო”.

მაგრამ ისეთი მარტოობა და შეუბრალებლობა ადამიანთაგან არც ერთს არ შეხვედრია, როგორც ბედშავს მეწისქვილეს: გიორგის დედა თავს ევლებოდა, ოთარაანთ ქვრივს სოსია თანაუგრძნობდა და თანა ჰყვებოდა, მეცხვარეებმა კი საწყალი სოსია არ დაინდეს, თავისის ძვირფასის არსების საფლავზედ ტირილიც არ დაანებეს და ფეხის კვრით გააგდეს, იქით გაეთრიეო.

დიაღ, ცოდო იყო სოსია და ცოდო არის ყველა ამ წუთისოფელში, ყველა, ვისაც არა ღირსებია მადლიანი თანაგრძნობა და სიბრალული, რომელსაც არა ღირსებია სულის მეგობარი, სულის თვისტომი.

ეს მოთხრობა უნდა ჩაითვალოს თ. ილ. ჭავჭავაძის შედევრად პროზაში ისე, როგორც მისი “განდეგილი” პოეზიაში. ორივე ნაწარმოები უკანასკნელი ხანისაა, რაიცა ამტკიცებს, რომ ავტორს თავისი ნიჭი განუვითარებია, შეუმუშავებია და მისი ზრდისათვის ხელი შეუწყვია, ეს ქართულის ლიტერატურისათვის არა ჩვეულებრივია.

მართალია, ეგრეთ წოდებული კომპოზიცია, ტექნიკური მხარე მოთხრობისა, გარეგანი მისი შემუშავება ბევრად უფრო ბრწყინვალეა “კაციაადამიანში ”, რომელშიაც ერთი სტრიქონი, ერთი სიტყვა მეტი არ არის, მაგრამ, სამაგიეროდ, ფილოსოფია ამ მოთხრობისა უფრო ღრმაა და შემდეგ თვით ტიპები აქ უფრო ზოგადნი არიან.

ლუარსაბი და დარეჯანი დიდის სინამდვილითა და ხელოვნებით არის დასურათებული. ბევრია მათში საზოგადო ელემენტი, მაგრამ მაინც უფრო ერთის დროისა და ერთის ხალხის თვისებათა გამომხატველნი არიან. ოთარაანთ ქვრივი კი თავის სასტიკი და მკაცრი გარეგნობით, მაგრამ არსებითად კი გულჩვილი და გულლმობიერი და ადამიანურის მოვალეობის მტკიცედ შემგნები, ისეთი ხასიათია, რომელიც ქართულს ნიადაგზედა და ქართულს ტანისამოსშია აღზრდილი, ხოლო ზოგადი ტიპი კია, საზოგადოდ ადამიანისა და არა კერძოდ, მარტო ქართველის თვისებათა გამომხატველი.

და სოსია, ეს ბეჩავი, ღვთისაგან და კაცისაგან მოძულებული, მაგრამ ღრმა გრძნობით აღსავსე არსება, კაცთა გულქვაობის მსხვერპლი და ნიადაგ სულით დაობლებულია. ეგეც მსოფლიო ვარამისა და კაეშანის, ადამიანთა “სულის მარტოობის” გამომსახველი სიმბოლოა.

ამით ვათავებთ ჩვენს მსჯელობას თ. ილ. ჭავჭავაძის სალიტერატურო მოღვაწეობის შესახებ. ჩვენ არ უნდა დავივიწყოთ, რომ თ. ილ. ჭავჭავაძეა ჩვენი პირველი რეალისტი პოეტი და პროზაში საუკეთესო რეალიზმის დამამკვიდრებელი. პოეზიაში ილ. ჭავჭავაძე მემკვიდრეა ჩვენის დიდის რომანტიკოს პოეტებისა და იმათი ზეგავლენა ემჩნევა მის პირველ ლექსებს და პოემებს. ბოლოს კი სრულიად განთავისუფლდა ამ გავლენისაგან.

წინამორბედ მწერალთა გავლენამ უფრო ძლიერად იჩინა თავი ილ. ჭავჭავაძის პროზაში, საცა ჩვენს დიდებულ მწერალს ბევრი შეაქვს რომანტიული ელემენტი... მაგრამ სუსტი რომანტიკოსი, იგი პროზაშიაც ძლიერი რეალისტია. ეს მხოლოდ ლიტერატურის მსვლელობის ბრალი იყო, რომ მას შერჩა კილო რომანტიკოს მწერლისა, თორემ ნამდვილმა რეალურმა მისმა ნიჭმა შეჰქმნა უკვდავი სურათები ქართულის ცხოვრებისა: ლუარსაბ და დარეჯან, დათიკო და არჩილი, ოთარაანთ ქვრივი, სოსია და სხვ.

პროზაში ილ. ჭავჭავაძის შეგირდები არიან ბნი გ. წერე თელი, რომელმაც საღი და აზრიანი რეალიზმი უკიდურესობამდის მიიყვანა და უფერულ ნატურალიზმად გადააქცია და მისი მიმდევარი მწერლები, ბნი მელანია, ნინოშვილი. “კაცია ადამიანი?!”ის ავტორის რეალიზმს ჭეშმარიტი მემკვიდრე სულ ბოლოს ხანს ამოუჩნდა ბნი დ. კლდიაშვილის ნაწარმოებში.

პროზაში თ. ილ. ჭავჭავაძის მემკვიდრეა აგრეთვე ბნი მ ოჩხუბარიძე (ყაზბეგი), ეს მეორე დიდება ჩვენის ლიტერატურისა. მან განავითარა მეორე მხარე ჭავჭავაძის მოთხრობისა რომანტიული, მხოლოდ მისი დიდის ნიჭის ბრალია, რომ უდროო დროის რომანტიზმი დაამკვიდრა ლიტერატურაში და მოსაწონიც გახადა. ამაში ხელს უწყობდა მას ისიც, რომ ფსიქოლოგიური ელემენტი შეიტანა მოთხრობაში და ამით თანამედროვე მოთხოვნილება და გემო დაამკვიდრა... აზრი მისი ნაწარმოებისა ხომ ზემოთაც მოვიხსენეთ, თ. ილ. ჭავჭავაძის “მგზავრის წერილებში” მოიპოება. ყაზბეგის მიმდევარნი შეიქმნენ ლიტერატურაში ვაჟაფშაველა, ხოლო ამათი მიმდევარია შ. არაგვისპირელი, ია ეკალაძე, დეკანოზიშვილი და ივ. ზურაბიშვილი, რომელთაც ფსიქოლოგიური და ფილოსოფიური ეტიუდები შეჰქმნეს.

პოეზიაში კი თ. აკ. წერეთელთან ერთად მან მიიყვანა რეალური პოეზია იმ საფეხურამდის, რომლის წაცილება შეუძლებელი შეიქმნა ჩვენის ლიტერატურისათვის და დაუდვა სათავე რომანტიულის ელემენტებით შეფერადებულს რეალურ ლექსებს ჩვენის ახალგაზდა პოეტებისას: ძმანი რაზიკაშვილნი, ცახელი, აბაშიძე, ევდოშვილი, განდეგილი და სხვ. ზოგიერთმა ამათგანმა სიმბოლიზმის გვარის ლექსებიც კი შეჰქმნეს ჩვენში: ვაჟაფშაველა, ბაჩანა, ცახელი და ამაშიაც თ.
ილ. ჭავჭავაძისა და აკ. წერეთლის პოეზიის ზეგავლენის ქვეშე იმყოფებიან.

ესდენ დიდია მნიშვნელობა თ. ილ. ჭავჭავაძისა ქართულის ლიტერატურისათვის. ჩვენის ლიტერატურის ერთის (რომანტიზმის) დამამთავრებელია იგი და ახალი მიმართულების (რეალურის) დამწყები და განმამტკიცებელი.

50 წლის განმავლობაში ეს კაცი თავს ედგა ქართველის ერის ინტერესებს. შემგნები, ვით განდეგილი, რომ ქართველ ერში “დიდი საგანი სპობილა და წაწყმედილა” და ნაცვლად “ლალვა, შური და მტრობა ღრმად ჩანერგულა”, “ცოდვის სადგურად” გარდაქცეულა, “სად რყვნა, წაწყმედა და ღალატია, სადაც ძმა ჰხარბობს სისხლსა ძმისასა, სად ცილი, ზაკვა ძულებადა ჰხდის წმინდა სიყვარულს მოყვასისასა,” ყოველივე ამისი კარგად შემ გნები თავს დასტრიალებს თავის სამშობლოს, როგორც მისი ოთარაანთ ქვრივი თავის “განძსა და ანდერძსა” და თავის ოჯახს, არავის შეარჩენენ ხოლმე ჯავრს თავისის ერისას, ტყუილაუბრალოდ არავის დაეჩაგვრინებიან; სწორედ პოეტზეა გამოჭრილი მისი “აჩრდილის” მოხუცის სიტყვები:

“მარად და ყველგაფნ, საქართველოვ, მე ვარ შენთანა!..
მე ვარო შენი თანამდევი უკვდავი სული,
შენთა შვილთ სისხლით გული სრულად გარდამებანა,
ამ გულში მე მაქვს შენი აწმყო, შენი წარსული.
მეცა ვტანჯულვარ, ჰე ბედკრულო, შენის ტანჯვითა,
შენისა ცრემლით თვალნი ჩემნი მიტირებია,
მეც წარტყვევნილვარ წარსულთ დღეთა შენთა ნატვრითა,
შენის აწმყოთი სული, გული დამწყლულებია”.

პოეტს, გულმოშხამულს ჩვენის აწმყოთი, მაინც ყოველთვის სასოებით ავსებდა “შვიდფეროვანი სარტყელი ცისა”, რომელიც გადაეფინებოდა ხოლმე მის ქვეყანას “მახარობელად ტკბილ იმედისა” და ამხნევებდა გულგატეხილ თავის ერსა, “აწყმო თუ არა გვწყალობს, მომავალი ჩვენიაო”.

ეს ორმოცი წელიწადი იმის ნატვრაში გაატარა, რომ პირველად დასწვდეს იმ აკვანს, რომელიც თამარ დედოფალს “ბაზალეთის ტბაში” ჩაუდგამს და, თუმცა ეს არ ეღირსა, თუმცა სამშობლო ქვეყანამ სხვაგვარის საწყაულით მიუწყო მას სულმნათს, მაინც თუ ქართველი ერი განწირული არ არის, თუ მას მომავალი აქვს, მის გულში საუკუნო ხელუხლებელი ძეგლი ექნება აღგებული იმ დიდებულ მგოსანს, რომელმაც მივიწყებული აკვანი იდეა ლი და აზრი დამონებულის ერის ტანჯულის ცხოვრებისა მოაგონა და თვალწინ დაუყენა.