აბრამიშვილი ელისო

შესავალი

ეს სიტყვები, მიმართული სამშობლო ქვეყნის მიმართ, ნიკო ნიკოლაძეს ეკუთვნის, მაგრამ იგივე შეიძლებოდა ეთქვა კირილე ლორთქიფანიძესაც, რომლის მიმოწერასაც ეძღვნება წინამდებარე წიგნი, და არა მარტო მას, არამედ აქ თავმოყრილი წერილების ყველა ავტორსა თუ ადრესატს. ზოგი მათგანი ისეთი დიდი მასშტაბისაა, რომ მათ სახელს საუკუნეთა სვლა ჩრდილს ვერ მიაყენებს. მუდამ ეცოდინება ყველა ქართველს, თუ ვინ არის ილია, ვინ არის აკაკი; ვერც ერთი ქართული ლიტერატურის ისტორიკოსი ვერ აუვლის გვერდს გიორგი წერეთელს, ნიკო ნიკოლაძეს; ვერ დაივიწყებს სერგეი მესხს, რომელმაც ასე დაუშურვებლად შეალია თავისი სიცოცხლე ქართული პრესის აღორძინებას. კირილე ლორთქიფანიძის სახელი განუყრელა დაა დაკავშირებული ჩვენი ქვეყნის ამ გამორჩეულ შვილებთან. ის მუდამ მხარში ედგა მათ და გასული საუკუნის ახალ თაობას, ე. წ. „თერგდალეულთა“ შორის მას უთუოდ ერთ-ერთი თვალსაჩინო ადგილი ეკავა.

60-იან წლებში, „მამათა და შვილთა“ ბრძოლისას (კირილე მაშინ პეტერბურგის უნივერსიტეტში სწავლობდა), ის იყო ერთი პირველთაგანი და, შეიძლება ითქვას, ყველაზე უფრო ძლიერი დამცველი „შვილების“ ბელადის — ილია ჭავჭავაძის — პოზიციებისა. თავისი გაბედული წერილებით, რომლებშიაც იგი ბრძოლას უცხადებდა ძველ თაობას, კირილემ იმთავითვე მიიქცია ქართველი მკითხველის ყურადღება. მას შემდეგ მოყოლებული ის, დროდადრო ბეჭდავდა სტატიებს „ცისკარსა“ და „საქართველოს მოამბეში“. პეტერბურგში ყოფნის დროსვე, 1864 წელს, მან გამოსცა ქართველ პო ეტთა ლექსების კრებული „ჩონგური“, რომელიც მრავალი წლის მანძილზე, ჩვენი ხალხის უსაყვარლეს წიგნად ითვლებოდა. კირილე იყო სულისჩამდგმელი ქართველ სტუდენტთა იმ წრისა, რომელიც „ამხანაგობის“ სახელწოდებით იყო ცნობილი. ამ წრის, კერძოდ, კირილეს ინიციატივით 1869| წელს პირველად გამოვიდა ცალკე წიგნად ილიას უკვდავი მოთხრობა „კაცია-ადამიანი?! გარდა ამისა, კირილე პატრონობდა პეტერბურგში დაარსებულ ქართულ ბიბლიოთეკას, რომელიც შემდეგში მანვე გადმოაგზავნა საქართველოში. 70-იან წლებში, როდესაც კ. ლორთქიფანიძე საბოლოოდ დაუბრუნდა თავის სამშობლოს, მან კიდევ უფრო გაცხოველა მუშაობა საზოგადოებრივ-კულტურულ სარბიელზე. 1873—1874 წლებში ის რედაქტორობდა გაზეთ „დროებასა“ და „ჟურნალ „კრებულს“, უფრო მოგვიანებით თანამშრომლობდა გაზეთ „ივერიასა“ და „შრომაში“, ამ უკანასკნელის დამაარსებელი და ხელმძღვანელიც ფაქტიურად კ. ლორთქიფანიძე იყო. აქტიურ მონაწილეობას იღებდა იგი ქართველთა შორის წერა-კითხვის გამავრცელებელი საზოგადოების მუშაობაშიც. მისივე ინიციატივით ქუთაისში შეიქმნა ქართულლი წიგნების გამომცემელი საზოგადოება. კირილე სისტემატურად ეხმარებოდა ქართველ მწერლებს თავიანთი თხზულებების დაბეჭდვაში, ის იყო მათი კორექტორიცა და სტილისტიც. პარალელურად ამისა, ეწეოდა თეატრალურ საქმიანობას: აწყობდა ლიტერატურული კითხვის დილა-საღამოებს თბილისსა თუ ქუთაისში, წერდა რეცენზიებს სპექტაკლებზე. დაჯილდოებული სამაგალითო ორატორული ნიჭით, ის ხშირად იღებდა მონაწილეობას ამა თუ იმ საჭირბოროტო საკითხთან დაკავშირებით გამართულ დისკუსიებში, განსაკუთრებით აღსანიშნავია მისი გამოსვლები ქართულ სკოლაში მშობლიური ენის აკრძალვის წინააღმდეგ. დიდი წვლილი მიუძღვის კირილეს აგრეთვე სტამბების გამართვასა და ხელმძღვანელობაში. მანვე შეადგინა ქართული შრიფტი. ეს კირილეს შრიფტია, რომელსაც დღესაც ვიყენებთ ქართული წიგნების ბეჭდვისას. ყველაფერ ამასთან ერთად ის 30 წლის განმავლობა- ში თავმჯდომარეობდა ქუთაისის ბანკს. ნახევარ საუკუნეზე მეტი კ. ლორთქიფანიძე დაუღალავად ემსახურებოდა ქართულ საქმეს და ბოლოს თავისი ხანგრძლივი მოღვაწეობა იმით დააგვირგვინა, რომ საკუთარი ბიბლიოთეკა და არქივი ქუთაისის ისტორიულ-ეთნოგრაფიულ მუზეუმს გადასცა.

კირილეს ბიბლიოთეკა მოიცავს წიგნებს მეცნიერების სრულიად სხვადასხვა დარგიდან: ლიტერატურიდან, ისტორიიდან, ფილოსოფიიდან, ფსიქოლოგიიდან, პოლიტიკური ეკონომიიდან, ბუნებისმეტყველებიდან, პედაგოგიკიდან (ბევრი მათგანი დღეს უკვე იშვიათობად არის ქცეული). აქვეა წარმოდგენილი იმდროინდელი ჟურნალ-გაზეთების („ცისკარი“, „დროება“, „ამირანი“, „ივერია“, „თემი“, „კოლხიდა“, „იმერეთი“, „ისარი“, „მეგობარი“, „სამშობლო“, „სახალხო გაზეთი“, „შრომა“, „სახალხო ფურცელი“, „ჩვენი ქვეყანა“, „ცნობის ფურცელი“ და სხვ.) თითქმის მთლიანი კომპლექტები.

კიდევ უფრო დიდ სიმდიდრეს წარმოადგენს კ. ლორთქიფანიძის არქი- ვი. მასში დაცულია როგორც კირილეს შემოქმედებითი მემკვიდრეობის, ასევე სხვა ქართველ მწერალთა (აკაკი წერეთლის, პარმენ თვალჭრელიძის (ცხელი), მამია გურიელის, გიორგი ქოჩაქიძის (ჭალადიდელი) და სხვათა) თხზულებების ავტოგრაფები.

განსაკუთრებულ ინტერესს ამ არქივიდან მიწერ-მოწერა იწვევს. აქ შეხვდებით არა მარტო კირილეს, არამედ თითქმის ყველა იმდროინდელი მწერლის, საზოგადო მოღვაწისა თუ მეცნიერის წერილებს, მათ შორის ისეთი
გამოჩენილი პირების, როგორებიც არიან: ილ. ჭავჭავაძე, აკ. წერეთელი, გ. წერეთელი, ნ. ნიკოლაძე, ს. მესხი, ი. გოგებაშვილი, დ. ყიფიანი, ალ. ცაგარელი, ნ. ცხვედაძე, ი. მეუნარგია, პ. უმიკაშვილი, ნ. ღოღობერიძე, ივ. თარხნიშვილი, ივ. მაჩაბელი, ანასტასია და გიორგი თუმანიშვილები, დ. კარიჭაშვილი, ნ. მარი, ივ. ჯავახიშვილი და სხვანი. არქივში ასოცდაათამდე წერილის ავტორი დაითვლება. კი ათეული წლების განმავლობაში კირილე ფაქიზად ინახავდა თავისი ქვეყნის სახელოვანი მამულიშვილების ნაწარმოებთა ავტოგრაფებსა და კერძო წერილებს, დარწმუნებული იმაში, რომ ამით ის საშვილიშვილო საქმეს აკეთებდა, და, მართლაც, თუ არა კ. ლორთქიფანიძე, დღეს ჩვენთვის ბევრი რამ სრულიად უცნობი იქნებოდა ქართველი ხალხის სასიქადულო შვილების შესახებ; დავიწყებას მიეცემოდა მრავალი მნიშვნელოვანი მომენტი გასული საუკუნის საქართველოს საზოგადოებრივ-კულტურული ცხოვრებიდან.