ადრემოქმედი პირველი სექცია
ფადეევა რუსეთის წინააღმდეგ
(განაცხადი 55723/00)
განაჩენი
სტრასბურგი
2005 წლის 9 ივნისი
30/11/2005

წინამდებარე განაჩენი საბოლოო გახდება კონვენციის 44-ე მუხლის მე-2 პუნქტში ჩამოყალიბებული დებულებების შესაბამისად. იგი შეიძლება დაექვემდებაროს რედაქციულ გადასინჯვას.

ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლო

საქმეზე ,,ფადეევა რუსეთის წინააღმდეგ“,

(Fadeyeva v.Russia)

ადამიანის უფლებათა ევროპულმა სასამართლომ (ყოფილმა პირველმა სექციამ), რომელიც პალატის სახით შეიკრიბა და შედგებოდა შემდეგი მოსამართლეებისაგან:

ბ-ნი კ. ლ. როზაკისი, თავმჯდომარე,
ბ-ნი პ. ლორენზენი,
ქ-ნი ფ. ტულკენსი,
ქ-ნი ნ. ვაჯიჩი,
ქ-ნი ს. ბოტუჩაროვა
ბ-ნი ა. კოვლერი,
ბ-ნი ვ. ზაგრებელსკი, მოსამართლეები,
აგრეთვე სექციის სამდივნოს უფროსი ბ-ნ ს. ნილსენი,

იმსჯელა რა განმარტოებით 2004 წლის 1 ივლისსა და 2005 წლის 19 მაისს, 2005 წლის 19 მაისს გამოიტანა წინამდებარე განაჩენი:

პროცედურა:

1. საქმე მომდინარეობს განაცხადიდან (55723/00), რომელიც წარმოდგენილი იქნა სასამართლოს წინაშე რუსეთის ფერედაციის წინააღმდეგ, ადამიანის უფლებათა და ძირითად თავისუფლებათა დაცვის ევროპული კონვენციის (შემდგომში ,,კონვენცია”) 34-ე მუხლის შესაბამისად, რუსეთის მოქალაქის ქ-ნი ნადეჟდა მიხაილის ასული ფადეევას (შემდგომში ,,განმცხადებელი”) მიერ 1999 წლის 11 დეკემბერს.

2. განმცხადებელს, რომელსაც მიეცა სამართლებრივი დახმარება სასამართლოს წინაშე სამართალწარმოებისათვის, თავდაპირველად წარმოადგენდნენ ბ-ნი იური ვანჟა, ხოლო შემდგომში ბ-ნი კირილ კოროტეევი და ქ-ნი დინა ვედერნიკოვა, რუსეთის არასამთავრობო ორგანიზაცია ,,მემორიალის” ადვოკატები, და ბ-ნი ბილ ბოურინგი და ბ-ნი ფილიპ ლიხი, ადვოკატები ინგლისსა და უელსში. რუსეთის მთავრობას (შემდგომში ,,მთავრობა”) წარმოადგენდნენ ბ-ნი პაველ ლაპტევი, ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლოს წინაშე რუსეთის ფედერაციის წარმომადგენელი.

3. კერძოდ, განმცხადებელი ჩიოდა, რომ სახლთან ახლომდებარე ფოლადის ქარხანა საფრთხეს უქმნიდა მის ჯანრთელობასა და კეთილდღეობას. იგი ეყრდნობოდა კონვენციის მე-8 მუხლს.

4. განაცხადი გადაეცა სასამართლოს მეორე სექციას (სასამართლოს რეგლამენტის 52-ე მუხლის 1-ლი პუნქტი). აღნიშნულ სექციაში შეიქმნა პალატა (რეგლამენტის 26-ე მუხლის 1-ლი პუნქტი), რომელსაც უნდა განეხილა საქმე (კონვენციის 27-ე მუხლის 1-ლი პუნქტი).

5. 2001 წლის 1 ნოემბერს სასამართლომ შეცვალა სექციების შემადგენლობა (რეგლამენტის 25-ე მუხლის 1-ლი პუნქტი). წინამდებარე საქმე გადაეცა ახლადშექმნილ პირველ სექციას (რეგლამენტის 52-ე მუხლის 1-ლი პუნქტი).

6. 2003 წლის 16 ოქტომბრის გადაწყვეტილებით სასამართლომ განაცხადი არსებით განხილვაზე ნაწილობრივ დაშვებულად გამოაცხადა და მიიღო გადაწყვეტილება მხარეებისთვის დამატებითი ინფორმაციის და მიმოხილვების მოთხოვნის და საქმის არსებითად განხილვის მოსმენის ჩატარების შესახებ.

7. განმცხადებელმა და მთავრობამ საქმის არსებით მხარესთან დაკავშირებით წარმოადგინეს თავიანთი მიმოხილვები (რეგლამენტის 59-ე მუხლის 1-ლი პუნქტი). საქმის მოსმენა შედგა ადამიანის უფლებათა შენობაში, სტრასბურგში, 2004 წლის 1 ივლისს (რეგლამენტის 59-ე მუხლის მე-3 პუნქტი).

სასამართლოს წინაშე გამოცხადდნენ:

(ა) მთავრობის სახელით

ბ-ნი პაველ ლაპტევი, ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლოს წინაშე რუსეთის ფედერაციის წარმომადგენელი,
ბ-ნი ბერესტნევი, ადვოკატი,
ქ-ნი ტ. გორნიაკი,
ბ-ნი მ. სტავროვსკი,
ბ-ნი მ. ვინოგრადოვი, მრჩევლები;

(ბ) განმცხადებლის სახელით

ბ-ნი კ. კოროტეევი,
ქ-ნი დ. ვედერნიკოვა,
ბ-ნი ბოურინგი,
ბ-ნი ფ. ლიხი, ადვოკატები.

8. სასამართლომ მოისმინა ბ-ნი ლაპტევის, ბ-ნი ბოურინგის, ბ-ნი ლიხისა და ბ-ნი კოროტეევის გამოსვლები.

9. 2004 წლის 1 ნოემბერს სასამართლომ შეცვალა სექციების შემადგენლობა (რეგლამენტის 25-ე მუხლის 1-ლი პუნქტი). წინამდებარე საქმე დარჩა პირველი სექციის თავდაპირველ შემადგენლობაში.

ფაქტები:

I. საქმის გარემოებები

A. შესავალი

10. განმცხადებელი დაიბადა 1949 წელს. იგი ამჟამად ცხოვრობს ქალაქ ჩერეპოვეცში, რომელიც ფოლადის მწარმოებელ მნიშვნელოვან ცენტრს წარმოადგენს. იგი მოსკოვიდან ჩრდილო-აღმოსავლეთით 300 კმ-ის მოშორებით მდებარეობს. 1982 წელს განმცხადებლის ოჯახი საცხოვრებლად გადავიდა ახალ ბინაში, ჟუკოვის ქუჩა 1-ში, რომელიც ფოლადის ქარხანა ,,სევერსტალიდან” (შემდგომში ,,ქარხანა”) 450 მეტრის მოშორებით მდებარეობდა. აღნიშნული ბინა განმცხადებლის ქმარს, ბ-ნ ნიკოლაი ფადეევს, ქარხანამ გადასცა ქირავნობის ხელშეკრულებით.

11. ფოლადის ქარხანა ,,სევერსტალი” საბჭოთა პერიოდში აშენდა. იგი რუსეთის საბჭოთა ფედერაციული სოციალისტური რესპუბლიკის (რსფსრ) შავი მეტალურგიის სამინისტროს საკუთრებაში იყო. ქარხანა იყო და დღემდე რჩება ლითონის მწარმოებელ უმსხვილეს ქარხანად რუსეთში და ძირითად დამქირავებლად, რომელიც დაახლოებით 60 000 ადამიანს ასაქმებს. იმისათვის, რომ განესაზღვრა ის სივრცე, სადაც ფოლადის წარმოების შედეგად დაბინძურება შესაძლოა მოჭარბებული ყოფილიყო, ,,სევერსტალის” გარშემო ხელისუფლებამ ბუფერული ზონა - ,,სანიტარული უსაფრთხოების ზონა” - შექმნა. ეს ზონა პირველად 1965 წელს შემოისაზღვრა. მისი ფართობი 5 000 მ2-ს შეადგენდა. თუმცა თეორიულად იგულისხმებოდა, რომ აღნიშნულ ზონას ქარხანა ქალაქის საცხოვრებელი ნაწილისაგან უნდა გაემიჯნა, პრაქტიკულად იქ ათასობით ადამიანი (მათ შორის განმცხადებლის ოჯახიც) ცხოვრობდა. ზონაში განლაგებული საცხოვრებელი ბინები ქარხნის საკუთრებას წარმოადგენდა და ძირითადად განკუთვნილი იყო იმ მუშებისათვის, რომლებსაც მუდმივი მაცხოვრებლების სტატუსი ჰქონდათ (იხ. ,,შესაბამისი შიდასახელმწიფოებრივი კანონმდებლობა და პრაქტიკა”). რსფსრ-ის მინისტრთა საბჭოს 1974 წლის 10 სექტემბრის განკარგულების მიხედვით, შავი მეტალურგიის სამინისტრო ვალდებული იყო, სხვაგან დაებინავებინა სანიტარული უსაფრთხოების ზონის მოსახლეობა, რომელიც 1977 წლისათვის 213 და 214 რაიონებში ცხოვრობდა. თუმცა რეალურად ეს არ განხორციელებულა.

12. 1990 წელს რსფსრ-ის მთავრობამ მიიღო პროგრამა ,,ჩერეპოვეცში ბუნებრივი გარემოს გაუმჯობესების შესახებ”. პროგრამის მიხედვით, ,,ქალაქში ტოქსიკური ნივთიერებების ჰაერში კონცენტრაცია მრავალჯერ აღემატებოდა დასაშვებ ნორმას” და ჩერეპოვეცის მოსახლეობაში ავადმყოფობის მაჩვენებელი საშუალოზე მაღალი იყო. იქვე აღნიშნული იყო, რომ კვლავ ბევრი ადამიანი ცხოვრობდა ფოლადის ქარხნის სანიტარული უსაფრთხოების ზონაში. პროგრამის თანახმად, ფოლადის ქარხანას მოეთხოვებოდა ტოქსიკური ემისიის უსაფრთხო დონემდე შემცირება 1998 წლისათვის. აღნიშნული მიზნის მისაღწევად პროგრამა მთელ რიგ სპეციალურ ტექნოლოგიურ ღონისძიებებს ითვალისწინებდა.ფოლადის ქარხანა აგრეთვე ვალდებული იყო, ყოველწლიურად დაეფინანსებინა 20 000 მ2-ის საცხოვრებელი სახლების მშენებლობა სანიტარული უსაფრთხოების ზონაში მცხოვრები მოსახლეობის განსახლებისათვის.

13. მუნიციპალიტეტის 1992 წლის 18 ნოემბრის 30 განკარგულებით სანიტარული უსაფრთოების ზონის საზღვრები ხელახლა განისაზღვრა. ამ ზონის სიგანე 1 000 მეტრამდე შემცირდა.

14. 1993 წელს ფოლადის ქარხანა პრივატიზებული იქნა ,,სევერსტალის” მიერ. პრივატიზაციის პროცესში ქარხნის საკუთრებაში არსებული საცხოვრებელი ბინები, რომლებიც ზონის შიგნით მდებარეობდა, მუნიციპალიტეტს გადაეცა.

15. 1996 წლის 3 ოქტომბერს რუსეთის ფედერაციის მთავრობამ მიიღო 1161 განკარგულება ,,სპეციალური ფედერალური პროგრამის - ,,ჩერეპოვეცში ბუნებრივი გარემოსა და ჯანმრთელობის დაცვის გაუმჯობესების” შესახებ 1997-2010 წლებისათვის” (2002 წელს ეს პროგრამა შეცვალა სპეციალურმა ფედერალურმა პროგრამამ: ,,რუსეთის ეკოლოგია და ბუნებრივი რესურსები”). 1996 წლის პროგრამის განხორციელებას მსოფლიო ბანკი აფინანსებდა. ამ პროგრამის მეორე პუნქტში ნათქვამია:

,,ქალაქის საცხოვრებელ ნაწილში კონკრეტული დამაბინძურებელი ნივთიერებების კონცენტრაცია 20-50-ჯერ მაღალია ზღვრულ დასაშვებ კოეფიციენტზე (ზდკ)¹… ატმოსფეროს დაბინძურებაში ყველაზე დიდი ,,წვლილი” შეაქვს ,,სევერსტალს”, რომელიც ყველა ემისიის 96%-ზეა პასუხისმგებელი. ჰაერის დაბინძურების ყველაზე მაღალი კოეფიციენტი რეგისტრირებულია იმ საცხოვრებელ რაონებში, რომლებიც უშუალოდ ,,სევერსტალის” სამრეწველო ტერიტორიას ემიჯნება. ტოქსიკური ნივთიერებების ატმოსფეროში ემისიის ძირითადი მიზეზი არის მეტალურგიულ და სხვა მრეწველობაში ძველი და ეკოლოგიურად საშიში ტექნოლოგიებისა და მანქანა-დანადგარების გამოყენება, ისევე, როგორც გაზის გამასუფთავებელი სისტემის დაბალი ეფექტიანობა. მდგომარეობას კიდევ უფრო ამძიმებს თითქმის სრული თანხვედრა ქალაქის სამრეწველო და საცხოვრებელი რაიონებისა, რომლებიც არ არიან გამიჯნული სანიტარული უსაფრთხოების ზონებით.”

განკარგულების მიხედვით, ,,ქალაქში არსებული ბუნებრივი გარემოს მდგომარეობა მოსახლეობის ჯანმრთელობის მუდმივ გაუარესებას განაპირობებს”. კერძოდ, განკარგულებაში ნათქვამია, რომ 1991-1995 წლებში რესპირატორული დაავადებების მქონე ბავშვთა რიცხვი 345-დან 945-მდე გაიზარდა, სისხლისა და ჰემატოგენური დაავადებების შემთხვევებისა - 3,4-დან 11-მდე, ხოლო კანის დაავადებებისა - 33,3-დან 101,1-მდე ყოველ ათას სულ მოსახლეზე. განკარგულების თანახმად, ატმოსფერული დაბინძურების მაღალი კოეფიციენტი განაპირობებდა რესპირატორული და სისხლის დაავადებების რიცხობრივ ზრდას ქალაქის ზრდასრულ მოსახლეობაში და სიმსივნით გარდაცვალების შემთხვევების მატებას.

16. პროგრამაში მითითებულ ღონისძიებათა უმრავლესობა ეხებოდა ,,სევერსტალის” ფუნქციონირებას. განკარგულებაში ჩამოთვლილი იყო, აგრეთვე, რიგი ღონისძიებებისა, რომლებიც მთელ ქალაქს ეხებოდა. ეს ღონისძიებები გულისხმობდა ,,სევერსტალის” სანიტარული უსაფრთოების ზონიდან 18 900 ადამიანის გამოყვანას და სხვაგან დაბინავებას. პროგრამიდან ჩანს, რომ ამ განსახლების დაფინანსების მთავარი წყარო სახელმწიფო უნდა ყოფილიყო. თუმცა, როგორც ჩანს, შემდგომ წლებში ზონის მცხოვრებთა გასახლების დაფინანსებას ,,სევერსტალი” განაგრძობდა, ყოველ შემთხვევაში, 213-ე და 214-ე რაიონების მცხოვრებთათვის. მაგალითად, ჩერეპოვეცის მერის 2004 წლის 4 აპრილის 1260 განკარგულებით 2004 წელს გაგარინის მოედანზე განლაგებული საცხოვრებელი სახლის მაცხოვრებლები ქალაქის სხვა რაიონში განასახლეს. ჩერეპოვეცის მერის 2004 წლის 3 ივნისის წერილის მიხედვით, განსახლების ხარჯების დაახლოებით ერთი მესამედი ,,სევერსტალმა” გაიღო.

17. 2000 წლის 9 აგვისტოს ჩერეპოვეცის მთავარმა სანიტარულმა ინსპექტორმა დაადგინა, რომ სანიტარული უსაფრთხოების ზონის სიგანე უნდა ყოფილიყო 1 000 მეტრი სამრეწველო დაბინძურების მთავარი წყაროდან. თუმცა რაიმე სპეციალური საზღვრები ზონისთვის არ დაუდგენიათ. 2002 წელს მუნიციპალიტეტმა გაასაჩივრა თავისივე 1992 წლის 30 განკარგულება, რომელიც ადგენდა ზონის საზღვრებს (იხ. პუნქტი 13). 2002 წლის 13 ივნისს ჩერეპოვეცის საქალაქო სასამართლომ 30 განკარგულება ბათილად გამოაცხადა იმ მოტივით, რომ ის სცილდებოდა უფლებამოსილების სფეროს (ultra vires). საქალაქო სასამართლომ დაადგინა, რომ იმ დროს მუნიციპალიტეტს არ ჰქონდა იურისდიქცია, განესაზღვრა ზონის სიგანე. სანიტარული უსაფრთხოების ზონის საზღვრები ,,სევერსტალის” შენობების გარშემო კვლავაც არ განსაზღვრულა.

18. მთავრობის 1996 წლის პროგრამის განხორციელება 2001 წელს შეწყდა და შეთავაზებული ღონისძიებები გადატანილი იქნა სპეციალური ფედერალური პროგრამის - ,,რუსეთის ეკოლოგია და ბუნებრივი რესურსები” - ქვეპროგრამის ,,ბუნებრივი გარემოს ხარისხის რეგულირება” შესაბამის კარში.

19. ჩერეპოვეცის მერის 2004 წლის 3 ივნისის წერილის მიხედვით, 1999 წელს ქარხანა პასუხისმგებელი იყო ქალაქის ჰაერში სამრეწველო ემისიების 95%-ზე მეტზე. 1999 წლისთვის გარემოს დაცვის შესახებ სახელმწიფო დასკვნის ესაბამისად, რუსეთის ყველა მეტალურგიულ ქარხანას შორის ჩერეპოვეცის ,სევერსტალს” ყველაზე დიდი ,,წვლილი” შეჰქონდა ჰაერის დაბინძურებაში.

B. განმცხადებლის მცდელობა, დასახლებულიყო ზონის გარეთ

1. სამართალწარმოების პირველი ეტაპი

20. 1995 წელს განმცხადებელმა, თავის ოჯახსა და მის საცხოვრებელ სახლში მცხოვრებ ბევრ სხვა ადამიანთან ერთად, სასამართლოს მიმართა სარჩელით ზონის ფარგლებს გარეთ განსახლების თაობაზე. განმცხადებლის მტკიცებით, ტოქსიკური ნაერთების კონცენტრაცია და ხმაურის დონე სანიტარული საფრთხოების ზონაში აღემატებოდა რუსეთის კანონმდებლობით დადგენილ ღვრულ დასაშვებ კოეფიციენტს (ზდკ). განმცხადებელი აღნიშნავდა, რომ ზონაში ბუნებრივი გარემოს მდგომარეობა ადამიანებისათვის მავნე იყო და იქ ხოვრება პოტენციურ საფრთხეს უქმნიდა მათ ჯანმრთელობასა და სიცოცხლეს. ავისი არგუმენტების დასასაბუთებლად იგი ძირითადად ეყრდნობოდა 1989 წლის ინსტრუქციას ქალაქის დაგეგმარების შესახებ (იხ. ქვემოთ, ,,შესაბამისი შიდასახელმწიფოებრივი კანონმდებლობა და პრაქტიკა”). განმცხადებლის თქმით, აღნიშნული ინსტრუქცია ქარხნების მეპატრონეებს ავალდებულებდა ზონაში სხვადასხვა ეკოლოგიური ზომების მიღებას, მათ შორის, მაცხოვრებლების განსახლებას ეკოლოგიურად უსაფრთხო ადგილზე. განმცხადებელი ამტკიცებდა, რომ ,,სევერსტალმა” არ შეასრულა ეს ვალდებულება.

21. 1996 წლის 17 აპრილს ჩერეპოვეცის საქალაქო სასამართლომ განიხილა განმცხადებლის სარჩელი. სასამართლომ ცნო, რომ შენობა ჟუკოვის ქ. 1-ში, სადაც განმცხადებელი ცხოვრობდა, მდებარეობდა ,,სევერსტალის” სანიტარული უსაფრთხოების ზონის ფარგლებში. სასამართლომ აღნიშნა, რომ 1993 წლამდე განმცხადებლის ბინა შავი მეტალურგიის სამინისტროს საკუთრებაში იყო, რომელსაც ეკუთვნოდა ქარხანაც. 1993 წელს ქარხნის პრივატიზაციის ემდეგ იგი გახდა კერძო საკუთრება და განმცხადებლის ბინა ადგილობრივი ხელისუფლების საკუთრებაში გადავიდა. მინისტრის 1974 წლის განკარგულებაზე მითითებით, სასამართლომ დაადგინა, რომ ხელისუფლებას ევალებოდა ზონის ყველა მაცხოვრებლის განსახლება, რაც არ განხორციელებულა.ამ დასკვნის გათვალისწინებით სასამართლო პრინციპულად დაეთანხმა განმცხადებლის პრეტენზიას, აღნიშნა რა, რომ მას, შიდასახელმწიფოებრივი კანონმდებლობის შესაბამისად, ჰქონდა განსახლების უფლება. თუმცა განაჩენის სარეზოლუციო ნაწილში სასამართლოს არ მიუღია რაიმე სპეციალური ბრძანება განმცხადებლის განსახლებასთან დაკავშირებით. პირიქით, სასამართლომ განაცხადა, რომ ადგილობრივ ხელისუფლებას იგი აღრიცხვაზე უნდა აეყვანა ,,ბინის მომლოდინეთა პრიორიტეტულ სიაში” ახალი ბინის მიცემის მიზნით (იხ. ქვემოთ, ,,შესაბამისი შიდასახელმწიფოებრივი კანონმდებლობა და პრაქტიკა”). სასამართლომ ასევე აღნიშნა, რომ განმცხადებლის განსახლება დამოკიდებული იყო ფინანსური სახსრების ხელმისაწვდომობაზე.

22. განმცხადებელმა გაასაჩივრა ეს გადაწყვეტილება, ამტკიცებდა რა, რომ განსახლების ვალდებულება უფრო მეტად ქარხანას ეკისრებოდა, ვიდრე მუნიციპალიტეტს. იგი აგრეთვე მიუთითებდა, რომ სასამართლომ არასწორი ფორმით წარმოადგინა მისი დავის საგანი: მიუხედავად იმისა, რომ ითხოვდა დაუყოვნებელ განსახლებას, სასამართლომ იგი მომლოდინეთა სიაში ჩაწერა. განმცხადებლის აზრით, ეს გადაწყვეტილება არ იყო განხორციელებადი, რადგან მისი აღსრულება ბევრ ფაქტორზე იყო დამოკიდებული (განსახლების შესახებ ბრძანების არსებობა, მომლოდინეთა სიაში ხალხის რაოდენობა, განსახლების- თვის საჭირო ფულადი სახსრების ხელმისაწვდომობა და ა.შ.).

23. 1996 წლის 7 აგვისტოს ვოლოგდის საოლქო სასამართლომ არსებითად ძალაში დატოვა 1996 წლის 17 აპრილის გადაწყვეტილება და დაადასტურა, რომ განმცხადებლის სახლი მდებარეობდა ფოლადის ქარხანა ,,სევერსტალის” სანიტარული უსაფრთხოების ზონის ფარგლებში. სააპელაციო სასამართლომ აგრეთვე აღნიშნა, რომ განმცხადებლის განსახლება ეკოლოგიურად უსაფრთხო ადგილას მუნიციპალიტეტის მიერ უნდა განხორციელებულიყო. და ბოლოს, სააპელაციო სასამართლომ ამოიღო განაჩენის სარეზოლუციო ნაწილიდან მითითება ფულადი სახსრების ხელმისაწვდომობაზე, როგორც განმცხადებლის განსახლების წინაპირობაზე.

24. პირველი ინსტანციის სასამართლომ მიიღო სააღსრულებო ფურცელი და გადასცა აღმასრულებელს. თუმცა გადაწყვეტილება არ აღსრულებულა გარკვეული დროის განმავლობაში. ჩერეპოვეცის მერი 1996 წლის 11 დეკემბრის წერილში აღნიშნავდა, რომ განაჩენის აღსრულება შეჩერებული იყო, რადგან არ არსებობდა ნორმები, რომლებიც დაადგენდა მცხოვრებთა ზონის გარეთ განსახლების პროცედურას.

25. 1997 წლის 10 თებერვალს აღმასრულებელმა შეწყვიტა აღსრულების სამართალწარმოება იმ საფუძვლით, რომ არ არსებობდა ახალი ბინის ,,მომლოდინეთა პრიორიტეტული სია” სანიტარული უსაფრთხოების ზონის მცხოვრებთათვის.

2. სამართალწარმოების მეორე ეტაპი

26. 1999 წელს განმცხადებელმა მუნიციპალიტეტის წინააღმდეგ კვლავ შეიტანა სარჩელი, რომლითაც მოითხოვდა 1996 წლის 17 აპრილის განაჩენის დაუყოვნებელ აღსრულებას. განმცხადებლის მტკიცებით, inter alia, სისტემატური ტოქსიკური ემისია და ხმაური ქარხანა ,,სევერსტალიდან” არღვევდა მის ძირითად უფლებას პირადი ცხოვრებისა და საცხოვრებლის პატივისცემაზე, როგორც ამას უზრუნველყოფს რუსეთის კონსტიტუცია და ადამიანის უფლებათა ევროპული კონვენცია. იგი ითხოვდა ეკოლოგიურად უსაფრთხო ადგილას ბინით უზრუნველყოფას ან სახსრების გამოყოფას ახალი ბინის შესაძენად.

27. 1999 წლის 27 აგვისტოს მუნიციპალიტეტმა განმცხადებელი შეიყვანა ახალი ბინის მომლოდინეთა საერთო სიაში. იგი სიაში რიგით 6820-ე იყო (იხ. ქვემოთ, ,,შესაბამისი შიდასახელმწიფოებრივი კანონმდებლობა და პრაქტიკა”).

28. 1999 წლის 31 აგვისტოს ჩერეპოვეცის საქალაქო სასამართლომ არ დააკმაყოფილა განმცხადებლის სარჩელი. სასამართლომ აღნიშნა, რომ არ არსებობდა სანიტარული უსაფრთხოების ზონებში მცხოვრებთა ბინის მომლოდინეთა პრიორიტეტული სია და ამ მიზნით განსახლების არანაირი საბჭო არ შექმნილა. სასამართლომ დაასკვნა, რომ განმცხადებელი ჯეროვნად იყო შეყვანილი მომლოდინეთა საერთო სიაში. სასამართლომ დაადასტურა, რომ 1996 წლის 17 აპრილის განაჩენი აღსრულებული იქნა. შესაბამისად, რაიმე შემდგომი ზომების მიღება საჭირო არ იყო. ეს განაჩენი დაადასტურა ვოლოგდის საოლქო სასამართლომ 1999 წლის 17 ნოემბერს.

C. დაბინძურების კოეფიციენტი განმცხადებლის საცხოვრებელ ადგილას

29. სახელმწიფო ხელისუფლების ორგანოები ატარებენ რეგულარულ ინსპექციებს ქალაქში ჰაერის ხარისხის შესამოწმებლად. დაბინძურებას აკონტროლებს ჰიდრომეტეოროლოგიის სახელმწიფო სააგენტოს ოთხი სტაციონარული სადგური, მათ შორის ერთი (სადგური 1) განლაგებულია ჟუკოვის ქ. 4-ში, განმცხადებლის სახლიდან 300 მეტრის დაშორებით. ხელისუფლება აკონტროლებს ცამეტი საშიში ნივთიერების (აზოტის ორჟანგის, ამიაკის, ნახშირორჟანგის, მტვრის, გოგირდწყალბადის, გოგირდნახშირბადის, კარბოლმჟავის, ფენოლის, ფორმალდეჰიდის, გოგირდის ორჟანგის, აზოტის ჟანგის, მანგანუმის, ბენზოპირინის, ტყვიის) ემისიის დონეს. ჰიდრომეტეოროლოგიის სახელმწიფო სააგენტოს ოთხი სტაციონარული სადგური აკვირდება მხოლოდ პირველი რვა ნივთიერების ემისიას; გარდა ამისა, სადგური 1 აკონტროლებს გოგირდის ორჟანგის, აზოტის ორჟანგის, ტყვიის, ბენზოპირინის, მანგანუმიხ, ხოლო სადგური 2 - ბენზოპირინის, მანგანუმისა და გოგირდის ორჟანგის ემისიას. ამასთანავე, სანიტარული კონტროლის სახელმწიფო სააგენტო რეგულარულად ამოწმებს ჰაერს ფოლადის ქარხნიდან ერთი, ორი, ხუთი, შვიდი და ცხრამეტი კილომეტრის მანძილზე. და ბოლოს, ,,სევერსტალს” აქვს კონტროლის საკუთარი სისტემა, რომელიც აფასებს ემისიას ქარხნის სამრეწველო ფუნქციის მქონე თითოეული შენობიდან.

30. როგორც ჩანს, პირველადი მონაცემები გარემოს დაბინძურების შესახებ, იმის მიუხედავად, სახელმწიფო კონტროლის სადგურების მიერ არის შედგენილი თუ ,,სევერსტალის”, არ არის საჯაროდ ხელმისაწვდომი. ორივე მხარემ წარმოადგინა მთელი რიგი ოფიციალური დოკუმენტებისა, რომლებიც შეიცავს ინფორმაციას ქალაქში სამრეწველო დაბინძურების შესახებ. აღნიშნული დოკუმენტები, რამდენადაც ისინი საქმესთან კავშირშია, მოკლედ არის მიმოხილული მომდევნო პუნქტებსა და წინამდებარე განაჩენის დანართში.

1. განმცხადებლის მიერ წარმოდგენილი ინფორმაცია

31. განმცხადებლის მტკიცებით, ჰაერში გარკვეული ტოქსიკური ნივთიერებების კონცენტრაცია მის სახლთან ახლოს მუდმივად აღემატებოდა და დღემდე აღემატება რუსეთის კანონმდებლობით დადგენილ უსაფრთხოების კოეფიციენტს. ასე მაგალითად, 1990-1999 წლებში ჰაერში მტვრის საშუალო წლიური კონცენტრაცია ,,სევერსტალის” სანიტარული უსაფრთხოების ზონაში 1,6-1,9-ჯერ აღემატებოდა ზდკ-ს, კარბოლმჟავის კონცენტრაცია - 1,4-4-ჯერ, ხოლო ფორმალდეჰიდის კონცენტრაცია - 2-4,7-ჯერ (ჩერეპოვეცის სანიტარული კონტროლის ცენტრის მონაცემებით). ჩერეპოვეცის ჰიდრომეტეოროლოგიის სახელმწიფო სააგენტოს დასკვნის თანახმად, ზონაში ატმოსფერული დაბინძურების დონე 1997-2001 წლებში შეფასებული იყო როგორც ,,მაღალი” ან ,,ძალიან მაღალი'. ჰიდრომეტეოროლოგიის სახელმწიფო სააგენტომ დაადასტურა, რომ აღნიშნულ პერიოდში დაფიქსირდა სხვა მავნე ნივთიერებების, მაგალითად, გოგირდწყალბადისა და ამიაკის, გადაჭარბებული კონცენტრაცია.

32. რაც შეეხება 2002 წელს, განმცხადებელმა წარმოადგინა ჰიდრომეტეოროლოგიისა და ბუნებრივ გარემოზე დაკვირვების სახელმწიფო სააგენტოს ჩრდილოეთის რეგიონული ოფისის მოხსენება. ამ მოხსენების შესაბამისად, inter alia 2002 წელს მტვრის წლიური საშუალო კონცენტრაცია განმცხადებლის სახლთან ახლოს 1,9-ით აღემატებოდა ზდკ-ს. ივლისში ნახშირორჟანგის ჭარბი კონცენტრაცია იქნა დაფიქსირებული განმცხადებლის სახლთან ახლოს: ამ ელემენტის კონცენტრაცია თავის მოკლევადიან პიკში შვიდჯერ აღემატებოდა ზდკ-ს. ამასთანავე, სააგენტოს დასკვნის შესაბამისად, ქალაქში ფორმალდეჰიდის კონცენტრაცია სამჯერ აღემატებოდა ზდკ-ს. განმცხადებლის სახლთან ახლოს გოგირნახშირბადის საშუალო წლიური კონცენტრაცია 2,9-ჯერ აღემატებოდა ზდკ-ს. ფენოლის კონცენტრაცია მოკლევადიან პიკში ოთხჯერ, ხოლო გოგირდწყალბადისა - 4,5-ჯერ აღემატებოდა ზდკ-ს.

33. განმცხადებელმა აგრეთვე წარმოადგინა ჰიდრომეტეოროლოგიისა და ბუნებრივ გარემოზე დაკვირვების სახელმწიფო სააგენტოს ჩრდილოეთის რეგიონული ოფისის ვებგვერდზე გამოქვეყნებული ინფორმაცია. აღნიშნული წყაროს მიხედვით, 2004 წლის აპრილში ჩერეპოვეცში ფორმალდეჰიდის კონცენტრაცია ნორმას აღემატებოდა. 2004 წლის მარტში ფორმალდეჰიდის ყოველთვიური საშუალო კონცენტრაცია 5-ჯერ აღემატებოდა ზდკ-ს.

34. განმცხადებელმა აგრეთვე წარმოადგინა გამოკვლევა ,,სევერსტალში” ჯანმრთელობის დაცვის ღონისძიებების ეკონომიკური ეფექტიანობის შესახებ”, რომელიც მოამზადა ტექნიკური თანამშრომლობის საერთაშორისო პროექტების მომზადებისა და განხორციელების ცენტრმა, საჯარო სამართლის იურიდიულმა პირმა, რომელიც 1993 წელს დაფუძნდა მაშინდელი გარემოს დაცვის სახელმწიფო კომიტეტის ზედამხედველობის ქვეშ. გამოკვლევა შეუკვეთა ჩერეპოვეცის მუნიციპალიტეტმა 1996 წლის ფედერალური პროგრამით გათვალისწინებული სხვადასხვა ღონისძიებების ხარჯების ეფექტიანობის ანალიზის ჩატარების მიზნით. ექსპერტთა ჯგუფს ხელი მიუწვდებოდა მონაცემებზე იმ 58 დამაბინძურებელ ნივთიერებასთან დაკავშირებით, რომლებსაც შეიცავდა ქარხანა ,,სევერსტალის” სამრეწველო ემისია. ექსპერტებმა გამოარჩიეს ცამეტი ყველაზე უფრო ტოქსიკური ნივთიერება და, სპეციალური დისპერსიული გავრცელების მოდელის გამოყენებით, დაადგინეს, თუ რა გავლენას ახდენდა ისინი ქალაქში ავადმყოფობის მაჩვენებელზე. შემდგომში ექსპერტებმა გამოიანგარიშეს, თუ როგორ შეამცირებდა ამ დამაბინძურებლების კონცენტრაციასა და, შესაბამისად, ავადმყოფობის მაჩვენებელს ფედერალური პროგრამით გათვალისწინებული რომელიმე ღონისძიების განხორციელება.

35. 2004 წლის აპრილში განმცხადებელმა სასამართლოს აცნობა, რომ შესაძლებელია დამატებითი ინფორმაციის გამოთხოვა მოპასუხე მთავრობისაგან. კერძოდ, განმცხადებელს სურდა მოეპოვებინა:

ა) მონაცემები ,,სევერსტალის” ძირითადი ემისიის, მათ შორის იმ გამონაბოლქვის ფიზიკური პარამეტრებისა და ქიმიკატების მოცულების შესახებ, რომლებსაც ყოველწლიურად გამოყოფდა თითოეული პროცესის დროს ,,სევერსტალი”;

ბ) მონაცემები ატმოსფერულ ჰაერში 13 ტოქსიკური ნივთიერების კონცენტრაციის შეფასების დისპერსიული მოდელის შესახებ როგორც X, ისე Y საკოორდინაციო ღერძებზე, რაც ეფუძნებოდა ზემოხსენებულ მონაცემებს ემისიის შესახებ. განმცხადებელმა მიუთითა, რომ ამ ინფორმაციის მოპოვება შესაძლებელი იყო ტექნიკური თანამშრომლობის საერთაშორისო პროექტების მომზადებისა და განხორციელების ცენტრში (იხ. პუნქტი 34). განმცხადებელს აგრეთვე სურდა, მიეღო მონაცემები ჩერეპოვეცში ატმოსფერული ჰაერის ხარისხის შესახებ, რომლებიც მოპოვებული იქნა 1998-1999 წლებში რუსეთის ფედერაციაში ბუნებრივი გარემოს მართვის შესახებ მსოფლიო ბანკის მიერ დაფინანსებული პროექტის ფარგლებში. 2004 წლის მაისში სასამართლომ შესთავაზა მოპასუხე მთავრობას, წარმოედგინა განმცხადებლის მიერ მითითებული ინფორმაცია.

2. მოპასუხე მთავრობის მიერ წარმოდგენილი ინფორმაცია

36. 2004 წლის ივნისში მთავრობამ წარმოადგინა ჩერეპოვეცის მუნიციპალიტეტის მიერ მომზადებული დასკვნა ,,ჩერეპოვეცში გარემოს დაცვის მდგომარეობა და მისი კავშირი [,,სევერსტალის”] საქმიანობასთან 2004 წლამდე პერიოდისთვის”.

37. დასკვნის მიხედვით, ჩერეპოვეცში ბუნებრივი გარემოს მდგომარეობა გაუმჯობესებული იქნა ბოლო წლებში: მაგალითად, ქალაქში დამაბინძურებლების დიდი ემისია შემცირდა 1999 წელს 370,5-დან 2003 წელს 346,7 ათას ტონამდე (ანუ 6,4 პროცენტით). მთლიანი ემისია ,,სევერსტალიდან” ამ პერიოდში 355,3-დან 333,2 ათას ტონამდე (ანუ 5,7 პროცენტით) იქნა შემცირებული, ხოლო სტაციონარულ სადგურებზე არადამაკმაყოფილებელი შედეგების ხვედრითი წილი 2003 წელს 32,7-დან 26 პროცენტამდე შემცირდა.

38. დასკვნაში აღნიშნული იყო, რომ, ჰიდრომეტეოროლოგიის სახელმწიფო სააგენტოს ოთხი სტაციონარული სადგურიდან მიღებული მონაცემების მიხედვით, მთელი რიგი მავნე ნაერთების კონცენტრაციის მნიშვნელოვანი შემცირება იქნა დაფიქსირებული 1999-2003 წლებში:

(I) მტვერი - 0,2 მგრ/მ3-დან (ზდკ-ის 1,28) 0,11 მგრ/მ3-მდე (ზდკ-ის 0,66);

(II) გოგირდწყალბადი - 0,016 მგრ/მ3-დან (ზდკ-ის 3,2) 0,006 მგრ/მ3-მდე (ზდკ-ის 1.2);

(III) ფენოლი - 0,018 მგრ/მ3-დან (ზდკ-ის 0,6) 0,14 მგრ/მ3-მდე (ზდკ-ის 0,47).

39. დასკვნის თანახმად, დაბინძურება განმცხადებლის სახლის მიმდებარე ტერიტორიაზე არ იყო აუცილებლად ისეთივე მაღალი, როგორც ქალაქის სხვა ადგილებში. მაგალითად, 2003 წელს აზოტის ორჟანგის კონცენტრაცია 1 სადგურზე იყო 0,025 მგრ/მ³, მაშინ, როდესაც 2 სადგურზე - 0,034 მგრ/მ³, ხოლო 3 სადგურზე - 0,029 მგრ/მ³ აღინიშნა. ამიაკის საშუალო დღიური კონცენტრაციის კოეფიციენტი, რომელიც 1 სადგურზე დაფიქსირდა, იყო 0,016 მგრ/მ³, 2 სადგურზე - 0,017 მგრ/მ³, 3 სადგურზე - 0,005 მგრ/მ³, ხოლო 4 სადგურზე - 0,0082 მგრ/სმ³. ფენოლის კოეფიციენტი, რომელიც 1 სადგურზე დაფიქსირდა, იყო 0,014 მგრ/მ³, 2 სადგურზე - 0,015 მგრ/მ³, 4 სადგურზე - 0,0012 მგრ/მ³.. და ბოლოს, ფორმალდეჰიდის კონცენტრაცია 1 სადგურზე იყო 0,019 მგრ/მ³, მაშინ, როდესაც 2 სადგურზე დაფიქსირდა 0,012 მგრ/მ³, 3 სადგურზე - 0,018 მგრ/მ³, ხოლო 4 სადგურზე - 0,02 მგრ/მ³.

40. დასკვნაში აღნიშნული იყო, რომ აზოტის ორჟანგის, ტყვიის, მანგანუმის, აზოტმჟავის, ამიაკის, გოგირდწყალბადის, ფენოლის, ნახშირორჟანგისა და გოგირდნახშირბადის საშუალო წლიური კონცენტრაცია არ აღემატებოდა ზდკ-ს. ჭარბი წლიური კონცენტრაცია მხოლოდ მტვერთან, ფორმალდეჰიდსა და ბენზოპირინთან მიმართებაში იქნა დაფიქსირებული. 1999-2003 წლებში ატმოსფერული ჰაერის ხარისხის გარკვეული გაუმჯობესება დაფიქსირდა ფოლადის ქარხნის ,,დაბინძურების გვირგვინის” ქვეშ ქალაქის საცხოვრებელ ნაწილში. მაგალითად, არადამაკმაყოფილებელი შედეგების ხვედრითი წილი 13,2 პროცენტი იყო 1999 წელს, მაშინ, როდესაც 2003 წელს იგი 12,7 პროცენტამდე დაეცა. დასკვნაში ხაზგასმით იყო აღნიშნული, რომ არადამაკმაყოფილებელი შედეგების ხვედრითი წილი მცირდებოდა: 18,4-დან 14,2 პროცენტამდე ქარხნიდან 1000 მეტრის რადიუსში და 14,04-დან 12,8 პროცენტამდე 3000 მეტრის რადიუსში. პოზიტიური ტენდენცია შეინიშნებოდა, აგრეთვე, ზოგიერთ კონკრეტულ ინგრედიენტთან მიმართებით: 1000 მეტრის რადიუსში არადამაკმაყოფილებელი შედეგების თანაფარდობა აზოტის ორჟანგისთვის 1999 წელს 50 პროცენტიდან 2003 წელს 47 პროცენტამდე, გოგირდწყალბადისთვის - 1999 წელს 75-დან 2003 წელს 20 პროცენტამდე, ხოლო ფენოლისთვის - 1999 წელს 52-დან 2003 წელს 38 პროცენტამდე შემცირდა.

41. მთავრობის მიერ წარმოდგენილი დასკვნა შეიცავდა განზოგადებულ მონაცემებს დაბინძურების საშუალო მაჩვენებელზე 1999-2003 წლებში, რომლებიც შეგროვებული იქნა ჰიდრომეტეოროლოგიის სახელმწიფო სააგენტოს ოთხი სტაციონარული სადგურის მიერ. მთავრობამ აგრეთვე წარმოადგინა 1 სადგურის მიერ დაკვირვების შედეგად მიღებული მონაცემები, რომლებიც ასახავდა წლიური საშუალო და მაქსიმალური დაბინძურების დონეებს 10-20 წლის წინ არსებულ სიტუაციასთან შედარებით. აღნიშნულ დასკვნაში აღწერილი ყველაზე მნიშვნელოვანი მონაცემები მოკლედ წინამდებარე განაჩენის დანართშია განხილული.

42. მთავრობამ აგრეთვე წარმოადგინა ამონარიდები ვოლოგდის რაიონის მთავარი სანიტარული ინსპექტორის დასკვნიდან, რომელიც მომზადდა 2004 წლის ივნისში სანიტარული უსაფრთხოების ზონისთვის ახალი საზღვრების დასადგენად. დასკვნის მიხედვით, 2004 წელს ,,სევერსტალი” კვლავ პასუხისმგებელი იყო ქალაქში მთლიანი დაბინძურების 94-97 პროცენტზე. დასკვნა მიუთითებდა, რომ ,,სევერსტალის” ემისია შეიცავდა 80 სხვადასხვა დამაბინძურებელ ნივთიერებას. ბოლო წლებში დაბინძურების მნიშვნელოვნად შემცირების მიუხედავად, ,,ხუთი პრიორიტეტული დამაბინძურებლის” (მტვერისა, რომელიც შეიცავს სილიკონის ორჟანგის, მტვრის, აზოტის ორჟანგის, ნაფტალინისა და გოგირდწყალბადის 20%-ზე მეტს) მაქსიმალური კონცენტრაცია კვლავ აღემატებოდა უსაფრთხოების სტანდარტებს ერთიდან ხუთი კილომეტრის რადიუსზე ქარხნიდან მოშორებით. დასკვნაში აგრეთვე აღნიშნული იყო, რომ ,,150 000 ადამიანზე მეტი ცხოვრობდა ზონაში, სადაც საფრთხის მაქსიმალურად დასაშვები კოეფიციენტი გადაცილებული იყო”. დასკვნაში ჩამოყალიბებული იყო მთელი რიგი ღონისძიებებისა, რომლებსაც 2010 წლისათვის უნდა შეემცირებინა ნაფტალინისა და მტვრის კონცენტრაცია უსაფრთხო ზღვრამდე, და ნათქვამი იყო, რომ ,,სევერსტალიდან” ატმოსფეროს ქვედა შრეში მომდინარე ყველა ტოქსიკური ნივთიერების კონცენტრაცია 2005 წლისათვის მაქსიმალურად დასაშვები კოეფიციენტის ქვევით უნდა ჩამოსულიყო.

43. და ბოლოს, მთავრობის განცხადებით, თუ სასამართლო მოისურვებს განმცხადებლისა და მისი ადვოკატების მიერ მითითებული დოკუმენტების მიღებას ჰაერის დაბინძურების თაობაზე ძირითადი ინფორმაციის წყაროს სახით, მაშინ ,,რუსეთის ფედერაციის ხელისუფლების ორგანოების აზრით, ეს დოკუმენტი გამოთხოვილი უნდა იქნეს ბ-ნი კოროტეევისაგან [განმცხადებლის ერთ-ერთი წარმომადგენელი]”.

D. დაბინძურების შედეგები განმცხადებლისთვის

44. 1982 წლიდან ქ-ნი ფადეევა იმყოფებოდა ჩერეპოვეცის საავადმყოფოს კლინიკის ზედამხედველობის ქვეშ. მთავრობის თანახმად, ხსენებულ კლინიკაში განმცხადებლის სამედიცინო ისტორია მისი ჯანმრთელობის გაუარესებას არ უკავშირებს მისი საცხოვრებელი ადგილის არახელსაყრელ პირობებს.

45. 2001 წელს კლინიკის სამედიცინო პერსონალმა განმცხადებლის სამუშაო ადგილზე ჩაატარა მორიგი სამედიცინო შემოწმება ყველა თანამშრომლისთვის. აღნიშნული შემოწმების შედეგად ექიმებმა ხუთ მუშას, მათ შორის განმცხადებელს, აღმოუჩინეს პროფესიული დაავადების ნიშნები. 2002 წელს დიაგნოზი დადასტურდა: სანქტ-პეტერბურგის ჰიგიენისა და ჯანმრთელობის დაცვის ჩრდილო-დასავლეთის სამეცნიერო ცენტრის საავადმყოფოს 2002 წლის 30 მაისით დათარიღებული სამედიცინო დასკვნის თანახმად, განმცხადებელს აწუხებდა ნერვული სისტემის სხვადასხვა დაავადებები, კერძოდ, ზედა კიდურების პროფესიული პროგრესული/მოტოსენსორული ნევროპათია მტევნის არხის დონეზე ორივე შიდა ნერვის პარალიზებასთან (თავდაპირველი დიაგნოზი) ერთად, ხერხემლის ოსტეოქონდროზი, მუხლის სახსრების დეფორმირებული ართრიტი, შუა მიელინის გარსის გადაგვარება, თორმეტგოჯა ნაწლავის ქრონიკული ანთება, პირველი ხარისხის შორსმხედველობა და პრესბიოპია (გამომდინარე დაავადება). თუმცა დასკვნაში ცალსახად არ ყოფილა მითითებული ამ დაავადებათა გამომწვევი ფაქტორები, ექიმებმა განაცხადეს, რომ ისინი გამწვავდა ,,ვიბრაციის, ტოქსიკური დაბინძურებისა და მავნე კლიმატურ პირობებში”.

46. 2004 წელს განმცხადებელმა წარმოადგინა დასკვნა ,,ადამიანების ჯანმრთელობისათვის ჩერეპოვეცის ქარხანა ,,სევერსტალის” მიმდებარე ტერიტორიაზე დამაბინძურებელ ნივთიერებათა კოეფიციენტის რისკის შეფასება”. აღნიშნული დასკვნა, რომელიც მოითხოვა განმცხადებელმა, მოამზადა პროფესორმა მარკ ჩერნაიკმა. დოქტორი² ჩერნაიკის აზრით, მოსალოდნელი იყო, რომ ზონაში მცხოვრებთა შორის საშუალოზე მეტად ყოფილიყო გავრცელებული დაავადებები რესპირატორული ინფექციების, სურდოს, ხველისა თუ თავის ტკივილის, ფარისებრი ჯირკვლის გაღიზიანების, ცხვირისა და სასუნთქი მილის სიმსივნის, თვალების, ცხვირისა თუ ყელის ქრონიკული გაღიზიანების, აგრეთვე ნევროლოგიური, გულ-სისხლძარღვთა და რეპროდუქციული ფუნქციების მოშლის სახით. დასკვნის მიხედვით:

„ჩერეპოვეცის სანიტარული უსაფრთხოების ზონაში ჭარბად აღმოჩენილი ტოქსიკური დამაბინძურებლები აირისებრი დამაბინძურებლებია, რომლებსაც უშვებს რკინისა და ფოლადის მწარმოებელი ქარხნები (კონკრეტულად, მეტალურგიული კოქსის წარმოების პროცესის მეშვეობით) და არა ზოგადად სხვა ინდუსტრიები.

აქედან გამომდინარე, გონივრულია დავასკვნათ, რომ სანიტარული უსაფრთხოების ზონაში მცხოვრები ადამიანების ჯანრთელობის მდგომარეობაზე ზემოხსენებული უარყოფითი შედეგების ძირითადი მიზეზია ქარხანა „სევერსტალის” არაადეკვატურად კონტროლირებადი ემისია.”

47. განმცხადებელმა აგრეთვე წარმოადგინა ჩერეპოვეცის მუნიციპალიტეტის გარემოს დაცვის დეპარტამენტის საინფორმაციო ნოტა, რომელშიც მოცემული იყო რეკომენდაციები ჩერეპოვეცის მოსახლეობისათვის, თუ როგორ უნდა ემოქმედათ ,,არახელსაყრელი ამინდის პირობებში”, კერძოდ, როდესაც ქარი ავრცელებდა ემისიას ,,სევერსტალიდან” ქალაქის მიმართულებით. ნოტა მოსახლეობას სახლებში დარჩენისა და ნაკლები ფიზიკური დატვირთვისაკენ მოუწოდებდა. იგი აგრეთვე ითვალისწინებდა რამდენიმე რეკომენდაციას დიეტის კუთხით. აღნიშნულ შემზღუდავ რეკომენდაციებს ძირითადად საფუძვლად ედო ,,სევერსტალის” ემისია. განმცხადებელი აგრეთვე მიუთითებდა ჩერეპოვეცის სანიტარული კონტროლის ცენტრის 2001 წლის 20 სექტემბრის წერილზე, რომლის თანახმადაც ზემოხსენებული ,,არახელსაყრელი ამინდის პირობებში” ბავშვები 1,3-ჯერ უფრო ხშირად მიმართავდნენ ადგილობრივ საავადმყოფოებს.

II. შესაბამისი შიდა სახელმწიფოებრივი კანონმდებლობა და პრაქტიკა

A. ბუნებრივი გარემოს დაცვის სტანდარტები

48. რუსეთის ფედერაციის კონსტიტუციის 42-ე მუხლის თანახმად:

,,ყველას აქვს უფლება, ცხოვრობდეს ჯანმრთელობისათვის უვნებელ მოში, ხელი მიუწვდებოდეს სათანადო ინფორმაციაზე და მიიღოს კომპენსაცია ეკოლოგიური ზემოქმედების შედეგად ჯანრთელობისა თუ ქონებისთვის მიყენებული ზიანის გამო”.

49. სანიტარული უსაფრთხოების შესახებ (О санитарно-эпидемиологическом благополучии населения) 1999 წლის 30 მარტის ფედერალური კანონის შესაბამისად, ფედერალური სანიტარული სამსახური ადგენს გარემოზე ზემოქმედების სახელმწიფო სტანდარტებს მოსახლეობის ჯანმრთელობის დაცვის მიზნით. კერძოდ, ეს სტანდარტები გამოიყენება ჰაერის ხარისხის შეფასებისას ქალაქებში: ატმოსფერული დაბინძურების შეფასება ხდება ერთეულით, ზღვრული დასაშვები კოეფიციენტით (ზდკ), რომელიც ჰაერში სხვადასხვა ტოქსიკური ნივთიერებების კონცენტრაციას ადგენს. 2001 წლის სანიტარული წესების 2.1 მუხლისა და ატმოსფერულის ჰაერის დაცვის შესახებ 1999 წლის კანონის 1-ლი მუხლის მიხედვით, თუ ზდკ არ არის ჭარბი ოდენობით, მაშინ ჰაერი უსაფრთხოა შესაბამის ტერიტორიაზე მცხოვრები ადამიანების ჯანმრთელობისა და კეთილდღეობისათვის. სანიტარული წესების 2.2 მუხლის შესაბამისად, ქალაქების საცხოვრებელ რაიონებში ჰაერის ხარისხი არ უნდა აღემატებოდეს 1,0 ზდკ-ს ყველა კატეგორიის ტოქსიკური ნივთიერებებისათვის, ხოლო რეკრეაციულ ზონებში - 0,8 ზდკ-ს.

50. ატმოსფერული ჰაერის დაცვის შესახებ (Об охране атмосферного воздуха) 1999 წლის 4 მაისის კანონის მიხედვით, გარემოს დაცვის ფედერალური სააგენტო ადგენს ბუნებრივი გარემოს სტანდარტებს სხვადასხვა სახის დაბინძურების წყაროებისთვის (მანქანები, ფერმები, სამრეწველო საწარმოები და ა.შ.). გარემოს დაცვის რეგიონული სააგენტოები აღნიშნულ ზოგად სტანდარტებს იყენებენ კონკრეტულ საწარმოთა მიმართ. ძირითადად, სამრეწველო საწარმოს ფუნქციონირება არ უნდა იწვევდეს ისეთ დაბინძურებას, რომელიც აღემატება ზდკ-ს (კანონის მე-16 მუხლი). თუმცა, რეგიონის ეკონომიკური განვითარების გამო, გარემოს დაცვის რეგიონულ სააგენტოს შეუძლია გასცეს დროებითი ნებართვა, რომელიც საწარმოს აძლევს უფლებას, გადააჭარბოს აღნიშნულ ნორმებს (კანონის 1-ლი და მე-12 მუხლები). ნებართვას თან უნდა ერთვოდეს ტოქსიკური ემისიის უსაფრთხო დონემდე ეტაპობრივი შემცირების გრაფიკი.

B. სანიტარული უსაფრთხოების ზონა

1. კანონმდებლობა

51. თითოეულმა საწარმომ, რომელიც იწვევს დაბინძურებას, თავისი ტერიტორიის გარშემო უნდა შექმნას ,,სანიტარული უსაფრთხოების ზონა”, ანუ ბუფერული სივრცე, რომელიც დაბინძურების წყაროს განაცალკევებს ქალაქის საცხოვრებელი სივრცისგან (1996 წლის სანიტარული წესების (რომლებიც ძალაში შევიდა სახელმწიფო სანიტარული სამსახურის 1996 წლის 31 ოქტომბრის 41 განკარგულებით) 3.5 და 3.6 მუხლები; ანალოგიურ დებულებებს ითვალისწინებდა 2000, 2001 და 2003 წლების წესები, რომლებმაც შეცვალა 1996 წლის წესები). აღნიშნულ ბუფერულ ზონაში დაბინძურების დონე შეიძლება აღემატებოდეს ზდკ-ს.

52. სხვადასხვა კატეგორიის საწარმოთათვის ზონის მინიმალური სიგანე განსაზღვრულია სანიტარული წესებით. 1996 წლის წესების მიხედვით, სანიტარული უსაფრთხოების ზონა ,,სევერსტალის” ზომის ფოლადის ქარხნის გარშემო უნდა იყოს 2 000 მეტრი. 2000 წლის 1 ოქტომბრის სანიტარული წესების მიხედვით, ამ ზომის მეტალურგიული საწარმოსთვის სანიტარული უსაფრთხოების ზონის სიგანე სულ მცირე 1 000 მეტრი უნდა იყოს. ზოგიერთ შემთხვევებში სახელმწიფო სანიტარულ სამსახურს შეუძლია ზონის გაფართოება (მაგალითად, როდესაც ჰაერში ტოქსიკური ნივთიერებების კონცენტრაცია ზონის ფარგლებს მიღმა აღემატება ზდკ-ს). შემდგომში მიღებულმა სანიტარულმა წესებმა (ძალაში შევიდა 2001 წლის 17 მაისს და 2003 წლის 10 აპრილს) დაამტკიცა ეს მოთხოვნები.

53. ქალაქის დაგეგმარების შესახებ 1989 წლის წესების 3.6 მუხლის თანახმად, საწარმომ უნდა მიიღოს ყველა აუცილებელი ზომა, რათა, კანონმდებლობის შესაბამისად, მოაწყოს (обустроить) სანიტარული უსაფრთხოების ზონა დაბინძურების შემცირების მიზნით.

54. ქალაქის დაგეგმარების შესახებ 1989 წლის წესების 3.8 მუხლის თანახმად, სანიტარული უსაფრთხოების ზონის შიგნით არ უნდა იყოს განლაგებული საცხოვრებელი სახლები. ეს დებულება მოგვიანებით იქნა ჩართული 1998 წლის ქალაქის დაგეგმარების კოდექსში (Градостроительный Кодекс) (მუხლი 43), აგრეთვე 2001 წლის 17 მაისისა და 2003 წლის 10 აპრილის სანიტარულ წესებში. 2001 წლის სანიტარული წესების 3.3.3. მუხლის შესაბამისად, ზონის შექმნის პროექტი მაღალპრიორიტეტული საკითხის სახით შეიძლება შეიცავდეს ზონის მოსახლეობის განსახლებას. თუმცა ექსპლუატაციაში შესული საწარმოს სანიტარული უსაფრთხოების ზონაში მცხოვრებთა განსახლება არ არის პირდაპირი მოთხოვნა.

55. 1998 წლის ქალაქის დაგეგმარების კოდექსის მე-10 მუხლის მე-5 პუნქტის შესაბამისად:

,,იმ შემთხვევებში, როდესაც სახელმწიფო ან საზოგადოებრივი ინტერესები მოითხოვს, რომ ეკონომიკური ან სხვა სახის საქმიანობა განხორციელდეს იმ ტერიტორიაზე, სადაც მავნე ბუნებრივი გარემოა, დასაშვებია მოსახლეობის დროებით ცხოვრება აღნიშნულ ტერიტორიაზე იმ პირობით, რომ გამოყენებული იქნება ქალაქის დაგეგმარების სპეციალური რეჟიმი...”

2. პრაქტიკა

56. ჩრდილო-კავკასიის ოლქის ფედერალური კომერციული სასამართლოს გადაწყვეტილებით (2003 წლის 3 ივნისი, Ф08-1540/2003), ხელისუფლების ორგანოებს შეუძლიათ კანონმდებლობის³ შესაბამისად შეუწყვიტონ ფუნქციონირება იმ საწარმოს, რომელმაც არ შექმნა სანიტარული უსაფრთხოების ზონა.

57. განმცხადებელმა წარმოადგინა ამონარიდი რუსეთის ფედერაციის უმაღლესი სასამართლოს გადაწყვეტილებიდან საქმეზე ,,ივაშჩენკო კრასნოიარსკის რკინიგზის წინააღმდეგ” (Ivaschenko v. The Krasnoyarsk Railways) (,,უმაღლესი სასამართლოს პრაქტიკის მიმოხილვა”, Бюллетень Верховного Суда РФ, 9, 1998 წლის 15 ივლისი, პუნქტი 22). აღნიშნულ შემთხვევაში მოსარჩელე მოითხოვდა დაუყოვნებელ გასახლებას ავარიული სახლიდან. ქვედა ინსტანციის სასამართლომ არ დააკმაყოფილა მოსარჩელის მოთხოვნა, მიუთითა რა, რომ მას შეეძლო განსახლებაზე პრეტენზია განეცხადებინა პრიორიტეტულობის რიგის დაცვით (ე.ი. უნდა ჩაწერილიყო ბინის მომლოდინეთა სიაში). უმაღლესმა სასამართლომ გააუქმა ეს გადაწყვეტილება შემდეგი მოსაზრებიდან გამომდინარე:

,,[მოსარჩელის] სახლი არა მხოლოდ ავარიულია [...], არამედ აგრეთვე მდებარეობს 30 მეტრის დაშორებით რკინიგზიდან მისი სანიტარული უსაფრთხოების ზონის შიგნით, რაც ეწინააღმდეგება სანიტარულ წესებს (ამ ზონის სიგანე 100 მეტრია და მასში დაუშვებელია საცხოვრებელი ბინების არსებობა)”.

უმაღლესმა სასამართლომ საქმე დაუბრუნა პირველი ინსტანციის სასამართლოს და უბრძანა, მოეძებნა კონკრეტული საცხოვრებელი, რომელსაც შესთავაზებდნენ შესაბამის პირს ძველი საცხოვრებლის სანაცვლოდ.

58. სხვა საქმეში, რომელიც ქ-ნი ლედიაევას, ,,სევერსტალის” სანიტარული უსაფრთხოების ზონაში მაცხოვრებლის, განსახლებას ეხებოდა, ვოლოგდის საოლქო სასამართლომ, 2002 წლის 11 თებერვლის გადაწყვეტილებით, დაადგინა,

inter alia:

,,ქვედა ინსტანციის სასამართლოს არ შეუფასებია, თუ რამდენად ადეკვატურია სანიტარული უსაფრთხოების ზონაში მცხოვრებთა განსახლებისათვის განხორციელებული ღონისძიებები იმ საფრთხისა, რომელიც მოსარჩელეს ემუქრება. შედეგად, სასამართლოს არ დაუდგენია, შეიძლება თუ არა ჩაითვალოს [ქ-ნი ლედიაევას] უზრუნველყოფა ახალი საცხოვრებლით, საბინაო კანონმდებლობის შესაბამისად, მისი მომლოდინეთა რიგში მოთავსებით მისთვის რეალური შესაძლებლობის მიცემად, იცხოვროს სიცოცხლისა და ჯანმრთელობისათვის უვნებელ გარემოში.”

სასამართლომ აგრეთვე გამოხატა დაეჭვება იმასთან დაკავშირებით, უნდა იყოს თუ არა პასუხისმგებელი სახელმწიფო ზონის მცხოვრებთა განსახლებაზე.

C. რუსეთის საბინაო კანონმდებლობის მიმოხილვა

59. საბჭოთა პერიოდში რუსეთში ბინების უმრავლესობა ეკუთვნოდა სხვადასხვა სახელმწიფო ორგანოებსა თუ სახელმწიფო საწარმოებს. მოსახლეობა ამ ბინებში მუდმივი დამქირავებლების სახით ცხოვრობდა. 1990-იან წლებში განხორციელდა ფართომასშტაბიანი საპრივატიზაციო პროგრამები. გარკვეულ შემთხვევებში ქონება, რომელიც არ იქნა პრივატიზებული, საკუთრებაში გადაეცა ადგილობრივ ხელისუფლებას.

60. დღეისათვის რუსეთის მოსახლეობის გარკვეული ნაწილი დამქირავებლის სახით კვლავ ცხოვრობს ადგილობრივ მუნიციპალურ ბინებში უპირატესობებით სარგებლობის გამო. კერძოდ, მუნიციპალური ბინის დამქირავებლებს არ მოეთხოვებათ ქონების გადასახადის გადახდა, ისინი იხდიან ქირას, რომელიც მნიშვნელოვნად ჩამოუვარდება საბაზრო ღირებულებას, და აქვთ ქონებით სრულად სარგებლობისა და მისი კონტროლის უფლებები. გარკვეულ პირებს აქვთ უფლება, ადგილობრივ ხელისუფლებას მოსთხოვონ ახალი საცხოვრებლით უზრუნველყოფა იმ შემთხვევაში, თუ ისინი აკმაყოფილებენ კანონმდებლობით დადგენილ მოთხოვნებს.

61. ისტორიული თვალთახედვით, ახალი საცხოვრებლით უზრუნველყოფის მოთხოვნა იმ ძირითად სოციალურ და ეკონომიკურ უფლებებს განეკუთვნებოდა, რასაც ითვალისწინებდა საბჭოთა კანონმდებლობა. რსფსრ-ის 1983 წლის 24 ივნისის საბინაო კოდექსის მიხედვით, რომელიც კვლავ ძალაში იყო რუსეთში, როდესაც წინამდებარე საქმის ფაქტობრივ გარემოებებს ჰქონდა ადგილი, თითოეულ დამქირავებელს, რომლის საცხოვრებელი პირობები არ შეესაბამებოდა სტანდარტების მოთხოვნას, შეეძლო აღრიცხულიყო ადგილობრივი ხელისუფლების მომლოდინეთა რიგში ახალი მუნიციპალური ბინის მისაღებად. როდესაც გამოჩნდებოდა ახალი საცხოვრებელი ბინა, მას იმ ადამიანს მისცემდნენ, რომელიც ბინის მომლოდინეთა სიაში პირველი იყო.

62. თუმცა მომლოდინეთა სიაში აღრიცხვა არ აძლევდა ადამიანს უფლებას, მოეთხოვა რაიმე სპეციალური პირობები ან გრაფიკი სახელმწიფოსაგან ახალი ბინის მისაღებად. ადამიანთა გარკვეულ კატეგორიას, მაგალითად, მოსამართლეებს, პოლიციელებსა და ინვალიდებს, შეეძლო ,,მომლოდინეთა პრიორიტეტულ სიაში” აღრიცხვა. მიუხედავად ამისა, როგორც ჩანს, რუსეთის კანონმდებლობა არ ითვალისწინებდა სერიოზული ეკოლოგიური საშიშროების გამო მომლოდინეთა პრიორიტეტულ სიაში აღრიცხვის არანაირ უფლებას.

63. საბჭოთა პერიოდის შემდეგ ასობით ათასი რუსი იქნა აყვანილი აღრიცხვაზე მომლოდინეთა სიაში, რომელიც ყოველწლიურად უფრო გრძელი ხდებოდა ახალი მუნიციპალური ბინების აშენებისათვის არასაკმარისი რესურსების გამო. ამჟამად მომლოდინეთა სიაში აღრიცხვაზე ყოფნის ფაქტი წარმოადგენს სახელმწიფოს ნების გამოხატულებას ბინით უზრუნველყოფასთან დაკავშირებით, როდესაც რესურსები იქნება ხელმისაწვდომი. თუმცა განმცხადებელი მაგალითის სახით აღნიშნავს, რომ ადამიანი, რომელიც მომლოდინეთა სიაში პირველი ეწერა, 1968 წლიდან ელოდებოდა ახალ მუნიციპალურ ბინას. თვითონ იგი ამ სიაში 1999 წელს რიგით 6820-ე იყო.

სამართალი

I. კონვენციის მე-3 მუხლის სავარაუდო დარღვევა

64. განმცხადებელი ამტკიცებდა, რომ ადგილი ჰქონდა კონვენციის მე-8 მუხლის დარღვევას სახელმწიფოს მხრიდან, რადგან მან ვერ შეძლო მისი პირადი ცხოვრებისა და საცხოვრებლის დაცვა მავნე ბუნებრივი გარემოსაგან, რაც ,,სევერსტალის” სამრეწველო საქმიანობით იყო გამოწვეული.

65. კონვენციის მე-3 მუხლი, რომელსაც ეყრდნობოდა განმცხადებელი, მიუთითებს:

,,1. ყველას აქვს უფლება, პატივი სცენ მის პირად და ოჯახურ ცხოვრებას, მის საცხოვრებელსა და მის მიმოწერას.

2. დაუშვებელია საჯარო ხელისუფლების ჩარევა ამ უფლების განხორციელებაში, გარდა ისეთი ჩარევისა, რაც დაშვებულია კანონით და აუცილებელია დემოკრატიულ საზოგადოებაში ეროვნული უშიშროების, საზოგადოებრივი უსაფრთხოების ან ქვეყნის ეკონომიკური კეთილდღეობის ინტერესებისათვის ან უწესრიგობის თუ დანაშაულის თავიდან ასაცილებლად, ჯანმრთელობის ან ზნეობის თუ სხვათა უფლებათა და თავისუფლებათა დაცვისათვის.”

A. მე-8 მუხლის გამოყენება წინამდებარე საქმეში

1. განმცხადებლის უფლებებში სავარაუდო ჩარევის შინაარსი და მოცულობა

66. ორივე მხარე ეთანხმება იმ ფაქტს, რომ განმცხადებლის საცხოვრებელ ადგილზე გავლენას ახდენდა სამრეწველო დაბინძურება. მათ არ გაუპროტესტებიათ, რომ დაბინძურების ძირითადი მიზეზი განმცხადებლის სახლთან ახლოს მდებარე ფოლადის ქარხანა ,,სევერსტალი” იყო.

67. სასამართლო აღნიშნავს, რომ, მიუხედავად ამისა, მხარეები დავობენ ,,სევერსტალის” მიერ დაბინძურების ხარისხსა და იმ შედეგებზე, რაც ამან განმცხადებელზე იქონია. განმცხადებელი დაჟინებით მიუთითებს, რომ დაბინძურებამ სერიოზულად ხელყო მისი პირადი ცხოვრება და ჯანმრთელობის მდგომარეობა, ხოლო მოპასუხე მთავრობის მტკიცებით, განმცხადებლის მიერ იმის შედეგად განცდილი ზიანი, რომ მისი სახლი სანიტარული უსაფრთხოების ზონის შიგნით მდებარეობდა, არ წამოჭრიდა საკითხს კონვენციის მე-8 მუხლის დარღვევის კუთხით. მთავრობის პრეტენზიის მიხედვით, სასამართლომ პირველ რიგში უნდა დაადგინოს, ხვდება თუ არა კონვენციის მე-8 მუხლის სფეროში ის სიტუაცია, რომელსაც ამტკიცებს განმცხადებელი.

(ა) ზოგადი პრინციპები

68. მე-8 მუხლი გამოიყენება ბუნებრივ გარემოსთან დაკავშირებულ სხვადასხვა შემთხვევებში, მაგრამ ყოველთვის არა აქვს მის დარღვევას ადგილი, როდესაც ხდება ბუნებრივი გარემოს გაუარესება: კონვენციით გათვალისწინებულ უფლებებსა და თავისუფლებებს შორის არ არის ბუნების შენარჩუნების უფლება (იხ. საქმეზე Kyrtatos v. Greece გამოტანილი განაჩენი, 41666/98, ECHR 2003-VI, პუნქტი 52). აქედან გამომდინარე, იმისათვის, რომ საკითხი დაისვას მე-8 მუხლის კუთხით, ჩარევა უშუალოდ უნდა ხელყოფდეს განმცხადებლის სახლს, ოჯახს ან მის პირად ცხოვრებას.

69. სასამართლო აღნიშნავს, რომ ბუნებრივი გარემოს დაბინძურების უარყოფითი შედეგები უნდა აღწევდეს გარკვეულ მინიმალურ დონეს, რათა მოხვდეს მე-8 მუხლის მოქმედების სფეროში (იხ. López Ostra v. Spain, 1994 წლის 9 დეკემბერის განაჩენი, სერია A 303-ჩ, გვ. 54, პუნქტი 51; აგრეთვე იხ., mutatis mutandis, Hatton and Others v. The United Kingdom [GC], 36022/97, ECHR 2003-VIII, პუნქტი 118). ზემოხსენებული მინიმუმის შეფასება შედარებითია და დამოკიდებულია საქმის ისეთ გარემოებებზე, როგორიცაა დაბინძურების ინტენსიურობა და ხანგრძლივობა, მისი ფიზიკური და მორალური შედეგები. აგრეთვე მხედველობაში უნდა იქნეს მიღებული ბუნებრივი გარემოს ზოგადი კონტექსტი. მე-8 მუხლის შესაბამისად საფუძვლიან პრეტენზიას არა აქვს ადგილი, თუ ის ზიანი, რასაც ასაჩივრებენ, უმნიშვნელოა ბუნებრივი გარემოს იმ საფრთხესთან შედარებით, რომელიც ყველა თანამედროვე ქალაქისთვის არის დამახასიათებელი.

70. მაგალითად, მე-8 მუხლის მოქმედებას რომ დაექვემდებაროს, ბუნებრივი გარემოს ხელყოფის შესახებ საჩივრები უნდა ამტკიცებდეს, პირველ რიგში, რომ ადგილი ჰქონდა რეალურ ჩარევას განმცხადებლის პირად სამყაროში, ხოლო მეორე რიგში, რომ აღწევდა სისასტიკის დონეს.

(ბ) განმცხადებლის არგუმენტაცია

71. განმცხადებლის მტკიცებით, ბუნებრივი გარემოს დაბინძურების მოცულობამის საცხოვრებელ სახლთან დღემდე სერიოზულ ზიანს აყენებს მისი და მისი ოჯახის ჯანმრთელობასა და კეთილდღეობას.

72. განმცხადებელმა მიუთითა რამდენიმე დოკუმენტზე, რომლებიც, მისიაზრით, მეტყველებდა ფოლადის ქარხანა ,,სევერსტალის” სამრეწველო საქმიანობის უარყოფით შედეგებზე ჩერეპოვეცის მოსახლეობისთვის. კერძოდ, იგი მიუთითებდა ექიმ ჩერნაიკის დასკვნაზე (იხ. პუნქტი 46), სანქტ-პეტერბურგის ჰიგიენისა და ჯანმრთელობის დაცვის ცენტრის დასკვნაზე (იხ. პუნქტი 45),ჩერეპოვეცის მუნიციპალიტეტის ბუნების დაცვის დეპარტამენტისაგან მიღებულ საინფორმაციო ნოტასა და ჩერეპოვეცის სანიტარული კონტროლის ცენტრის წერილზე (იხ. პუნქტი 47).

73. განმცხადებელი აღნიშნავდა, რომ 2004 წელს სასამართლომ სთხოვამთავრობას გარკვეული საბაზისო ინფორმაციის წარმოდგენა ჩერეპოვეცში ჰაერის დაბინძურების შესახებ. განმცხადებელი დაჟინებით ამტკიცებდა, რომ მთავრობას ხელი მიუწვდებოდა ამ მონაცემებზე, მაგრამ არ წარუდგინა სასამართლოს. მთავრობის მიერ მომზადებული დასკვნა მხოლოდ დამაბინძურებლების დონის გრძელვადიან საშუალო მაჩვენებლებს შეიცავდა, რაც არ იყო საკმარისი იმის გასარკვევად, თუ რა გავლენას ახდენდა ჩერეპოვეცში აღნიშნული დამაბინძურებლები ადამიანის ჯანმრთელობაზე. განმცხადებლის აზრით, თუმცა გრძელვადიანი საშუალო მაჩვენებლები თავისთავად ბევრად აღემატებოდა უსაფრთხოების დონეს, პიკის პერიოდებში უკიდურესად მომატებული დაბინძურების შემთხვევებს ნიღბავდა. განმცხადებელი მოითხოვდა, რომ სასამართლოს უარყოფითი დასკვნა გაეკეთებინა იმ ფაქტის გამო, რომ მთავრობამ არ წარმოადგინა მოთხოვნილი დოკუმენტები.

(გ) მთავრობის არგუმენტაცია

74. მთავრობამ ზოგადად აღიარა, რომ განმცხადებლის სახლთან ახლოს ჰაერში დამაბინძურებელი ნივთიერებების კონცენტრაცია აღემატებოდა ბუნებრივი გარემოს დაცვის ნორმებს. ამასთან ერთად, არ არსებობდა რაიმე მტკიცებულება, რომ განმცხადებლის პირადი ცხოვრება ან ჯანმრთელობა გარკვეულწილად ხელყოფილი იქნა მის სახლთან ახლოს ფოლადის ქარხნის ფუნქციონირების გამო. მთავრობა ამტკიცებდა, რომ ,,ქ-ნი ფადეევას [განმცხადებელი] [,,სევერსტალის”] სანიტარული უსაფრთხოების ზონის ტერიტორიაზე ცხოვრების ფაქტი მიუთითებდა არა მიყენებულ ზიანზე, არამედ მხოლოდ ასეთი ზიანის მიყენების შესაძლებლობაზე”.

75. მთავრობამ აღნიშნა, რომ შიდა სასამართლოებს არც განმცხადებლის ჯანმრთელობაზე ინდუსტრიული დაბინძურების გავლენა განუხილავთ და არც ამ დაბინძურებით გამოწვეული ზიანი. მთავრობის მტკიცებით, განმცხადებელს ეს საკითხი არ წამოუჭრია შიდა სასამართლოების წინაშე სამართალწარმოებისას.

76. მთავრობამ აგრეთვე აღნიშნა, რომ განმცხადებელმა არ მიმართა იმ საშუალებებს, რომლებსაც რუსეთის კანონმდებლობა ითვალისწინებდა ბუნებრივი გარემოს საფრთხის შეფასებისათვის. კერძოდ, განმცხადებელს, ჯანმრთელობის დაცვის მინისტრის 2001 წლის 15 აგვისტოს განკარგულების შესაბამისად, შეეძლო გამოეთხოვა ,,სანიტარულ-ეპიდემიოლოგიური დასკვნა” ბუნებრივი გარემოს შესახებ. გარდა ამისა, მთავრობის დაჟინებული მტკიცებით, ,,მოსახლეობის ჯანმრთელობის საფრთხის დონე შეფასებული უნდა იქნეს ატმოსფეროში ემისიის შესახებ ოფიციალურად დარეგისტრირებულ მონაცემებზე დაყრდნობით, რომლებიც გაანალიზებული და შეჯერებულია რუსეთის ფედერაციის კანონმდებლობით გათვალისწინებული მეთოდების გამოყენებით”.

77. რაც შეეხება ჰიგიენისა და ჯანმრთელობის დაცვის ჩრდილო-დასავლეთის ცენტრის მიერ დასმულ დიაგნოზს (იხ. პუნქტი 45), მთავრობის მტკიცებით, ეს პროფესიული დაავადება (профессиональное заболевание) იყო. მთავრობის თქმით, განმცხადებელი მუშაობდა ჯანმრთელობისათვის მავნე საწარმოში; მისი ფუნქცია იყო მილებისა და მრეწველობის სხვა თერმოსაიზოლაციო მოწყობილობების დახურვა. ასეთი სამუშაო, რომელიც მოითხოვს ფიზიკურ ძალას, ხშირად სრულდებოდა გარეთ ან ისეთ შენობებში, რომლებიც არ თბებოდა. ამდენად, ზემოხსენებული დაავადება განპირობებული იყო არა განმცხადებლის საცხოვრებელი ადგილით, არამედ არახელსაყრელი სამუშაო პირობებით. მთავრობის აზრით, განმცხადებლის დაავადება იყო ფართოდ გავრცელებული და დამახასიათებელი მისი ასაკის ადამიანებისათვის, მიუხედავად მათი საცხოვრებელი ადგილისა.

78. მთავრობა დაეთანხმა ექიმ ჩერნაიკის დასკვნაში ჩამოყალიბებულ პირველად მოსაზრებას, მაგრამ გააპროტესტა მისი საბოლოო დასკვნა. მთავრობის განცხადებით, ,,ჩერნაიკის დასკვნა სანიტარული უსაფრთხოების ზონაში მცხოვრებთა მომეტებული მიდრეკილების შესახებ გარკვეული დაავადებების მიმართ თავისი ხასიათით აბსტრაქტულია, არ არის დასაბუთებული და, აქედან გამომდინარე, არ უნდა იქნეს მხედველობაში მიღებული”.

(დ) სასამართლოს შეფასება

79. თავდაპირველად სასამართლო აღნიშნავს, რომ მტკიცებულებათა შეფასებისას გამოსაყენებელი ზოგადი პრინციპია ,,გონივრულ ეჭვს მიღმა” მტკიცების სტანდარტი. ასეთი მტკიცება შესაძლებელია, თუ ერთდროულად არსებობს საკმარისად მყარი, მკაფიო და თანმხვედრი ვარაუდები ან მსგავსი გაუბათილებელი პრეზუმფციები ფაქტთან დაკავშირებით. ასევე უნდა აღინიშნოს, რომ სასამართლო თავის პრაქტიკაში იყენებს მოქნილ მიდგომას ამასთან დაკავშირებით, ითვალისწინებს სადავო მატერიალური უფლების ხასიათს და ყველა არსებულ მტკიცებულებით სირთულეს. ზოგ შემთხვევაში მხოლოდ მოპასუხე მთავრობისთვის არის ხელმისაწვდომი ინფორმაცია, რომელიც ადასტურებს ან უარყოფს განმცხადებლის საჩივრებს; ამიტომ შეუძლებელია affirmanti, non naganti, incumbit probatio⁴ პრინციპის გამოყენება (იხ. Aktaş v. Turkey, 24351/94, პუნქტი 272, ECHR 2003-V (ამონარიდები)).

80. რაც შეეხება კონკრეტულად მოცემული საქმის გარემოებებს, სასამართლო შენიშნავს, რომ, განმცხადებლის აზრით, მისი ჯანმრთელობა მეტალურგიული ქარხნის სიახლოვეს მისი ცხოვრების გამო გაუარესდა. ერთადერთი დოკუმენტური მტკიცებულება, რომელიც განმცხადებელმა თავისი მოსაზრების მხარდასაჭერად წარმოადგინა, არის სანქტ-პეტერბურგის კლინიკის მიერ გაცემული ცნობა (იხ. პუნქტი 45). სასამართლოს მიაჩნია, რომ ამ ცნობით არ დასტურდება მიზეზობრივი კავშირი დაბინძურებასა და განმცხადებლის დაავადებებს შორის. განმცხადებელს არ წარმოუდგენია რაიმე სხვა სამედიცინო მტკიცებულებები, რომლებიც მკაფიოდ დაადასტურებდა კავშირს მისი ჯანმრთელობის მდგომარეობასა და მის საცხოვრებელ ადგილზე მაღალი ხარისხის დაბინძურებას შორის.

81. განმცხადებელმა ასევე წარმოადგინა რამდენიმე ოფიციალური დოკუმენტი, რომლებიც ადასტურებს, რომ 1995 წლიდან (როდესაც მან პირველად მიმართა სასამართლოს) გარემოს დაბინძურების დონე მის საცხოვრებელ ადგილას მუდმივად აჭარბებდა უსაფრთხოების ნორმებს (იხ. პუნქტი 31 და მისი შემდგომი პუნქტები). განმცხადებლის აზრით, ეს დოკუმენტები ადასტურებს, რომ დაბინძურების აღნიშნული ხარისხისადმი დაქვემდებარებული ნებისმიერი პირის ჯანმრთელობას და ნორმალურ ყოფას გარდაუვლად ადგება მძიმე ზიანი.

82. რაც შეეხება ამ განცხადებას, სასამართლო მხედველობაში იღებს, პირველ რიგში, რომ კონვენცია რუსეთის მიმართ ძალაში შევიდა 1998 წლის 5 მაისს. ამიტომ მხოლოდ ამ თარიღის შემდგომი პერიოდის გათვალისწინებაა შესაძლებელი განმცხადებლის პირადი ცხოვრების სავარაუდო ხელყოფის ხასიათისა და მასშტაბის დადგენისას.

83. სასამართლოსთვის წარდგენილი მასალების თანახმად, 1998 წლამდე დაბინძურების ხარისხი სხვადასხვა პარამეტრით აჭარბებდა ადგილობრივ ნორმებს. კერძოდ, მთავრობის მიერ წარმოდგენილი მონაცემები ადასტურებს, რომ 1999-2003 წლებში მტვრის, გოგირდის ნახშირჟანგისა და ფორმალდეჰიდის ოდენობა ჰაერში განმცხადებლის სახლის სიახლოვეს მუხმივად აჭარბებდა ზღვრულ დასაშვებ კოეფიციენტს (ზდკ) (იხ. ამ განაჩენის დანართი). 1999 წელს მტვრის კონცენტრაცია 1,76-ჯერ აჭარბებდა ზდკ-ს, ხოლო 2003 წელს - 1,13-ჯერ. 1999 წელს გოგირდის ნახშირჟანგის კონცენტრაცია 3,74-ჯერ აღემატებოდა ზდკ-ს; 2003 წელს ამ ნივთიერების კონცენტრაცია შემცირდა, მაგრამ 1,12-ჯერ მაინც აღემატებოდა ზდკ-ს. ფორმალდეჰიდის კონცენტრაცია 4,53-ჯერ აჭარბებდა ზდკ-ს. 2003 წელს იგი 6,3-ჯერ აღემატებოდა ზდკ-ს. გარდა ამისა, აღნიშნულ პერიოდში ფიქსირდებოდა სხვა ნივთიერებების სიჭარბეც, როგორიცაა მარგანეცი, ბენზოპირინი და გოგირდის გაზი (იხ. პუნქტი 38 და მისი მომდევნო პუნქტები).

84. სასამართლო ასევე შენიშნავს, რომ მთავრობის მიერ წარმოდგენილი ციფრები ასახავს მხოლოდ წლიურ საშუალო მაჩვენებლებს და არა დაბინძურების ყოველდღიურ ან მაქსიმალურ ხარისხს. თავად მთავრობის თქმით, განმცხადებლის სახლის სიახლოვეს დაფიქსირებული დამაბინძურებლების მაქსიმალური კონცენტრაციები ხშირად ათჯერ აღემატებოდა საშუალო წლიურ ზდკ-ს (რომელიც ისედაც აჭარბებდა უსაფრთხოების დასაშვებს ნორმებს). სასამართლო აღნიშნავს, რომ მთავრობას არ განუმარტავს, თუ რატომ არ წარმოადგინა მან სასამართლოს მიერ მოთხოვნილი დოკუმენტები და ანგარიშები (იხ. პუნქტი 43) მიუხედავად იმისა, რომ ამ დოკუმენტების მოპოვება შიდასახელმწიფოებრივი ორგანოებიდან ნამდვილად შესაძლებელი იყო. ამიტომ სასამართლო ასკვნის, რომ გარემოს მდგომარეობა რიგ პერიოდებში შეიძლება უარესიც ყოფილიყო მოწოდებულ მონაცემებთან შედარებით.

85. სასამართლო აღნიშნავს, რომ სახელმწიფომ მრავალჯერ აღიარა, რომ ჩერეპოვეცში არსებული გარემოს მდგომარეობა ქალაქელების მომატებული სიკვდილიანობის მიზეზი იყო (იხ. პუნქტები 12, 15, 34, 47). განმცხადებლის მიერ წარმოდგენილი დასკვნები და ოფიციალური დოკუმენტები, კერძოდ, დოქტორ მარკ ჩერნაიკის ანგარიში (იხ. პუნქტი 46), აღწერს დაბინძურების ნეგატიური ზემოქმედების შედეგებს ჩერეპოვეცის ყველა მაცხოვრებელზე, განსაკუთრებით, ქარხანასთან ახლოს მაცხოვრებელ ადამიანებზე. მაგალითად, ორივე მხარის მიერ წარმოდგენილი მონაცემების თანახმად, მთელი განსახილველი პერიოდის განმავლობაში ფორმალდეჰიდის კონცენტრაცია ჰაერში განმცხადებლის სახლის სიახლოვეს 3-6-ჯერ მეტი იყო უსაფრთხო ნორმაზე. დოქტორი ჩერნაიკი ფორმალდეჰიდის ნეგატიურ შედეგებს შემდეგნაირად აღწერს:

,,ჩერეპოვეცის სანიტარული უსაფრთხოების ზონაში ფორმალდეჰიდისადმი არსებული დაუცველობის გათვალისწინებით, სავარაუდოა, რომ ზონაში მცხოვრები მოსახლეობა საშუალოზე მეტად იქნება დაავადებული სასუნთქი გზების კიბოთი, თავის ტკივილებით და ყელ-ყურცხვირის და თვალების ქრონიკული გაღიზიანებით, იმ მოსახლეობასთან შედარებით, რომელიც ცხოვრობს ფორმალდეჰიდის ჭარბი დოზებით დაუბინძურებელ რაიონებში”.

რაც შეეხება გოგირდის ნახშირჟანგს, რომლის კონცენტრაციაც ზდკ-ს აღემატებოდა 1,1-3,75-ჯერ მთელი ამ პერიოდის განმავლობაში (2002 წლის გარდა), დოქტორი ჩერნაიკი აცხადებს:

,,ჩერეპოვეცის სანიტარული უსაფრთხოების ზონაში CS2-სადმი არსებული დაუცველობის გათვალისწინებით, სავარაუდოა, რომ ზონაში მცხოვრები მოსახლეობა საშუალოზე მეტად იქნება დაავადებული ნევროქცევითი, ნევროლოგიური, გულსისხლძარღვთა და რეპროდუქციული ფუნქციების მოშლით, იმ მოსახლეობასთან შედარებით, რომელიც ცხოვრობს CS₂-ის ჭარბი დოზებით დაუბინძურებელ რაიონებში”.

86. და ბოლოს, სასამართლო განსაკუთრებულ ყურადღებას აქცევს იმას, რომ შიდასახელმწიფოებრივმა სასამართლოებმა მოცემულ საქმეზე აღიარეს, რომ განმცხადებელს ჰქონდა სხვა ადგილას განსახლების უფლება. დაბინძურების გავლენას განმცხადებლის პირად ცხოვრებაზე მართლაც არ დათმობია ძირითადი ყურადღება შიდასახელმწიფოებრივი სამართალწარმოებისას. მაგრამ, როგორც ვოლოგდის ოლქის სასამართლოს მოსაზრებიდან გამომდინარეობს, რომელიც მან ლედიაევას საქმეზე გამოთქვა (პუნქტი 58), სადავო არ იყო, რომ ,,სევერსტალის” მექანიზმებით გამოწვეული დაბინძურება იწვევდა უსაფრთხო ადგილას განსახლების საჭიროებას. ასევე, თვით შიდასახელმწიფოებრივი კანონმდებლობა განმცხადებლის სახლის მდებარეობის ზონას განსაზღვრავდა, როგორც საცხოვრებლად მიზანშეუწონელს (იხ. პუნქტი 51). ამიტომ, შეიძლება ითქვას, რომ განმცხადებლის პირადი ცხოვრების ხელყოფის ფაქტი დადასტურებულად ჩაითვალა შიდასახელმწიფოებრივ დონეზე.

87. შეჯამების სახით სასამართლო აღნიშნავს, რომ მნიშვნელოვანი დროის განმავლობაში განმცხადებლის სახლის სიახლოვეს ჰაერში არსებული სხვადასხვა ტოქსიკური ნივთიერებების კონცენტრაცია მნიშვნელოვნად აჭარბებდა ზდკ-ს. რუსეთის კანონმდებლობა ზდკ-ს განსაზღვრავს, როგორც ტოქსიკური ნივთიერებების უსაფრთხო კონცენტრაციის დონეს (იხ. პუნქტი 49). ამიტომ ზდკ-ს გადაჭარბების შემთხვევაში დაბინძურება პოტენციურად საშიში ხდება მისდამი დაქვემდებარებული ადამიანების ჯანმრთელობისა და ნორმალური ყოფისთვის. ეს არის ვარაუდი, რომელიც შესაძლოა ამ კონკრეტულ შემთხვევაში არ შეესაბამებოდეს სინამდვილეს. იგივე შეიძლება ითქვას განმცხადებლის მიერ წარმოდგენილ დასკვნებზე: ჭარბი დაბინძურებისა და მთლიანად მოსახლეობაზე მისი დადასტურებული ნეგატიური ზეგავლენის მიუხედავად, განმცხადებელს შეიძლება არ განუცდია კონკრეტული და განსაკუთრებული ზიანი.

88. მაგრამ მოცემულ საქმეში არაპირდაპირი მტკიცებულებებისა და პრეზუმფციების მეტად ძლიერი კომბინაცია შესაძლებელს ხდის დავასკვნათ, რომ განმცხადებლის ჯანმრთელობა გაუარესდა დიდი ხნის განმავლობაში მეტალურგიული ქარხანა ,,სევერსტალის” საწარმოო ემისიებისადმი დაქვემდებარების შედეგად. თუნდაც რომ დავუშვათ, რომ დაბინძურებას მისი ჯანმრთელობისთვის არ მიუყენებია გაზომვადი ზიანი, აღნიშნულის შედეგად იგი, სულ მცირე, უფრო დაუცველი გახდა სხვადასხვა დაავადებებისადმი. გარდა ამისა, უეჭველია, რომ დაბინძურებამ უარყოფითი გავლენა იქონია მისი ცხოვრების ხარისხზე საკუთარ სახლში. ამიტომ სასამართლო იზიარებს თვალსაზრისს, რომ განმცხადებლის ჯანმრთელობისა და ნორმალური ყოფისთვის მიყენებული ფაქტობრივი ზიანი აღწევს იმ დონეს, რაც აუცილებელია კონვენციის მე-8 მუხლის მოქმედების სფეროში მოსახვედრად.

2. სავარაუდო ხელყოფის მიკუთვნება სახელმწიფოსთვის

89. სასამართლო აღნიშნავს, რომ განსახილველ დროს სახელმწიფო არ ფლობდა, არ აკონტროლებდა და არ ამუშავებდა მეტალურგიულ ქარხანა ,,სევერსტალს”. შესაბამისად, სასამართლოს მიაჩნია, რომ ვერ ითქმება, რომ რუსეთის ფედერაციამ უშუალოდ ხელყო განმცხადებლის პირადი ცხოვრება ან მისი საცხოვრებელი ადგილი. ამავე დროს, სასამართლო აღნიშნავს, რომ სახელმწიფოს პასუხისმგებლობა გარემოსთან დაკავშირებულ საქმეებზე შეიძლება წამოიჭრას კერძო საწარმოების საქმიანობის დაურეგულირებლობის გამოც (იხ. ზემოხსენებული საქმე Hatton and Others). ამიტომ განმცხადებლის საჩივრები უნდა გაანალიზდეს სახელმწიფოს პოზიტიური ვალდებულების ჭრილში - განახორციელოს გონივრული და ადეკვატური ღონისძიებები კონვენციის მე-8 მუხლის პირველი პუნქტით გათვალისწინებული განმცხადებლის უფლებების უზრუნველსაყოფად (იხ. 1990 წლის 21 თებერვლის განაჩენი საქმეზე Powell and Rayner v. The United Kingdom, Series A, 172, პუნქტი 41, და 1998 წლის 19 თებერვლის განაჩენი საქმეზე Guerra v. Italy, მოხსენებები განაჩენებისა და გადაწყვეტილებების შესახებ 1998-I, პუნქტი 58). ამ გარემოებებში სასამართლოს პირველი ამოცანაა, შეაფასოს, მოეთხოვებოდა თუ არა სახელმწიფოს გონივრულად ისეთი ქმედებების განხორციელება, რომლებითაც თავიდან იქნებოდა აცილებული ან დასრულებული განმცხადებლის უფლებების სავარაუდო ხელყოფა.

90. ამასთან დაკავშირებით სასამართლო შენიშნავს, რომ მეტალურგიული ქარხანა ,,სევერსტალი” აშენდა სახელმწიფოს მიერ და თავდაპირველად ეკუთვნოდა სახელმწიფოს. ქარხანა თავიდანვე ხარვეზებით მუშაობდა, გამოსცემდა კვამლს, სუნს და დაბინძურებას, ჩერეპოვეცში მცხოვრებ მრავალ ადამიანში იწვევდა ჯანმრთელობის პრობლემებს ან შემაწუხებელი იყო მათთვის (იხ. დანართი, აგრეთვე პუნქტები 11 და 12). 1993 წელს ქარხნის პრივატიზაციის შემდეგ სახელმწიფო კვლავ აგრძელებდა კონტროლს ქარხნის საწარმოო საქმიანობაზე, ქარხნის მფლობელზე საოპერაციო პირობების დაკისრებით და ამ პირობების შესრულებაზე კონტროლით. ქარხანა მრავალჯერ შემოწმდა სახელმწიფოს გარემოსდაცვითი ორგანოების მიერ და მის მფლობელსა და მენეჯმენტს ადმინისტრაციული ჯარიმებიც დაეკისრათ (იხ. ქვემოთ, პუნქტი 114). დავის საგნად ქცეული გარემოს მდგომარეობა არ არის უცაბედი და მოულოდნელი ვითარების შედეგი, პირიქით, ის ხანგრძლივი და საყოველთაოდ ცნობილი მოვლენებითაა გამოწვეული (იხ. პუნქტები 11, 12 და 15). ისევე, როგორც ლოპეს ოსტრას საქმეში (იხ. ზემოთ პუნქტები 52-53, Lóopez Ostra v. Spain), მოცემულ საქმეშიც მუნიციპალური ხელისუფლება საქმის კურსში იყო გარემოს პრობლემებთან დაკავშირებით და იყენებდა გარკვეულ სანქციებს მდგომარეობის გამოსასწორებლად.

91. სასამართლო შენიშნავს, რომ მეტალურგიული ქარხანა ,,სევერსტალი” იყო და რჩება 95%-ით პასუხისმგებლად ქალაქში ჰაერის საერთო დაბინძურებაზე (იხ. პუნქტი 42). სხვა მრავალი ქალაქისგან განსხვავებით, სადაც დაბინძურება შეიძლება გამოწვეული იყოს დიდი რაოდენობის სხვადასხვა მცირე წყაროებით, დაბინძურების მთავარი წყარო ჩერეპოვეცში ადვილად მისაგნები იყო. სადავოდ ქცეული გარემოს პრობლემები ძალიან კონკრეტული იყო და სრულად მიეწერებოდა ერთი კონკრეტული საწარმოს საქმიანობას. ამას კი განსაკუთრებული ზეგავლენა ჰქონდა ,,სევერსტალის” სიახლოვეს მცხოვრები ადამიანებისთვის.

92. სასამართლო ასკვნის, რომ მოცემულ საქმეში ხელისუფლებას ნამდვილად შეეძლო შეეფასებინა დაბინძურების რისკი და მიეღო სათანადო ზომები მის თავიდან ასაცილებლად ან შესამცირებლად. აღნიშნული ფაქტორების კომბინაცია აჩვენებს საკმარის კავშირს დამაბინძურებელ ემისიებსა და სახელმწიფოს შორის, რის შედეგადაც დგება სახელმწიფოს პოზიტიური ვალდებულების საკითხი მე-8 მუხლის საფუძველზე.

93. გასარკვევი რჩება, განმცხადებლის უფლებების დაცვისას დაიცვა თუ არა სახელმწიფომ სამართლიანი წონასწორობა განმცხადებლის ინტერესებსა და ზოგადად საზოგადოების ინტერესებს შორის, რაც გათვალისწინებულია მე-8 მუხლის მე-2 პუნქტით.

B. დასაბუთება მე-8 მუხლის მე-2 პუნქტის მიხედვით

1. ზოგადი პრინციპები

94. სასამართლო იმეორებს, რომ რომელი ანალიტიკური მიდგომაც არ უნდა იქნეს გამოყენებული - პოზიტიური ვალდებულების დარღვევა თუ სახელმწიფოს მიერ ხელყოფა - მე-8 მუხლის მე-2 პუნქტის საფუძველზე დასასაბუთებლად გამოსაყენებელი პრინციპები პიროვნების უფლებასა და მთლიანად საზოგადოების ინტერესებს შორის წონასწორობის თვალსაზრისით ორივე შემთხვევაში მსგავსია (იხ. 1994 წლის 26 მაისის განაჩენი საქმეზე Keegan v. Ireland, Serias, A, 290, გვ. 19, პუნქტი 49).

95. სახელმწიფოს მხრიდან მე-8 მუხლით გათვალისწინებული უფლებების ხელყოფა შეუსაბამობაში იქნება მე-2 პუნქტთან, გარდა იმ შემთხვევისა, როდესაც ასეთი ხელყოფა ხორციელდება ,,კანონის შესაბამისად”. ასეთ შემთხვევაში შიდასახელმწიფოებრივი კანონმდებლობის დარღვევა აუცილებლად გამოიწვევს კონვენციის დარღვევის ფაქტის აღიარებას.

96. მაგრამ როდესაც სახელმწიფოს მოეთხოვება პოზიტიური ღონისძიებების განხორციელება, არჩევანის საშუალება, პრინციპში, ხელშემკვრელ სახელმწიფოთა დისკრეციაზეა დამოკიდებული. ,,პირადი ცხოვრების პატივისცემის” უზრუნველყოფისთვის სხვადასხვა საშუალება არსებობს და სახელმწიფომ რომ შიდასახელმწიფოებრივი კანონმდებლობით გათვალისწინებული ერთი კონკრეტული ღონისძიება არ განახორციელოს, მას მაინც შეუძლია თავისი პოზიტიური ვალდებულება სხვა საშუალებებითაც შეასრულოს. ამიტომ ამ შემთხვევებში ,,კანონის შესაბამისობის” კრიტერიუმი, როგორც დასაბუთებისთვის საჭირო სტანდარტი, ვერ იქნება გამოყენებული, ისევე, როგორც სახელმწიფოს მხრიდან უშუალო ხელყოფის შემთხვევებში.

97. ამავე დროს, სასამართლო აღნიშნავს, რომ ყველა წინა საქმეში, რომლებშიც გარემოს დაცვასთან დაკავშირებით იყო წამოჭრილი კონვენციის დარღვევის საკითხი, დარღვევა განპირობებული იყო შიდასახელმწიფოებრივი ორგანოების მიერ თავიანთი კანონმდებლობის რომელიმე ცალკეული მოთხოვნის შეუსრულებლობით. მაგალითად, ლოპეს ოსტრას საქმეში ნაგვის გადამამუშავებელი ქარხანა უკანონოდ ეწეოდა საქმიანობას, რადგან მას არ გააჩნდა შესაბამისი ლიცენზია და საბოლოოდ იგი დაიხურა (ზემოთ, პუნქტები 16-22, განჩინება ლოპეს ოსტრას საქმეზე). ასევე, გერას საქმეში კონვენციის დარღვევა დადგინდა შიდასახელმწიფოებრივ დონეზე კანონთან შეუსაბამობის გამო, კერძოდ, განმცხადებლებმა ვერ შეძლეს იმ ინფორმაციის მოპოვება, რომლის გაცემაც სახელმწიფოს საკუთარი კანონმდებლობით ევალებოდა (ზემოხსენებული საქმე Guerra and Others v. Italy, გვ. 219, პუნქტები 25-7). საქმეში S. V. France ( 13728/88, კომისიის 1990 წლის 17 მაისის გადაწყეტილება, გადაწყვეტილებები და მოხსენებები (DR) 65, გვ 263) მხედველობაში იქნა მიღებული კანონიერება შიდასახელმწიფოებრივი კანონმდებლობის მიხედვით.

98. მაგალითად, იმ საქმეებში, რომლებშიც განმცხადებელი სახელმწიფოს უჩივის იმის გამო, რომ არ იქნა დაცული კონვენციით გათვალისწინებული მისი უფლებები, კანონიერება შიდასახელმწიფოებრივი კანონმდებლობის მიხედვით გამოყენებული უნდა იყოს არა როგორც ცალკე და საბოლოო სტანდარტი, არამედ როგორც ერთ-ერთი ასპექტი სხვა მრავალ ასპექტს შორის, რომლებიც მხედველობაში უნდა იქნეს მიღებული იმის დასადგენად, დაიცვა თუ არა სახელმწიფომ ,,სამართლიანი წონასწორობა” მე-8 მუხლის მე-2 პუნქტის მიხედვით.

2. ,,ლეგიტიმური მიზანი”

99. როდესაც სახელმწიფოს მოეთხოვება პოზიტიური ღონისძიებების განხორციელება განმცხადებლის ინტერესებსა და მთლიანად საზოგადოების ინტერესებს შორის სამართლიანი წონასწორობის დასამყარებლად, გარკვეული დატვირთვა შეიძლება ჰქონდეს მე-8 მუხლის მე-2 პუნქტში აღნიშნულ მიზნებს, თუმცა ეს დებულება მხოლოდ ,,ხელყოფაზე” საუბრობს პირველი პუნქტით გათვალისწინებულ უფლებასთან მიმართებაში; ანუ, სხვა სიტყვებით რომ ვთქვათ, ეს დებულება გულისხმობს პირველ პუნქტში აღნიშნული ვალდებულებიდან გამომდინარე ნეგატიურ ვალდებულებას (იხ. 1986 წლის 17 ოქტომბრის განაჩენი საქმეზე Rees v. the Uneted Kingdom, Series A, 106, გვ. 15, პუნქტი 37).

100. სასამართლო შენიშნავს, რომ განმცხადებლის განსახლებაზე უარის მთავრობისეული დასაბუთება ძირითადად ეყრდნობოდა ჩერეპოვეცის იმ სხვა მაცხოვრებელთა ინტერესების დაცვას, რომლებსაც უფასო საცხოვრებლის უფლება ჰქონდათ შიდა კანონმდებლობით. მთავრობის აზრით, რადგან მუნიციპალურ ხელისუფლებას მხოლოდ შეზღუდული რესურსები გააჩნდა სოციალური მიზნებით ახალი სახლების ასაშენებლად, მარტო განმცხადებლის განსახლებით დაირღვეოდა ბინის რიგში ჩაწერილი სხვა ადამიანების უფლებები.

101. მოპასუხე მთავრობამ არგუმენტად მიუთითა მთლიანად ქვეყნის ეკონომიკურ კეთილდღეობაზე (იხ. ქვემოთ, პუნქტი 111). ისევე, როგორც მოპასუხე მთავრობას, სასამართლოსაც მიაჩნია, რომ მეტალურგიული ქარხნის უწყვეტი მუშაობა ხელს უწყობდა ვოლოგდის რეგიონში ეკონომიკური სისტემის განვითარებას და ამ კუთხით ემსახურებოდა ლეგიტიმურ მიზანს კონვენციის მე-8 მუხლის მე-2 პუნქტის გაგებით. გასარკვევი რჩება, დაიცვა თუ არა ხელისუფლებამ ამ მიზნის მისაღწევად ქმედებების განხორციელებისას სამართლიანი წონასწორობა განმცხადებლის ინტერესებსა და მთლიანად საზოგადოების ინტერესებს შორის.

3. ,,აუცილებელი დემოკრატიულ საზოგადოებაში”

(ა) ზოგადი პრინციპები

102. სასამართლო მიუთითებს, რომ იმის შეფასებისას, თუ რა არის აუცილებელიკონვენციის მე-8 მუხლის მე-2 პუნქტში აღნიშნული მიზნების მისაღწევად, შიდასახელმწიფოებრივ ორგანოებს თავისუფალი დისკრეცია გააჩნიათ, რადგან მათ საერთაშორისო სასამართლოზე უკეთ შეუძლიათ ადგილობრივი საჭიროებებისა და პირობების შეფასება. მართალია, აუცილებლობის თავდაპირველი შეფასება შიდასახელმწიფოებრივი ორგანოების საქმეა, მაგრამ სასამართლოს შეუძლია გააკეთოს საბოლოო შეფასება იმისა, არის თუ არა შესაბამისი და საკმარისი სახელმწიფოს მიერ მოყვანილი დასაბუთება (სხვა წყაროებს შორის იხ. საქმე Lusting-Prean and Beckett v. The United Kingdom, 31417/96 და 32377/96, 1999 წლის 27 სექტემბერი, პუნქტები 80-81).

103. ბოლო ათწლეულების მანძილზე დაბინძურება მზარდი საზოგადოებრივი შეშფოთების პრობლემად იქცა. შედეგად სახელმწიფოებმა მიიღეს სხვადასხვა ზომები საწარმოო საქმიანობის უარყოფითი გავლენის შესამცირებლად. კონვენციის პირველი ოქმის პირველი მუხლის ჭრილში ამ ზომების შეფასებისას სასამართლომ წესის სახით მიიღო, რომ სახელმწიფოებს შეფასების ფართო დისკრეცია აქვთ გარემოსდაცვით საკითხებზე. მაგალითად, 1991 წელს საქმეზე Fredin v. Sweden (1991 წლის 18 თებერვლის განაჩენი, სერია A, 192, პუნქტი 48) სასამართლომ აღიარა, რომ ,,დღევანდელ საზოგადოებაში გარემოს დაცვა მზარდი მნიშვნელობის საკითხია” და დაადგინა, რომ კერძო საკუთრების უფლების ხელყოფა (ბუნების კონსერვაციის საფუძვლით განმცხადებლისთვის ლიცენზიის გაუქმება, რომელიც მას უფლებას აძლევდა, მისი საკუთარი მიწიდან მოეპოვებინა ქვა-ღორღი) არ იყო მიზანშეუწონელი ან რაპროპორციული კონვენციის პირველი ოქმის პირველი მუხლის გაგებით. ეს მიდგომა სასამართლომ დაადასტურა ასევე იმავე წელს საქმეზე Pine Valley Development Ltd and Others v. Irlend (1991 წლის 29 ნოემბრის განაჩენი, სერია A, 222).

104. სხვა საქმეებში, რომლებიც სახელმწიფოს მხრიდან უმოქმედობას შეეხებოდა, სასამართლომ ასევე არჩია, თავი შეეკავებინა შიდასახელმწიფოებრივი გარემოსდაცვითი წესების გადასინჯვისგან. ამასწინდელ დიდი პალატის განაჩენში სასამართლომ განაცხადა, რომ ,,მიზანშეწონილი არ იქნებოდა სასამართლოსთვის, რომ მან შეიმუშაოს სპეციალური მიდგომა ამ კუთხით, გარემოსთან დაკავშირებული ადამიანის უფლებების სპეციალური სტატუსის მოტივით” (ზემოხსენებული ჰატონის საქმე, პუნქტი 122). უფრო ადრინდელ საქმეში სასამართლომ განაცხადა, რომ ,,... სასამართლოს საქმე აშკარად არ არის შიდასახელმწიფოებრივი ხელისუფლების ორგანოების ჩანაცვლება გადაწყვეტილების მიღებისას იმის თაობაზე, თუ რა არის საუკეთესო პოლიტიკა მოცემულ რთულ ტექნიკურ და სოციალურ სფეროებში. ეს ის სფეროებია, რომლებშიც ხელშემკვრელი სახელმწიფოები უნდა სარგებლობდნენ გადაწყვეტილების მიღების ფართო დისკრეციით” (ზემოხსენებული საქმე Powell and Rayner v. The United Kingdom, გვ. 89, პუნქტი 44).

105. სასამართლოს მიერ დასადგენი რჩება, რომ შიდასახელმწიფოებრივმა ორგანოებმა აშკარა შეფასებითი შეცდომა დაუშვეს მოცემულ სფეროში სხვადასხვა კერძო პირების კონფლიქტურ ინტერესებს შორის სამართლიანი წონასწორობის უზრუნველყოფის თვალსაზრისით. მაგრამ გარემოსდაცვითი საკითხების კომპლექსურობის გამო სასამართლოს როლი მხოლოდ მეორადი ხასიათისაა. სასამართლომ ჯერ უნდა გამოარკვიოს, იყო თუ არა გადაწყვეტილების მიღების პროცესი სამართლიანი და ისეთი, რომელიც უზრუნველყოფს მე-8 მუხლით გარანტირებული პიროვნების ინტერესების სათანადო პატივისცემას (იხ. 1996 წლის 25 სექტემბრის განაჩენი საქმეზე Buckley v. the United Kingdom, მოხსენებები განაჩენებისა და გადაწყვეტილებების შესახებ 1996-IV, გვ. 1292-93, პუნქტები 76-77); მხოლოდ გამონაკლის შემთხვევებში შეიძლება სასამართლომ გადაკვეთოს ეს ზღვარი და გადასინჯოს შიდასახელმწიფოებრივი ორგანოების არსებითი დასკვნები (იხ. საქმე Taşkin and Others v. Turkey, 46117/99, პუნქტი 117, 2004 წლის 10 ნოემბერი).

(ბ) განმცხადებლის არგუმენტები

106. განმცხადებელმა თავდაპირველად განაცხადა, რომ რუსეთის კანონმდებლობა ითვალისწინებდა მის განსახლებას ,,სევერსტალის” სანიტარული უსაფრთხოების ზონის გარეთ. მისი აზრით, 1974 წლის ბრძანებულება (იხ. პუნქტი 11) სახელმწიფოს ავალდებულებდა, მოეხდინა მისი განსახლება სანიტარული უსაფრთხოების ზონის გარეთ. სანიტარული უსაფრთხოების ზონის მაცხოვრებელთა განსახლება სავალდებულო იყო, აგრეთვე, 1996 წლის ფედერალური პროგრამით (იხ. პუნქტი 15). კანონმდებლობა, განმარტებული უზენაესი სასამართლოს მიერ ივაშჩენკოს საქმეში, მოითხოვს განმცხადებლის დაუყოვნებლივ განსახლებას და არა მის შეყვანას ბინის მომლოდინეთა სიაში. განსახლებისათვის საჭირო ერთადერთი კრიტერიუმი ყოველთვის იყო მხოლოდ ის ფაქტი, რომ პირი ცხოვრობს სანიტარული უსაფრთხოების ზონაში. მაგრამ ხელისუფლებამ არ შეასრულა მასზე დაკისრებული იურიდიული ვალდებულება, განესახლებინა განმცხადებელი და ამ ვალდებულების შესრულება არ იქნა უზრუნველყოფილი სასამართლოების მიერ.

107. თავის არგუმენტებში მოპასუხე მთავრობამ მიუთითა საქალაქო დაგეგმარების კოდექსის მე-10 მუხლის მე-5 პუნქტზე, როგორც განმცხადებლის სანიტარული უსაფრთხოების ზონაში ცხოვრების გამამართლებელ არგუმენტზე (იხ. პუნქტი 55). მაგრამ, განმცხადებლის აზრით, ეს დებულება გამოიყენება მხოლოდ დროებითი საცხოვრებელი ადგილების და არა მჭიდროდ დასახლებული საცხოვრებელი ადგილებისა და სახლების მიმართ, რომელთაგან ერთ-ერთში ცხოვრობს განმცხადებელი. ამიტომ მთავრობის მიერ მითითებული საქალაქო დაგეგმარების კოდექსის მე-10 მუხლის მე-5 პუნქტი განმცხადებლის ვითარების მიმართ არ გამოიყენება.

108. განმცხადებელი ასევე ამტკიცებს, რომ ხელისუფლებამ არ მიიღო ადეკვატური ზომები კონვენციის მე-8 მუხლით გათვალისწინებული მისი უფლებების უზრუნველსაყოფად. პირველი, მთავრობას არ უცდია, დაესაბუთებინა მე-8 მუხლით გათვალისწინებული განმცხადებლის უფლებების ხელყოფა რაიმე საფუძვლიანი მიზეზით. მეორე, მთავრობამ არ გაატარა ეფექტიანი ღონისძიებები გარემოს დაბინძურების თავიდან ასაცილებლად ან შესამცირებლად. ,,სევერსტალიდან” გავრცელებული დაბინძურების დაუშვებელი ნორმების შესახებ არსებული დამაჯერებელი მტკიცებულებების მიუხედავად, შიდასახელმწიფოებრივი ზღვრული ნორმების დარღვევით, მთავრობა უბრალოდ ამტკიცებს, რომ ,,გარემოს დაბინძურებასთან დაკავშირებით არ წამოჭრილა [ამ ქარხნის] საქმიანობის შეზღუდვის, შეჩერების ან შეწყვეტის საკითხი.”

(გ) მთავრობის არგუმენტები

109. მთავრობა ამტკიცებს, რომ განმცხადებლის საჩივარი დაუსაბუთებელია და რომ კონვენციის მე-8 მუხლის დარღვევას ადგილი არ ჰქონია. მთავრობის არგუმენტები შეიძლება შემდეგნაირად შეჯამდეს.

110. სასამართლოსთვის წარდგენილ თავდაპირველ მოსაზრებებში მთავრობამ აღიარა, რომ განმცხადებლის საცხოვრებელი სახლი მდებარეობდა ,,სევერსტალის” სანიტარული უსაფრთხოების ზონაში, მაგრამ განაცხადა, რომ შიდასახელმწიფოებრივი სასამართლოების გადაწყვეტილებები განმცხადებლის დაუყოვნებლივ განსახლებაზე უარის თქმის შესახებ კანონიერი იყო. რუსეთის შესაბამისი კანონმდებლობა ითვალისწინებს მხოლოდ განმცხადებლის შეყვანას ბინის მომლოდინეთა საერთო სიაში მომავალში განსახლების მიზნით, რაც ევალება მუნიციპალურ ორგანოებს. მთავრობა ასევე ამტკიცებს, რომ განმცხადებლისთვის ბინის მიცემა, სიაში მისი ადგილის გაუთვალისწინებლად, დაარღვევდა იმ სხვა ადამიანების უფლებებს, რომლებსაც აქვთ უფასო საცხოვრებელი ადგილის უფლება შიდასახელმწიფოებრივი კანონმდებლობის თანახმად.

111. დასაშვებობის საკითხის შემდგომ მოსაზრებებში და ზეპირი მოსმენისას მთავრობამ განაცხადა, რომ შიდასახელმწიფოებრივი სასამართლო გადაწყვეტილებები არასწორი იყო, რადგან განმცხადებლის სახლი არ მდებარეობდა სანიტარული უსაფრთხოების ზონაში. მთავრობამ ასევე აღნიშნა, რომ შიდასახელმწიფოებრივი კანონმდებლობის თანახმად, ,,ქალბატონი ნ.მ. ფადეევას დროებითი ცხოვრება სანიტარული უსაფრთხოების ზონაში დასაშვებია”, რადგან ,,სახელმწიფო ანუ საჯარო ინტერესები საჭიროებს ასეთ ტერიტორიებზე ეკონომიკური და სხვა საქმიანობის განხორციელებას”. კერძოდ, მთავრობა მიუთითებს საქალაქო დაგეგმარების კოდექსის მე-10 მუხლის მე-5 პუნქტს (იხ. პუნქტი 55). მთავრობა წერილობით მოსაზრებაში აღნიშნავს, რომ ,,რუსეთის ფედერაციის საქალაქო დაგეგმარების კოდექსის მე-10 მუხლის მე-5 პუნქტის თანახმად, გარემოს თვალსაზრისით არასასურველ ტერიტორიებზე ადამიანების დროებითი ცხოვრება დასაშვებია იმ შემთხვევებში, როდესაც სახელმწიფო ანუ საჯარო ინტერესები საჭიროებს ეკონომიკური ან სხვა საქმიანობის განხორციელებას ასეთ ტერიტორიებზე”.

112. მთავრობა ასევე აცხადებს, რომ განმცხადებელი საკუთარი სურვილით გადავიდა სხვა ბინაში, ჟუკოვის ქუჩა 1-ში, და არაფერი უშლის მას ხელს ძველი ბინის დატოვებაში. ასევე, განმცხადებელს ნებისმიერ დროს შეუძლია მოახდინოს ამ ბინის პრივატიზება და შემდგომში გაყიდოს იგი, რათა იყიდოს ბინა ქალაქის სხვა უბანში.

113. მთავრობა ამტკიცებს, რომ ხელისუფლების ორგანოები რეგულარულად ამოწმებდნენ ჰაერის ხარისხს ქალაქში და ახორციელებდნენ რიგ სამეცნიერო კვლევებს ჩერეპოვეცის მაცხოვრებლებზე დაბინძურების გავლენის

შესაფასებლად.

114. მთავრობა აცხადებს, რომ ხელისუფლების ორგანოებმა სხვადასხვა ადმინისტრაციული სანქციები გამოიყენეს საწარმო ,,სევერსტალის” მიმართ, მისი საქმიანობის შიდასახელმწიფოებრივ ნორმებთან შესაბამისობაში მოყვანის მიზნით. კერძოდ, 1995-2000 წლებში გარემოს დაცვის სახელმწიფო კომიტეტმა საწარმო ,,სევერსტალში” ჩაატარა 89 შემოწმება და გამოავლინა 300-ზე მეტი დარღვევის ფაქტი. ამ ხნის განმავლობაში მეტალურგიული ქარხნის მენეჯერებს 45-ჯერ წაეყენათ ბრალი გარემოსდაცვით სფეროში ადმინისტრაციული სამართალდარღვევების გამო. 2001-2003 წლებში რუსეთის ფედერაციის ბუნებრივი რესურსების სამინისტრომ ქარხანაში ჩაატარა ოთხი კომპლექსური შემოწმება, რომელთა დროსაც გამოვლინდა გარემოსდაცვითი კანონმდებლობის 44 დარღვევა. დღესდღეობით კანონით გათვალისწინებული ორგანოების მიერ გამოვლენილი დარღვევების უმრავლესობა აღმოფხვრილია.

115. და ბოლოს, მთავრობა ამტკიცებს, რომ ბოლო წლებში რიგი ფედერალური და მუნიციპალური პროგრამების განხორციელების შედეგად ჩერეპოვეცში დაბინძურების ხარისხი შემცირებულია. მთავრობა აღნიშნავს, რომ ხელისუფლების ორგანოების მიერ ჩატარებული გარემოსდაცვითი მონიტორინგის შედეგად მთლიანად ქალაქში გაუმჯობესდა გარემოს მდგომარეობა, ხოლო დაბინძურების ხარისხი განმცხადებლის სახლის სიახლოვეს არსებითად არ განსხვავდება ქალაქში არსებული საშუალო ხარისხისგან. მთავრობამ ასევე ჩამოთვალა მეტალურგიული ქარხნის მიერ ემისიების შემცირების მიზნით განხორციელებული სხვადასხვა ტექნოლოგიური მოდიფიკაციები და განაცხადა, რომ ახლო მომავალში იგეგმება დამატებითი ახალი გაუმჯობესებები.

(დ) სასამართლოს შეფასება

(I) განმცხადებლის განსახლების მოთხოვნის სავარაუდო შეუსრულებლობა

116. თავდაპირველად სასამართლო აღნიშნავს, რომ მეტალურგიული ქარხანა ,,სევერსტალის” საქმიანობის ზემოქმედება გარემოზე არ შეესატყვისება შესაბამისი რუსული კანონმდებლობით დადგენილ გარემოსდაცვით და ჯანდაცვის სტანდარტებს. ასეთი მნიშვნელოვანი საწარმოს მუშაობის შესანარჩუნებლად რუსეთის კანონმდებლობა, კომპრომისული გამოსავლის სახით, ითვალისწინებს ბუფერული ზონის შექმნას საწარმოს ადგილსამყოფელის ირგვლივ, რომლის ფარგლებშიც ოფიციალურად დასაშვებია, რომ დაბინძურება აჭარბებდეს დადგენილ ნორმებს. ამიტომ ასეთი ზონის არსებობა აუცილებელი პირობაა სახიფათო საწარმოსთვის - სხვა შემთხვევაში იგი უნდა დაიხუროს ან არსებითად გადაკეთდეს.

117. სანიტარული უსაფრთხოების ზონის ძირითადი მიზანია, მოხდეს საცხოვრებელი რაიონების გამოცალკევება დაბინძურების წყაროსგან და ამგვარად მინიმუმამდე იქნეს დაყვანილი ქარხნის ნეგატიური გავლენა ახლოს მცხოვრებ მოსახლეობაზე. მთავრობამ აჩვენა, რომ ბოლო 20 წლის განმავლობაში ,,სევერსტალის” ემისიები მნიშვნელოვნად შემცირდა და, რა თქმა უნდა, ეს ტენდენცია მისასალმებელია (იხ. პუნქტი 37 და მისი მომდევნო პუნქტები). მაგრამ მთელი განსახილველი პერიოდის განმავლობაში (1998 წლიდან) რიგი საშიში ნივთიერებებით დაბინძურების დონე მუდმივად აჭარბებდა დასაშვებ უსაფრთხო ნორმებს. ამიტომ ,,სევერსტალის” საქმიანობის გაგრძელება შიდასახელმწიფოებრივ გარემოსდაცვით სტანდარტებთან წინააღმდეგობის გარეშე შესაძლებელი იყო მხოლოდ იმ შემთხვევაში, თუ იარსებებდა აღნიშნული ზონა, რომელიც გამოაცალკევებდა საწარმოს ქალაქის საცხოვრებელი რაიონებისგან.

118. მხარეები დავობენ ზონის რეალურ მასშტაბზე. დასაშვებობის ეტაპის შემდეგ სასამართლოსთვის წარმოდგენილ მიმოხილვაში და ზეპირ განცხადებებში მთავრობამ უარყო, რომ განმცხადებელი ზონის ფარგლებში ცხოვრობდა. თუმცა თავდაპირველ მიმოხილვაში მთავრობა პირდაპირ აცხადებდა, რომ განმცხადებლის სახლი მდებარეობდა ზონის ფარგლებში. ის ფაქტი, რომ მეტალურგიული ქარხანა ,,სევერსტალის” სანიტარული უსაფრთხოების ზონა მოიცავს ქალაქის საცხოვრებელ რაიონებსაც, დადასტურებულია 1996 წლის სამთავრობო პროგრამით (იხ. პუნქტი 15). რაც შეეხება კონკრეტულად განმცხადებლის სახლს, მეტალურგიული ქარხნის სანიტარული უსაფრთხოების ზონაში მისი მდებარეობის ფაქტი სადავო არ გამხდარა შიდასახელმწიფოებრივი საქმისწარმოების დროს და მრავალჯერ იქნა დადასტურებული შიდასახელმწიფოებრივ ორგანოთა გადაწყვეტილებებში. ზონის სტატუსი სადავო გახდა მხოლოდ მას შემდეგ, რაც მოპასუხე მთავრობას განაცხადი გაეგზავნა. ამიტომ სასამართლო მიიჩნევს, რომ განსახილველ პერიოდში განმცხადებელი ,,სევერსტალის” სანიტარული უსაფრთხოების ზონაში ცხოვრობდა.

119. შემდეგ მთავრობამ განაცხადა, რომ მეტალურგიულ ინდუსტრიასთან დაკავშირებული დაბინძურების ხარისხი იგივეა ან შეიძლება უფრო მაღალიც ჩერეპოვეცის სხვა რაიონებშიც, განმცხადებლის სახლის სიახლოვეს დაფიქსირებულ ხარისხთან შედარებით (იხ. პუნქტი 39). მაგრამ ეს ამტკიცებს მხოლოდ იმას, რომ მეტალურგიული ქარხანა ,,სევერსტალი” არ აკმაყოფილებს შიდასახელმწიფოებრივ გარემოსდაცვით მოთხოვნებს და აჩენს მოსაზრებას, რომ შესაძლოა საჭირო იყოს სანიტარული უსაფრთხოების უფრო ფართო ზონის არსებობა. ნებისმიერ შემთხვევაში, ეს არგუმენტი გავლენას არ ახდენს სასამართლოს დასკვნაზე, რომ განმცხადებელი ცხოვრობდა სპეციალურ ზონაში, სადაც საწარმოო დაბინძურება აჭარბებდა უსაფრთხო ნორმებს და სადაც ცხოვრება, ფაქტობრივად, აკრძალული იყო შიდასახელმწიფოებრივი კანონმდებლობით.

120. მნიშვნელოვანია ფაქტი, რომ განმცხადებელი ამ ადგილას საცხოვრებლად გადავიდა 1982 წელს და იმ დროს მას გათვითცნობიერებული ჰქონდა, რომ აქ გარემოს მდგომარეობა არაკეთილსასურველი იყო. მაგრამ იმ დროს არსებული საცხოვრებელი სახლების ნაკლებობის გამო, აგრეთვე, იმის გამო, რომ საწარმოო ქალაქებში თითქმის ყველა საცხოვრებელი სახლი ეკუთვნოდა სახელმწიფოს, სავარაუდოა, რომ განმცხადებელს არ ჰქონდა არჩევანი, რომ არ დათანხმებოდა მისი ოჯახისთვის შეთავაზებულ ბინას (იხ. პუნქტი 59 და მისი მომდევნო პუნქტები). გარდა ამისა, იმ დროს გარემოსთან დაკავშირებული ინფორმაციის ნაკლებობის გამო განმცხადებელმა შეიძლება სათანადოდ ვერ შეაფასა აღნიშნულ რაიონში დაბინძურების პრობლემის სერიოზულობა. ასევე მნიშვნელოვანია, რომ განმცხადებელმა ბინა კანონიერად მიიღო სახელმწიფოსგან, ხოლო სახელმწიფოს არ შეიძლებოდა არ სცოდნოდა, რომ ბინა მეტალურგიული ქარხნის სანიტარული უსაფრთხოების ზონაში მდებარეობდა და ეკოლოგიური მდგომარეობა იქ არადამაკმაყოფილებელი იყო. ამიტომ ვერ იქნება მხარდაჭერილი განცხადება, რომ განმცხადებელმა თვითონ შექმნა გასაჩივრებული მდგომარეობა ან რამენაირად თვითონ იყო პასუხისმგებელი ამ მდგომარეობის არსებობაზე.

121. ასევე მნიშვნელოვანია, რომ 1990-იან წლებში შესაძლებელი გახდა საცხოვრებელი ქონების შეუზღუდავი დაქირავება ან შესყიდვა და განმცხადებელს არაფერი უშლიდა ხელს სახიფათო ზონიდან გასვლაში. ამასთან დაკავშირებით სასამართლო აღნიშნავს, რომ განმცხადებელს ნაქირავები ჰქონდა ჟუკოვის ქუჩა 1-ში მდებარე ბინა ადგილობრივი საბჭოსგან როგორც გრძელვადიან მობინადრეს. ქირავნობის პირობები, რომლებითაც მას ნაქირავები ჰქონდა აღნიშნული ბინა, გაცილებით შეღავათიანი იყო საბაზრო პირობებთან შედარებით. სხვა სახლში გადასვლა კი გამოიწვევდა სერიოზულ ხარჯებს, რომლებიც, განმცხადებლის მდგომარეობის გათვალისწინებით, ფაქტობრივად მიუწვდომელი იყო, რადგან მისი ერთადერთი შემოსავალი იყო სახელმწიფო პენსია და დამატებითი თანხები, რომლებსაც პროფესიულ დაავადებასთან დაკავშირებით იღებდა. იგივე ითქმის მის მიერ ახალი ბინის ყიდვის შესაძლებლობაზე, რაზეც მოპასუხე მთავრობამ არგუმენტის სახით მიუთითა. მართალია, თეორიულად განმცხადებელს შეეძლო თავისი პირადი მდგომარეობის შეცვლა, მაგრამ ეს პრაქტიკულად ძალიან რთული იყო. შესაბამისად, აღნიშნული გარემოება განმცხადებელს არ ართმევს შესაძლებლობას, მოითხოვოს კონვენციის დარღვევით დაზარალებულად ცნობა 34-ე მუხლის გაგებით, თუმცა ამან გარკვეულწილად შეიძლება გავლენა იქონიოს მთავრობის პოზიტიურ ვალდებულებებზე მოცემულ საქმეში.

122. სასამართლო იმეორებს, რომ რუსეთის კანონმდებლობა პირდაპირ კრძალავს ნებისმიერი საცხოვრებელი შენობის მშენებლობას სანიტარული უსაფრთხოების ზონაში. მაგრამ კანონი საკმარისად მკაფიოდ არ აკონკრეტებს, რა ბედი ეწევათ იმ ადამიანებს, რომლებიც უკვე ცხოვრობენ ასეთ ზონაში. განმცხადებელი ამტკიცებს, რომ რუსეთის კანონმდებლობა მოითხოვს ასეთ ზონებში მაცხოვრებელი ადამიანების განსახლებას და ეს განსახლება უნდა მოხდეს დამაბინძურებელი საწარმოს ხარჯებით. მაგრამ ეროვნულმა სასამართლოებმა კანონმდებლობა სხვაგვარად განმარტეს. ჩერეპოვეცის საქალაქო სასამართლოს 1996 წლის და 1999 წლის გადაწყვეტილებები ადგენს, რომ დამაბინძურებელ საწარმოს არ ეკისრება განსახლების ვალდებულება; კანონმდებლობა ითვალისწინებს მხოლოდ ზონის მაცხოვრებლების შეყვანას ბინის მომლოდინეთა საერთო სიაში. იმავე სასამართლომ არ დააკმაყოფილა განმცხადებლის მოთხოვნა განსახლების ხარჯების ანაზღაურებაზე. დაუყოვნებლივ განსახლების კონკრეტული სამართლებრივი მოთხოვნის არარსებობის პირობებში სასამართლო არ თვლის კანონის ასეთ ინტერპრეტაციას აბსოლუტურად არაგონივრულად. აღნიშნულის საფუძველზე სასამართლო მზად არის, გაიზიაროს, რომ ეროვნული კანონმდებლობით გათვალისწინებული ერთადერთი გამოსავალი ამ სიტუაციიდან იყო განმცხადებლის შეყვანა ბინის მომლოდინეთა სიაში. მაგალითად, შიდასახელმწიფოებრივი სასამართლოებისა და ორგანოების მიერ გამოყენებული და განმარტებული რუსეთის კანონმდებლობა არ ანსხვავებს იმ პირებს, ვინც უფლებამოსილია, უფასოდ მიიღოს ახალი ბინა სოცუზრუნველყოფის ფარგლებში (ომის ვეტერანები, მრავალშვილიანი ოჯახები და სხვ.), იმ პირებისგან, ვის ყოველდღიურ ცხოვრებასაც სერიოზულად ეშლება ხელი მეზობელი ქარხნიდან მომდინარე ტოქსიკური კვამლით.

123. სასამართლო ასევე აღნიშნავს, რომ 1999 წელს, როდესაც განმცხადებელი ბინის მომლოდინეთა სიაში შეიყვანეს, მისი მდგომარეობა არაფრით შეცვლილა. უფრო მეტიც, როგორც განმცხადებელი მართებულად აცხადებს, არ არის რაიმე იმედი, რომ სიაში შეყვანას შედეგად მოჰყვება მისი განსახლება ზონიდან განჭვრეტად მომავალში. ზოგიერთი ოჯახის ზონიდან განსახლება ,,სევერსტალის” მიერ თავად საწარმოს კეთილ ნებაზეა დამოკიდებული და სანდო გამოსავლად ეს ვერ გამოდგება. ამიტომ შიდასახელმწიფოებრივი სასამართლოების მიერ გამოყენებული ღონისძიება განმცხადებლისთვის არაფერს ცვლის: იგი არ იძლევა რაიმე რეალურ იმედს, რომ განმცხადებელს გაიყვანენ დაბინძურების ზონიდან.

(II) კერძო საწარმოს სავარაუდო არასათანადო რეგულირება

124. ის ღონისძიებები, რომელთა განხორციელებაც განმცხადებელმა შიდასახელმწიფოებრივ სასამართლოებს მოსთხოვა (დაუყოვნებელი განსახლება ან განსახლების ხარჯების ანაზღაურება), არ არის გასაჩივრებული სიტუაციიდან ერთადერთი გამოსავალი. სასამართლო აღნიშნავს, რომ ,,მე-8 მუხლის მოთხოვნების შესასრულებლად გამიზნული საშუალებების არჩევა ... უშუალოდ პირებს შორის ურთიერთობებში არის უმთავრესად ხელშემკვრელი სახელმწიფოს დისკრეციით გადასაწყვეტი საკითხი. ამასთან დაკავშირებით არსებობს ,,პირადი ცხოვრების პატივისცემის” უზრუნველყოფის სხვადასხვა გზა და სახელმწიფოს ვალდებულება დამოკიდებული იქნება განსახილველი პირადი ცხოვრების კონკრეტულ ასპექტებზე” (1985 წლის 26 მარტის განაჩენი საქმეზე X. and Y.v. the Netherlands, ECHR სერია A, 91, პუნქტი 24). განსახილველ საქმეში სახელმწიფოს მთელი რიგი სხვა საშუალებები ჰქონდა მის განკარგულებაში, რომ თავიდან აეცილებინა ან მინიმუმამდე დაეყვანა დაბინძურება, სასამართლო კი შეამოწმებს, ზოგადი ხასიათის ღონისძიებების გატარებისას შეასრულა თუ არა სახელმწიფომ მასზე კონვენციით დაკისრებული პოზიტიური ვალდებულებები.

125. ამასთან დაკავშირებით სასამართლო აღნიშნავს, რომ, როგორც მთავრობის მოხსენებაშია აღნიშნული, მეტალურგიული ქარხნის მიერ გამოწვეული გარემოს დაბინძურება მნიშვნელოვნად შემცირდა ბოლო ოცი წლის განმავლობაში. 1970-იანი წლების შემდეგ ქალაქში ჰაერის ხარისხი გაუმჯობესდა. მაგალითად, როდესაც განმცხადებლის ოჯახი აღნიშნულ ბინაში გადავიდა საცხოვრებლად 1982 წელს, ჩერეპოვეცში მთლიანი ატმოსფერული დაბინძურება ორჯერ აღემატებოდა 2003 წლის მაჩვენებლებს. 1980 წლიდან მოყოლებული მეტალურგიული ქარხანა ,,სევერსტალიდან” მომდინარე ტოქსიკური ემისიების რაოდენობა ქალაქის ჰაერში 787,7-დან 333,2 ათას ტონამდე შემცირდა. 1996 წლის ფედერალური პროგრამის მიღების შემდეგ (პუნქტი 15) ,,სევერსტალის” მიერ გამოყოფილი ჰაერის დამაბინძურებელი ნივთიერებების მთლიანი წლიური ემისია 5,7 პროცენტით შემცირდა. მთავრობის მიერ წარდგენილი ანგარიშის თანახმად, 2003 წლისთვის მნიშვნელოვნად შემცირდა ქალაქის ჰაერში რიგი ტოქსიკური ელემენტების საშუალო კონცენტრაცია (იხ. პუნქტი 37 და მისი მომდევნო პუნქტები); ბოლო ხუთი წლის განმავლობაში შემცირდა, აგრეთვე, ,,სევერსტალის” გარშემო ჰაერის შემოწმების ,,არადამაკმაყოფილებელი შედეგების” რაოდენობა.

126. ამავე დროს, სასამართლო აღნიშნავს, რომ 1990 წლის და 1996 წლის ფედერალური პროგრამების განხორციელებამ დასახულ მიზანს ვერ მიაღწია: 2003 წელს ქარხნის მახლობლად ჰაერში ტოქსიკური ნივთიერებების კონცენტრაცია მაინც აჭარბებდა უსაფრთხო ნორმებს. მართალია, 1990 წლის პროგრამის მიხედვით მეტალურგიული ქარხანა ვალდებული იყო, შეემცირებინა ტოქსიკური ემისიები უსაფრთხო ნორმებამდე 1998 წლისთვის, 2004 წელს მთავარმა სანიტარულმა ინსპექტორმა აღიარა, რომ ეს ასე არ მოხდა და განისაზღვრა ქარხნის ემისიების სახიფათო ნორმებზე დაბლა ჩამოწევის ახალი ვადა - 2015 წელი.

127. სადავო არ არის, რომ ბოლო ათი - ოცი წლის განმავლობაში მნიშვნელოვანი წარმატება იქნა მიღწეული ემისიების შემცირების თვალსაზრისით. მაგრამ თუ მხედველობაში მხოლოდ ის პერიოდი იქნება მიღებული, რომელზეც სასამართლოს ratione temporis კომპეტენცია ვრცელდება, მაშინ შეიძლება ითქვას, რომ გარემოსდაცვითი მდგომარეობის მთლიანობაში გაუმჯობესება ძალზე ნელა მიმდინარეობს. ამასთანავე, როგორც მთავრობის ანგარიშშია ნაჩვენები, ზოგიერთი ტოქსიკური ნივთიერების დინამიკა უწყვეტი არ არის და ზოგ წლებში დაბინძურების დონე გაიზარდა კიდეც, არათუ შემცირდა (იხ. დანართი).

128. მეტალურგიულ ქარხანა ,,სევერსტალთან” დაკავშირებული გარემოსდაცვითი პრობლემის სირთულისა და მასშტაბის გათვალისწინებით შეიძლება ითქვას, რომ ეს პრობლემა მოკლე პერიოდში ვერ იქნება გადაჭრილი. მართლაც, სასამართლოს ფუნქციაში არ შედის იმის განსაზღვრა, კონკრეტულად რა უნდა ყოფილიყო გაკეთებული მოცემულ ვითარებაში დაბინძურების უფრო ეფექტიანად შესამცირებლად. თუმცა სასამართლოს განსჯადობაში ნამდვილად შედის იმის შეფასება, მიუდგა თუ არა მთავრობა პრობლემას სათანადო გულმოდგინებით და ანგარიშს უწევდა თუ არა კონფლიქტურ ინტერესებს. ამასთან დაკავშირებით სასამართლო იმეორებს, რომ სახელმწიფოს ეკისრება მტკიცების ტვირთი, დეტალური და ზუსტი მონაცემების საფუძველზე გაამართლოს ის ვითარება, როდესაც გარკვეულ ადამიანებს მძიმე ბედის გაძლება უწევთ დანარჩენი საზოგადოების საკეთილდღეოდ. განიხილავს რა წინამდებარე საქმეს ამ კუთხით, სასამართლო შემდეგ საკითხებს აღნიშნავს:

129. მთავრობამ მოიხსენია რამდენიმე კვლევა, რომლებიც ჩატარდა ჩერეპოვეცის მეტალურგიული ქარხნის ირგვლივ არსებული გარემოს მდგომარეობის შეფასების მიზნით. თუმცა მთავრობას ეს დოკუმენტები არ წარმოუდგენია და არ განუმარტავს, თუ რა გავლენა მოახდინა ამ კვლევებმა ქარხნის მიმართ მიდგომაზე, კერძოდ, ქარხნის საქმიანობის ნებართვის პირობებზე. სასამართლო ასევე აღნიშნავს, რომ მთავრობას არ წარმოუდგენია ქარხნის საქმიანობის ნებართვის ასლი და არ დაუზუსტებია, როგორ და რამდენად იქნა გათვალისწინებული მეტალურგიული ქარხნის ირგვლივ მცხოვრები მოსახლეობის ინტერესები ნებართვის პირობების განსაზღვრისას.

130. მთავრობამ აღნიშნა, რომ განსახილველი პერიოდის განმავლობაში საწარმო ,,სევერსტალი” მრავალჯერ იქნა შემოწმებული და მის მიმართ მრავალჯერ იქნა გამოყენებული ადმინისტრაციული ჯარიმები გარემოსდაცვითი კანონმდებლობის დარღვევის გამო. მაგრამ მთავრობას არ დაუზუსტებია, რა სანქციები იქნა გამოყენებული და რა დარღვევები იქნა აღმოჩენილი. შესაბამისად, შეუძლებელია იმის შეფასება, თუ რამდენად აიძულებდა ეს სანქციები ,,სევერსტალს”, გაეტარებინა გარემოს დაცვისთვის აუცილებელი ღონისძიებები.

131. სასამართლოს მიაჩნია, რომ შეუძლებელია ყოვლისმომცველად შეფასდეს მთავრობის პოლიტიკა ,,სევერსტალის” მიმართ, რადგან მთავრობას არ უჩვენებია გარკვევით, რას გულისხმობს ეს პოლიტიკა. ამ გარემოებებში სასამართლო იძულებულია, საწინააღმდეგო დასკვნა გააკეთოს. მის წინაშე წარმოდგენილი მასალების საფუძველზე სასამართლო ვერ დაასკვნის, რომ მეტალურგიული ქარხნის საწარმოო საქმიანობის რეგულირებისას ხელისუფლებამ ჯეროვნად გაითვალისწინა ქარხნის სიახლოვეს მცხოვრები მოსახლეობის ინტერესები.

132. შეჯამების სახით სასამართლო ასკვნის: სახელმწიფომ გასცა ნებართვა, დამაბინძურებელ საწარმოს საქმიანობა ეწარმოებინა მჭიდროდ დასახლებულ შუა ქალაქში. რადგან ამ საწარმოდან მომდინარე ტოქსიკური ემისიები აჭარბებდა შიდასახელმწიფოებრივი კანონმდებლობით დადგენილ უსაფრთხოების ნორმებს და შეეძლო ზიანი მიეყენებინა ახლოს მცხოვრები ადამიანების ჯანმრთელობისათვის, სახელმწიფომ შექმნა გარკვეული ტერიტორია ქარხნის ირგვლივ, რომელზეც არ უნდა იყოს საცხოვრებელი სახლები. ამის მიუხედავად, კანონმდებლობის ეს მოთხოვნა პრაქტიკაში არ შესრულებულა.

133. ძალიან შორს წასული განცხადება იქნებოდა იმის თქმა, რომ სახელმწიფოს ან დამაბინძურებელ საწარმოს ეკისრებოდა განმცხადებლის უზრუნველყოფა უფასო საცხოვრებლით და, ნებისმიერ შემთხვევაში, არც სასამართლოს ფუნქციაა, სახელმწიფოებს უკარნახოს კონკრეტული ღონისძიებები, რომლებიც სახელმწიფოებმა უნდა გაატარონ კონვენციის მე-8 მუხლით მათზე დაკისრებული პოზიტიური ვალდებულებების შესასრულებლად. მაგრამ ამ საქმეში, მიუხედავად იმისა, რომ ქარხნის ირგვლივ არსებული მდგომარეობა ზონაში მცხოვრები ადამიანების მიმართ საგანგებო მოპყრობას საჭიროებდა, სახელმწიფოს განმცხადებლისთვის არ შეუთავაზებია რაიმე ქმედითი გამოსავალი სახიფათო ზონიდან მის გაყვანაში დახმარების მიზნით. აგრეთვე, მიუხედავად იმისა, რომ აღნიშნული დამაბინძურებელი ქარხანა შიდასახელმწიფოებრივი გარემოსდაცვითი სტანდარტების დარღვევით ფუნქციონირებდა, არ არსებობს ინფორმაცია, რომ სახელმწიფომ შეიმუშავა ან გამოიყენა ქმედითი ღონისძიებები, რომლებიც ანგარიშს გაუწევდა დაბინძურებით დაზარალებული ადგილობრივი მოსახლეობის ინტერესებს და რომლებითაც დაბინძურების დონე რეალურად შემცირდებოდა დასაშვებ ნორმებამდე.

134. სასამართლო ასკვნის, რომ მოპასუხე სახელმწიფოს განკარგულებაში არსებული ფართო დისკრეციის მიუხედავად, სახელმწიფომ ვერ დაიცვა სამართლიანი წონასწორობა საზოგადოების ინტერესებსა და განმცხადებლის მიერ მისი საცხოვრებლის და პირადი ცხოვრების პატივისცემის უფლების განხორციელებას შორის. აქედან გამომდინარე, დარღვეულია მე-8 მუხლი.

II. კონვენციის 41-ე მუხლის გამოყენება

135. კონვენციის 41-ე მუხლის თანახმად:

,,თუ სასამართლო დაადგენს, რომ დაირღვა კონვენცია და მისი ოქმები, ხოლო შესაბამისი მაღალი ხელშემკვრელი მხარის შიდასახელმწიფოებრივი სამართალი დარღვევის მხოლოდ ნაწილობრივი გამოსწორების შესაძლებლობას იძლევა, საჭიროების შემთხვევაში, სასამართლო დაზარალებულ მხარეს სამართლიან დაკმაყოფილებას მიაკუთვნებს.”

A. ზიანი

1. არამატერიალური ზიანი

136. განმცხადებელმა არამატერიალური ზიანის ანაზღაურების სახით მოითხოვა 10 000 ევროს გადახდა. განმცხადებლის აზრით, ეს ოდენობა გამართლებულია სანიტარული უსაფრთხოების ზონაში გარემოს გადაჭარბებული დაბინძურებით, რომელმაც უარყოფითი გავლენა იქონია მის ჯანმრთელობასა და მის მიერ საცხოვრებლით და პირადი ცხოვრების უფლებით სარგებლობაზე. ამ პირობებმა ასევე გამოიწვია მორალური ტანჯვა და იმედგაცრუება იმის გამო, რომ თვითონ და მისი ოჯახი იძულებულნი იყვნენ, ეცხოვრათ აღნიშნულ ზონაში 20 წლის მანძილზე.

137. მთავრობის აზრით, ეს მოთხოვნა გადაჭარბებულია და კონვენციის დარღვევის დადგენის ფაქტი უკვე საკმარისი იქნება სამართლიანი დაკმაყოფილებისთვის. ალტერნატიულად, მთავრობამ განაცხადა, რომ ,,არამატერიალური ზიანის ანაზღაურების სახით მართებული იქნება მხოლოდ სიმბოლური თანხის დაკისრება.”

138. სასამართლო მზად არის, გაიზიაროს, რომ დიდი ხნის განმავლობაში განმცხადებლის დაქვემდებარებამ საწარმოო დაბინძურებისადმი მას დიდი დისკომფორტი შეუქმნა, გამოიწვია მორალური და გარკვეულწილად თვით ფიზიკური ტანჯვაც კი - ეს აშკარაა იმ საფუძვლების გათვალისწინებით, რომლებითაც სასამართლომ მე-8 მუხლის დარღვევა დაადგინა. ამავე დროს, სასამართლო აღნიშნავს, რომ კონვენცია რუსეთისთვის ძალაში შევიდა 1998 წლის 5 მაისს; ამიტომ სასამართლოს არ გააჩნია რატიონე ტემპორის კომპეტენცია, რომ ანაზღაურება მიაკუთვნოს ამ პერიოდამდე მიყენებული ზიანისთვის. სხვადასხვა შესაბამისი ფაქტორის, როგორიცაა ასაკი, განმცხადებლის ჯანმრთელობის მდგომარეობა და გასაჩივრებული მდგომარეობის ხანგრძლივობა, ერთობლივად გათვალისწინებით, 41-ე მუხლში განსაზღვრული სამართლიანობის პრინციპის საფუძველზე, სასამართლო განმცხადებელს მიაკუთვნებს 6 000 ევროს, რასაც დაემატება ნებისმიერი გადასახადი, რომელიც შეიძლება დაერიცხოს ამ თანხას.

2. მატერიალური ზიანი

139. მატერიალური ზიანის სახით განმცხადებელმა მოითხოვა, რომ მთავრობამ მას შესთავაზოს მისი ამჟამინდელი ბინის მსგავსი ახალი საცხოვრებელი ჩერეპოვეცის სანიტარული ზონის ფარგლებს გარეთ. განმცხადებელმა განაცხადა, რომ მსგავს საქმეებზე დამკვიდრებული პრინციპებისა და იმ ფაქტის გათვალისწინებით, რომ სახელმწიფომ არ შეასრულა შიდასახელმწიფოებრივი კანონმდებლობის მოთხოვნა მის განსახლებასთან დაკავშირებით, სახელმწიფოს უნდა დაეკისროს განმცხადებლისთვის საცხოვრებლის უზრუნველყოფა სანიტარული უსაფრთხოების ზონის გარეთ. ალტერნატიულად, განმცხადებელმა მოითხოვა 30 000 ევროს ანაზღაურება, რაც არის განმცხადებლის ბინის მსგავსი ბინის საფასური ჩერეპოვეცის სანიტარული ზონის ფარგლებს გარეთ.

140. მთავრობა ამტკიცებდა, რომ განმცხადებლის მოთხოვნა არ უნდა დაკმაყოფილებულიყო.

141. ამ მოთხოვნასთან დაკავშირებით სასამართლო აღნიშნავს, პირველ რიგში, რომ განმცხადებლის მიერ გასაჩივრებული დარღვევა განგრძობადი ხასიათისაა. განსახილველი დროის განმავლობაში განმცხადებელი თავის ბინაში ცხოვრობს როგორც დამქირავებელი და არასოდეს ჩამორთმევია ეს უფლება. მართალია, ამ პერიოდის განმავლობაში მის პირად ცხოვრებაზე უარყოფითი გავლენა მოახდინა საწარმოო ემისიებმა, არაფერი მიუთითებს, რომ მან რაიმე დანახარჯები გაიღო ამ თვალსაზრისით. ამ განაჩენის გამოტანამდე პერიოდთან დაკავშირებით განმცხადებელმა ვერ დაასაბუთა მისთვის რაიმე მატერიალური ზიანის მიყენება.

142. რაც შეეხება მთავრობის მიერ მომავალში გასატარებელ ღონისძიებებს იმისათვის, რომ მან შეასრულოს სასამართლოს მიერ კონვენციის მე-8 მუხლის დარღვევის დადასტურების შესახებ განაჩენის მოთხოვნები, განმცხადებლის განსახლება ეკოლოგიურად უსაფრთხო რაიონში მხოლოდ ერთ-ერთი გამოსავალია სხვა მრავალ შესაძლო გამოსავალს შორის. ნებისმიერ შემთხვევაში, კონვენციის 41-ე მუხლის თანახმად, მოცემულ საქმეში მე-8 მუხლის დარღვევის ფაქტის დადგენით სასამართლომ დაადასტურა სახელმწიფოს ვალდებულება, მიიღოს სათანადო ზომები განმცხადებლის ინდივიდუალური მდგომარეობის გამოსასწორებლად.

B. ხარჯები და დანახარჯები

143. და ბოლოს, ხარჯებისა და დანახარჯების სახით განმცხადებელმა მოითხოვა:

(I) 2 000 ევრო ბ-ნი იური ვანჟას წარმომადგენლობისთვის შიდასახელმწიფოებრივი ორგანოების წინაშე და სასამართლოს წინაშე წარმოების თავდაპირველ ეტაპზე, 40 საათის განმავლობაში, საათში 50 ევროს ოდენობით;

(II) 3 000 ევრო ბ-ნი კირილ კოროტეევის წარმომადგენლობისთვის სასამართლოს წინაშე წარმოების თავდაპირველ ეტაპზე, 60 საათის განმავლობაში, საათში 50 ევროს ოდენობით;

(III) 2 940 გირვანქა სტერლინგი ხარჯებისა და დანახარჯებისთვის, რომლებიც განმცხადებლის წარმომადგენლებმა (ბ-ნმა ფილიპ ლიჩმა და ბ-ნმა ბილ ბოურინგმა) გაიღეს ლონდონში;

(IV) 600 გირვანქა სტერლინგი ქ-ნი მირიამ კარიონ ბენიტესის კონსულტაციისთვის.

144. ამ საკითხთან დაკავშირებულ დამატებით მოსაზრებებში განმცხადებელმა მოითხოვა შემდეგი თანხების გადახდა 2004 წლის 1 ივლისის სხდომაზე მისი წარმომადგენლების მონაწილეობისთვის:

(I) 1 200 გირვანქა სტერლინგი (800 გირვანქა სტერლინგი - ბ-ნი ფილიპ ლიჩის ანაზღაურება, საათში 100 გირვანქა სტერლინგის ოდენობით, პლიუს 400 გირვანქა სტერლინგი მგზავრობის დროის ანაზღაურება, საათში 50 გირვანქა სტერლინგის ოდენობით);

(II) 1 400 გირვანქა სტერლინგი (1 000 გირვანქა სტერლინგი - ბ-ნი ბილ ბოურინგის ანაზღაურება, 100 გირვანქა სტერლინგი საათში, პლიუს 400 გირვანქა სტერლინგი მგზავრობის დროის ანაზღაურება, 25 გირვანქა სტერლინგი საათში);

(III) 1 000 ევრო (500 ევრო - ბ-ნი კირილ კოროტეევის ანაზღაურება, საათში 50 ევროს ოდენობით, პლიუს 500 ევრო მგზავრობის დროის ანაზღაურება, საათში 25 ევროს ოდენობით);

(IV) 700 ევრო (200 ევრო - ქ-ნი დინა ვედერნიკოვას ანაზღაურება, საათში 50 ევროს ოდენობით, პლიუს 500 ევრო მგზავრობის დროის ანაზღაურება, საათში 25 ევროს ოდენობით).

145. პასუხად მთავრობა ამტკიცებდა, რომ განმცხადებლის მოთხოვნები აღნიშნულ ნაწილში დაუსაბუთებელია. მთავრობის თქმით, ,,ხარჯების რეალურად გაწევის დასადასტურებლად განმცხადებელს არ წარმოუდგენია რაიმე ხელშეკრულებები [დადებული მის წარმომადგენლებთან] ან ქვითრები.” მთავრობა ასევე ეჭვქვეშ აყენებს ადვოკატთა ქვითრების ზოგიერთ დეტალს, კერძოდ, დროს, რომელიც ბ-ნმა კოროტეევმა სავარაუდოდ დახარჯა განმცხადებლის სატელეფონო გამოკითხვისას, და ქ-ნი ვედერნიკოვას ევროპის სასამართლოს წინაშე გამოცხადების აუცილებლობას.

146. სასამართლომ პირველ რიგში უნდა დაადგინოს, რეალურად იქნა თუ არა გაწეული განმცხადებლის მიერ აღნიშნული ხარჯები და დანახარჯები და, მეორე, საჭირო იყო თუ არა ამ ხარჯების და დანახარჯების გაწევა (იხ. 1995 წლის 27 სექტემბრის განაჩენი საქმეზე McCann and Others v. The United Kingdom, სერია A, 324, პუნქტი 220).

147. რაც შეეხება პირველ საკითხს, სასამართლო აღნიშნავს, რომ განმცხადებელს არ წარმოუდგენია მასა და მის ადვოკატებს შორის დადებული რაიმე წერილობითი ხელშეკრულება. თუმცა ეს არ ნიშნავს, რომ ასეთი ხელშეკრულება არ არსებობს. რუსული კანონმდებლობის თანახმად, ხელშეკრულება საკონსულტაციო მომსახურების გაწევის შესახებ შეიძლება დაიდოს ზეპირი ფორმითაც (რუსეთის ფედერაციის სამოქალაქო კოდექსის 153-ე მუხლი 779-ე მუხლთან ერთობლიობაში) და არაფერი აჩვენებს, რომ ეს ასე არ იყო განმცხადებლისა და მისი წარმომადგენლების შემთხვევაში. ნებისმიერ შემთხვევაში, მთავრობას არ წარმოუდგენია სხვა რამ, რაც საწინააღმდეგოს დაადასტურებდა. ამიტომ ადვოკატთა ჰონორარები ანაზღაურებადია შიდასახელმწიფოებრივი კანონმდებლობით და, კონვენციის თვალსაზრისით, რეალურია. ამ დასკვნაზე გავლენას არ ახდენს ის ფაქტი, რომ განმცხადებელს არ ეკისრებოდა ამ თანხების წინასწარ გადახდის მოვალეობა.

148. შემდეგ უნდა დადგინდეს, იყო თუ არა აუცილებელი განმცხადებლის ადვოკატთა ხარჯები. რაც შეეხება ბ-ნი იური ვანჟას მიერ მოთხოვნილ ხარჯებს, ეს ხარჯები უნდა შემცირდეს, რადგან განმცხადებლის ზოგიერთი მოთხოვნა დაუშვებლად იქნა მიჩნეული. გონივრულობის პრინციპის საფუძველზე სასამართლო განმცხადებელს მიაკუთვნებს 1 500 ევროს ხარჯებისათვის.

149. რაც შეეხება ხარჯებსა და დანახარჯებს, რომლებიც განმცხადებელმა გაიღო მისი განაცხადის დაშვებულად მიჩნევის შემდეგ, რაზეც ლაპარაკია 143-ე პუნქტის (I) - (IV) ქვეპუნქტებში, სასამართლო აღნიშნავს, რომ საქმის მოსამზადებლად ორივე მხარეს მოუწია საკმაო ოდენობით იურიდიული და ტექნიკური შრომა. შესაბამისად, სასამართლო ამ დანახარჯებს აუცილებლად მიიჩნევს და მთლიანად მიაკუთვნებს განმცხადებელს მოთხოვნილ თანხას, კერძოდ, 3 000 ევროს ბ-ნი კოროტეევის ანაზღაურების და დანახარჯების სახით და 3 540 გირვანქა სტერლინგს განმცხადებლის ბრიტანელი ადვოკატებისა და მრჩევლების ანაზღაურებისა და დანახარჯების სახით.

150. და ბოლოს, რაც შეეხება 2004 წლის 1 ივლისის სხდომასთან დაკავშირებულ ხარჯებს, სასამართლო აღნიშნავს, რომ განმცხადებლის ოთხივე წარმომადგენლის დასწრება აბსოლუტურ აუცილებლობას წარმოადგენდა. გონივრულობის პრინციპის საფუძველზე, სასამართლო მიაკუთვნებს განმცხადებელს 2 000 ევროს და 2 000 გირვანქა სტერლინგს შესაბამისად რუსი და ბრიტანელი ადვოკატების ანაზღაურების და დანახარჯების სახით.

151. აღნიშნულ თანხებს უნდა დაემატოს ის თანხა, რომელიც საჭირო იქნება მათზე დარიცხული გადასახადების ასანაზღაურებლად.

C. პროცენტის დაკისრება გადახდის ვალდებულების გადაცილებისთვის

152. სასამართლოს მიზანშეწონილად მიაჩნია, რომ პროცენტი გადახდის ვალდებულების გადაცილებისთვის ეფუძნებოდეს ევროპის ცენტრალური ბანკის ზღვრულ სასესხო პროცენტს, რომელსაც უნდა დაემატოს სამი პროცენტი.

აღნიშნულის საფუძველზე სასამართლო ერთსულოვნად:

1. ადგენს, რომ დარღვეულია კონვენციის მე-8 მუხლი;

2. ადგენს, რომ:

(ა) მოპასუხე სახელმწიფომ, კონვენციის 44-ე მუხლის მე-2 პუნქტის შესაბამისად ამ განაჩენის ძალაში შესვლიდან სამი თვის ვადაში, განმცხადებელს არამატერიალური ზიანის სახით უნდა გადაუხადოს 6 000 (ექვსი ათასი) ევრო, რომლის კონვერტაციაც უნდა მოხდეს რუსულ რუბლებში, ანგარიშსწორების დღეს არსებული კურსით, პლიუს ნებისმიერი გადასახადი, რაც შეიძლება დაერიცხოს ამ თანხას;

(ბ) მოპასუხე სახელმწიფომ, კონვენციის 44-ე მუხლის მე-2 პუნქტის შესაბამისად ამ განაჩენის ძალაში შესვლიდან სამი თვის ვადაში, განმცხადებელს უნდა გადაუხადოს შემდეგი თანხები:

(I) 6 500 (ექვსი ათას ხუთასი) ევრო მისი რუსი ადვოკატების მიერ გაწეული ხარჯებისა და დანახარჯებისთვის, რომლის კონვერტაციაც უნდა მოხდეს რუსულ რუბლებში, ანგარიშსწორების დღეს არსებული კურსით, გამოკლებული 1 732 (ათას შვიდას ოცდათორმტი) ევრო, რომელიც უკვე გადახდილი იქნა ბატონი კოროტეევისთვის იურიდიული დახმარებისთვის;

(II) 5 540 (ხუთი ათას ხუთას ორმოცი) გირვანქა სტერლინგი იმ ხარჯებისა და დანახარჯებისთვის, რომლებიც გაწიეს მისმა ბრიტანელმა ადვოკატებმა და მრჩევლებმა;

(III) პლიუს ნებისმიერი გადასახადი, რაც შეიძლება დაერიცხოს ზემოაღნიშნულ თანხებს;

(გ) ზემოხსენებული სამი თვის გასვლის შემდეგ ანგარიშსწორების თარიღამდე გადასახდელ თანხას დაერიცხოს მარტივი პროცენტი, რომელიც უდრის ევროპის ცენტრალური ბანკის ზღვრულ სასესხო პროცენტს გადახდის ვალდებულების გადაცილების პერიოდში პლიუს სამი პროცენტი;

3. უარს ამბობს სამართლიან დაკმაყოფილებასთან დაკავშირებით განმცხადებლის სხვა მოთხოვნების დაკმაყოფილებაზე.

შესრულებულია ინგლისურ ენაზე, შეტყობინებულია წერილობით 2005 წლის 9 ივნისს, სასამართლოს რეგლამენტის 77-ე მუხლის მე-2-მე-3 პუნქტების შესაბამისად.

სორენ ნილსენი
მდივანი

კრისტოს როზაკისი
თავმჯდომარე

კონვენციის 45-ე მუხლის მე-2 პუნქტისა და სასამართლოს რეგლამენტის 74-ე მუხლის მე-2 პუნქტის შესაბამისად, წინამდებარე განაჩენს თან ერთვის ბატონი ა. კოვლერის თანმხვედრი მოსაზრება.

კ.ლ.რ.
ს.ნ.

მოსამართლე კოვლერის თანმხვედრი მოსაზრება

მე ვეთანხმები პალატის ერთსულოვან მოსაზრებას, რომ წინამდებარე საქმეში რუსეთის ხელისუფლებამ არ შეასრულა მისი პოზიტიური ვალდებულება კონვენციის მე-8 მუხლით გათვალისწინებული განმცხადებლის უფლებების დაცვასთან დაკავშირებით. ამავე დროს, მინდა განვმარტო ჩემი მიდგომა მოცემულ საქმეში დაცული სპეციფიკური ინტერესის მიმართ.

განაჩენში მითითებულ საქმეზე - López Ostra v. Spain - სასამართლომ დაადგინა, რომ სახელმწიფომ ვერ დაიცვა სამართლიანი წონასწორობა ქალაქის ეკონომიკურ კეთილდღეობასა და განმცხადებლის პირადი და ოჯახური ცხოვრების პატივისცემის უფლებას შორის. ჰატონის საქმეზე, რომელიც ასევე მითითებულია განაჩენში, სასამართლომ იგივე ლოგიკა განავითარა (თუმცა, საბოლოოდ, დიდმა პალატამ არ მიიჩნია მე-8 მუხლი დარღვეულად). ცოტა ხნის წინანდელ საქმეშიც, რომელიც ხმაურს შეეხებოდა (Moreno Gómez v. Spain, 4143/02, 2004 წლის 8 ნოემბერი), პრობლემა განმცხადებლის პირად ცხოვრებასა და საცხოვრებელზე გავლენაში მდგომარეობდა.

მეორე მხრივ, საქმეში Guerra and Others v. Italy (1998 წლის 19 თებერვლის განაჩენი, 14967/89, მოხსენებები 1998-I), რომელიც ეხებოდა საწარმოო საფრთხეების თაობაზე ინფორმაციის ხელმისაწვდომობას, სასამართლომ დაადგინა მხოლოდ განმცხადებლების პირადი და ოჯახური ცხოვრების უფლების დარღვევა, ,,საცხოვრებლის” ხსენების გარეშე. მე უფრო მეტად ამ უკანასკნელ მიდგომას ვემხრობი და მიმაჩნია, რომ ,,გარემოს უფლებები” (რამდენადაც ისინი მე-8 მუხლითაა დაცული) უფრო მეტად ,,პირადი ცხოვრების” სფეროს შეეხება და არა ,,საცხოვრებელს”. ჩემი აზრით, ,,საცხოვრებლის” ცნება ამ დებულების ტექსტში შევიდა მკაფიო განზრახვით - განსაზღვრულიყო დაცვის კონკრეტული სფერო, რომელიც განსხვავდება ,,პირადი და ოჯახური ცხოვრებისგან”. ამ განმარტების მხარდასაჭერად მე მოვიშველიებ ციტატას მოსამართლე გრივის განსხვავებული მოსაზრებიდან ჰატონის საქმეზე, რომელშიც მან განაცხადა, რომ ,,გარემოს უფლებები განსხვავდება იმ ძირითადი უფლებისგან, რომ ადამიანს სახლში არავინ შემოეჭრას სათანადო ნებართვის გარეშე”. ამიტომ, არავითარი ეჭვი არ შემაქვს რა სასამართლოს გადაწყვეტილებაში, რომ დაირღვა მე-8 მუხლი, მე მირჩევნია, ეს დარღვევა გამოხატული იქნეს, როგორც განმცხადებლის პირადი ცხოვრების დაუსაბუთებელი ხელყოფა.

შესაბამისად, სახელმწიფოს უმოქმედობა მოცემულ საქმეში გამოიხატება არა მხოლოდ იმით, რომ ხელისუფლების ორგანოებმა არ განასახლეს განმცხადებელი უსაფრთხო ადგილას. სახელმწიფოს ფართო დისკრეცია აქვს იმ ღონისძიებების არჩევისას, რომლებიც საჭიროა მე-8 მუხლით გათვალისწინებულ უფლებებსა და მთლიანად საზოგადოების ინტერესებს შორის სამართლიანი წონასწორობის უზრუნველსაყოფად. ამიტომ ამ საქმეში ქარხნის სიახლოვეს მცხოვრები ადამიანების განსახლება მხოლოდ ერთ-ერთი შესაძლებლობაა სხვა მრავალ შესაძლო ღონისძიებას შორის და, ჩემი აზრით, არც ყველაზე საუკეთესო: ხელისუფლებას რომ უფრო მეტი სიმკაცრე და თანმიმდევრულობა გამოეჩინა შიდასახელმწიფოებრივი გარემოსდაცვითი წესების გამოყენებისას, პრობლემაც მოსახლეობის განსახლების საჭიროების გარეშე გადაწყდებოდა და ზოგადად გარემოს მდგომარეობაც გაუმჯობესდებოდა.

დანართი - ამონარიდები მთავრობის მიერ წარმოდგენილი ანგარიშიდან ჩერეპოვეცში არსებული გარემოს მდგომარეობის შესახებ⁵

A. ჰაერის დაბინძურების დინამიკა 1999 - 2003 წლებში (ზდკ-ს მიხედვით)

B. ტოქსიკური ელემენტების საშუალო და მაქსიმალური კონცენტრაციები ბოლო 20-30 წლის განმავლობაში

________________________

1. ,,ზდკ” არის სხვადასხვა დამაბინძურებელ ნივთიერებათა უსაფრთხო ნორმები, რომლებიც განსაზღვრულია რუსეთის კანონმდებლობით (,,предельно допустимые концентрации”, ПДК).

2. დოქტორი ჩერნაიკი ფლობს ფილოსოფიის დოქტორის ხარისხს ბიოქიმიაში (ჯონს ჰოპკინსის უნივერსიტეტის საზოგადოებრივი ჯანმრთელობის სკოლა, ბალტიმორი, მერილენდის შტატი, აშშ). მისი სადოქტორო შრომა და კვლევები ორიენტირებულია გარემოს ტოქსიკოლოგიაზე. 1992 წლიდან დოქტორი ჩერნაიკი მუშაობს შტატიან მეცნიერად აშშ-ს გარემოსდაცვითი კანონმდებლობის მსოფლიო ალიანსის სამსახურში. მისი კომპეტენციის ფარგლებში, იგი მოთხოვნილ სამეცნიერო ინფორმაციას აწვდის იურისტებს 60-ზე მეტი გარექვეყნიდან. იგი ხშირად უწევს იურისტებს კონსულტაციებს ჰაერის დამაბინძურებლებისადმი დაქვემდებარების შედეგად ადამიანის ჯანმრთელობისთვის მიყენებულ ზიანზე; ამ დამაბინძურებლებში შედის გოგირდწყალბადი, წყალბადციანიდი, ნაფტალინი, ფორმალდეჰიდი, გოგირდნახშირბადი და სხვა ნივთიერებები.

3. ეს გადაწყვეტილება შეეხებოდა ხელისუფლების მიერ იმგვარი გასამართი სადგურის დახურვას, რომელსაც ირგვლივ არ ჰქონდა სანიტარული უსაფრთხოების ზონა.

4. მტკიცების ტვირთი ეკისრება მას, ვინც ამტკიცებს და არა მას, ვინც უარყოფს (მთარგმნელის შენიშვნა)

5. ზემოაღნიშნული მონაცემები ასახავს მხოლოდ იმ შედეგებს, რომლებიც მიღებული იქნა განმცხადებლის სახლთან ყველაზე ახლომდებარე სახელმწიფო ჰიდრომეტეოროლოგიური ცენტრის პირველი სტაციონარული სადამკვირვებლო პოსტიდან.

მესამე სექცია

ჟეციუსი ლიტვის წინააღმდეგ

(განაცხადი 34578/97)
განაჩენი

სტრასბურგი

2000 წლის 31 ივლისი

ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლო

საქმეზე ,,ჟეციუსი ლიტვის წინააღმდეგ”,
Jėčius v. Lithuania

ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლოს (მესამე სექცია) პალატამ

შემდეგი შემადგენლობით:

ბატონი ჯ.პ. კოსტა, თავმჯდომარე,

მოსამართლეები:

ბატონი ვ. ფურმანი,
ბატონი პ. კურისი,
ქალბატონი ფ. ტულკენსი,
ბატონი კ. იუნგვიერტი,
ბატონი კ. ტრაია,
ბატონი მ. უგრეხელიძე,

სექციის მდივანი:

ქალბატონი ს. დოლე,

იმსჯელა რა განმარტოებით 2000 წლის 11 ივლისს, 2000 წლის 11 ივლისს გამოიტანა წინამდებარე განაჩენი:

პროცედურა

1. საქმე სასამართლოს გადმოეცა ადამიანის უფლებათა ევროპული კომისიის (შემდგომში ,,კომისია”) მიერ 1999 წლის 25 ოქტომბერს, ადამიანის უფლებათა და ძირითად თავისუფლებათა დაცვის შესახებ კონვენციის (შემდგომში ,,კონვენციას”) ყოფილი 32(1)-ე და 47-ე მუხლებით დადგენილ სამი თვის ვადაში. საქმეს მსვლელობა მიეცა ლიტვის რესპუბლიკის წინააღმდეგ შემოსული განაცხადის (34578/97) საფუძველზე, რომელიც ყოფილი 25-ე მუხლის საფუძველზე კომისიაში შეიტანა ლიტვის მოქალაქემ - ბატონმა ჯუოზას ჟეციუსმა (შემდგომში ,,განმცხადებელი”) 1996 წლის 30 დეკემბერს.

განმცხადებლის საჩივარი შეეხებოდა მისი პრევენციული პატიმრობის და წინასწარი პატიმრობის უკანონობას, ხელისუფლების მიერ მოსამართლის ან სხვა მოხელის წინაშე დროულად წარუდგენლობას, დაკავების ხანგრძლივობას და დაკავების კანონიერების გასაჩივრების წარმოების შეუძლებლობას. განმცხადებელი მიუთითებდა კონვენციის მე-5 მუხლის პირველ, მე-3 და მე-4 პუნქტებზე.

2. კომისიამ განაცხადი ნაწილობრივ დასაშვებად მიიჩნია 1997 წლის 1 დეკემბერს.

განმცხადებელი გარდაიცვალა 1999 წლის 9 აპრილს. 1999 წლის 14 აპრილის წერილში მისმა ქვრივმა გამოთქვა განაცხადის მხარდაჭერის სურვილი.

1999 წლის 11 სექტემბრის ანგარიშში (კონვენციის ყოფილი 31-ე მუხლი)¹ კომისიამ გამოთქვა მოსაზრება, განმცხადებლის პრევენციული პატიმრობის საჩივართან დაკავშირებით, რომ დაირღვა კონვენციის მე-5 მუხლის პირველი პუნქტი (ოცდაშვიდი ხმით ორის წინააღმდეგ); 1996 წლის 4 ივნისიდან 31 ივლისამდე განმცხადებლის წინასწარი პატიმრობის უკანონობის საჩივართან დაკავშირებით - რომ დაირღვა კონვენციის მე-5 მუხლის პირველი პუნქტი (ერთსულოვნად); 1996 წლის 31 ივლისიდან 16 ოქტომბრამდე განმცხადებლის წინასწარი პატიმრობის საჩივართან დაკავშირებით - რომ დაირღვა კონვენციის მე-5 მუხლის პირველი პუნქტი (ერთსულოვნად); მოსამართლის ან სხვა მოხელის წინაშე დროულად წარუდგენლობის საჩივართან დაკავშირებით - რომ არ დარღვეულა მე-5 მუხლის მე-3 პუნქტი; განმცხადებლის წინასწარი პატიმრობის ხანგრძლივობის საჩივართან დაკავშირებით - რომ დაირღვა მე-5 მუხლის მე-3 პუნქტი (ერთსულოვნად) და რომ დაირღვა მე-5 მუხლის მე-4 პუნქტი (ერთსულოვნად).

3. კონვენციის მე-11 ოქმის მე-5 მუხლის მე-4 პუნქტის, სასამართლოს რეგლამენტის 100(1) და 24(6) მუხლებთან ერთობლიობაში, საფუძველზე დიდი პალატის კოლეგიამ 1999 წლის 13 დეკემბერს გადაწყვიტა, რომ საქმე უნდა განეხილა სასამართლოს ერთ-ერთ სექციაში შექმნილ პალატას. შემდგომში სასამართლოს თავმჯდომარემ, რეგლამენტის 52(1) მუხლის საფუძველზე, საქმის განხილვა დააკისრა მესამე სექციას.

4. 2000 წლის 18 იანვარს მესამე სექციის თავმჯდომარემ კონვენციის 27(1) მუხლისა და რეგლამენტის 26(1) მუხლის შესაბამისად შექმნა პალატა.

5. განმცხადებელი წარმოდგენილი იყო ვილნიუსში მოღვაწე ადვოკატის - ბ-ნი კ. სტუნგისის მიერ. ლიტვის მთავრობა (შემდგომში ,,მთავრობა”) წარმოდგენილი იყო წარმომადგენლის, იუსტიციის მინისტრის მოადგილის ბ-ნი გ. შვედასის მიერ.

6. მხარეებთან კონსულტაციის შემდეგ სასამართლომ გადაწყვიტა, განეხილა საქმე.

7. 2000 წლის 21 მარტს, 23 მარტს, 29 მარტს, 12 მაისს და 17 მაისს მხარეებმა წარმოადგინის სხვადასხვა დოკუმენტები როგორც სასამართლოს თხოვნით, ისე საკუთარი ინიციატივით.

ფაქტები

I. საქმის გარემოებები

8. განმცხადებელი, სასტუმროს დირექტორი, ეჭვმიტანილი იყო 1994 წელს ჩადენილ მკვლელობაში. 1995 წელს აღნიშნული მკვლელობის საქმე დაიხურა მტკიცებულებათა არასაკმარისობის საფუძველზე.

9. განმცხადებელი დააპატიმრეს 1996 წლის 8 თებერვალს. იმავე დღეს პოლიციის უფროსმა კომისარმა, გენერალური პროკურორის მოადგილის სანქციის საფუძველზე, გასცა ბრძანება განმცხადებლის ,,პრევენციული პატიმრობის” (prevencinis sulaikymas) შესახებ ექვსი დღის ვადით. 1996 წლის 9 თებერვალს ვილნიუსის საოლქო სასამართლომ ძალაში დატოვა პრევენციული პატიმრობის ბრძანება. ბრძანება მიუთითებდა იმ დროს მოქმედი სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის 50-ე მუხლის პირველ პუნქტზე, რომლითაც დასაშვები იყო პრევენციული პატიმრობის გამოყენება ბანდიტიზმის, კრიმინალური დაჯგუფების და დაშინების შემთხვევებში. განმცხადებელმა გაასაჩივრა პრევენციული პატიმრობა და, inter alia, განაცხადა, რომ მას არ გააცნეს დაკავების მიზეზი ან მის წინააღმდეგ რაიმე ბრალდება. 1996 წლის 19 თებერვალს ვილნიუსის საოლქო სასამართლომ არ დააკმაყოფილა საჩივარი. აღნიშნული გადაწყვეტილებით განმცხადებლისთვის რაიმე კონკრეტული ბრალდება არ ყოფილა წაყენებული. პრევენციულ პატიმრობასთან დაკავშირებით გამოძიება არ ჩატარებულა.

10. 1996 წლის 8 მარტს განახლდა მკვლელობის საქმის გამოძიება. განმცხადებელს, როგორც მთავარ ეჭვმიტანილს, ბრალად წაეყენა მკვლელობა დამამძიმებელ გარემოებებში. მას ბრალი ედებოდა მის მანქანაში სავარაუდო ქურდის უკანონო დასჯის ორგანიზებაში, რის შედეგადაც ეს პირი გარდაიცვალა. ხუთ ბრალდებულს შორის საქმეში იყო სამი პოლიციელი, რომლებმაც სავარაუდოდ დაპატიმრებული პირი განმცხადებელს გადასცეს.

11. 1996 წლის 14 მარტს გენერალური პროკურორის მოადგილემ, სისხლის სამართლის კოდექსის 104-ე მუხლის საფუძველზე, გასცა განმცხადებლის წინასწარ პატიმრობაში მოთავსების სანქცია მკვლელობაში ეჭვმიტანილობის საფუძვლით. სანქციით, წინასწარი პატიმრობის ვადა იწურებოდა 1996 წლის 4 ივნისს.

12. 1996 წლის 27 მარტს განმცხადებელი დაიკითხა. 1996 წლის 22 აპრილს მან პროკურატურას წარუდგინა განაცხადი, რომელშიც ამტკიცებდა, რომ არ არსებობდა მტკიცებულება ეჭვისთვის, რომ მან ჩაიდინა ან დაგეგმა დანაშაული და რომ მისი პრევენციული პატიმრობა და შემდგომში წინასწარი პატიმრობა ეწინააღმდეგებოდა სისხლის სამართლის საპროცესო წესებს და კონვენციის მე-5 მუხლს. 1996 წლის 24 აპრილს პანევეჟისის ოლქის უფროსმა პროკურორმა არ დააკმაყოფილა განაცხადი იმ საფუძვლით, რომ განმცხადებლის პატიმრობა დასაბუთებული იყო თუნდაც მხოლოდ ბრალად წაყენებული დანაშაულის სიმძიმით.

13. 1996 წლის 17 მაისს განმცხადებელმა გენერალურ პროკურორს წარუდგინა განაცხადი, რომელშიც კვლავ ამტკიცებდა, რომ მის წინააღმდეგ არ არსებობდა გონივრული ეჭვი და რომ მისი პატიმრობით დაირღვა კონვენციის მე-5 მუხლი. 1996 წლის 21 მაისს ოლქის პროკურორმა განაცხადი არ დააკმაყოფილა. 1996 წლის 4 ივნისს განმცხადებლის წარმომადგენლის ხელახალი განაცხადი არ დააკმაყოფილა პანევეჟისის ოლქის უფროსმა პროკურორმა.

14. წინასწარი გამოძიება დასრულდა 1996 წლის 29 მაისს. 1996 წლის 30 მაისიდან 10 ივნისამდე განმცხადებელს და მის ადვოკატს საშუალება ჰქონდათ, გასცნობოდნენ საქმის მასალებს. სხვა ბრალდებულებს საქმის მასალების გაცნობის საშუალება ჰქონდათ 1996 წლის 14 ივნისამდე.

15. საქმის მასალების გაცნობის შემდეგ განმცხადებელმა განაცხადით მიმართა პროკურატურას და განაცხადა, რომ მის წინააღმდეგ წაყენებული ბრალდება და მისი პატიმრობა დაუსაბუთებელი იყო. 1996 წლის 11 ივნისს პანევეჟისის ოლქის პროკურატურამ არ დააკმაყოფილა განაცხადი იმ საფუძვლით, რომ საქმის მასალები მთლიანობაში საკმარის მტკიცებულებას შეიცავდა ბრალის დასადასტურებლად.

16. 1996 წლის 13 ივნისს პროკურორმა შეატყობინა იმ ციხის ხელმძღვანელობას, რომელშიც განმცხადებელი იყო წინასწარ პატიმრობაში მოთავსებული, რომ წინასწარი პატიმრობის ვადა სისხლის სამართლის კოდექსის ყოფილი 226-ე მუხლის მე-6 პუნქტის შესაბამისად ,,ავტომატურად გაგრძელდა 1996 წლის 14 ივნისამდე” და რომ საქმე საბრალდებო დასკვნის დასამტკიცებლად გადაეცა პანევეჟისის ოლქის უფროს პროკურორს. გადაწყვეტილება განმცხადებლის წინასწარი პატიმრობის თაობაზე არ იქნა მიღებული.

17. 1996 წლის 24 ივნისს პანევეჟისის ოლქის უფროსმა პროკურორმა ციხის ხელმძღვანელობას წერილობით შეატყობინა, რომ მკვლელობის საქმე განსახილველად გადაეცა პანევეჟისის ოლქის სასამართლოს და რომ განმცხადებლის წინასწარი პატიმრობა კანონიერი იყო. წინასწარ პატიმრობასთან დაკავშირებით გადაწყვეტილება მიღებული არ ყოფილა.

18. 1996 წლის 1 ივლისს პანევეჟისის ოლქის სასამართლომ ციხის ხელმძღვანელობას შეატყობინა, რომ სასამართლო სხდომა ჩატარდებოდა 1996 წლის 31 ივლისს და განმცხადებლის სასამართლო პროცესთან დაკავშირებით მის ადვოკატს მიეცემოდა მითითებები. განმცხადებლის წინასწარ პატიმრობასთან დაკავშირებით არავითარი ოფიციალური გადაწყვეტილება არ ყოფილა მიღებული.

19. 1996 წლის 31 ივლისს, განმწესრიგებელ სხდომაზე, პანევეჟისის ოლქის სასამართლოს მოსამართლემ გადაწყვიტა, ,,ძალაში დარჩენილიყო” განმცხადებლის წინასწარი პატიმრობა. მოსამართლეს არ განუხილავს განმცხადებლის და58 კავების კანონიერება. სხდომას ესწრებოდა განმცხადებლის ადვოკატი.

20. სასამართლო განხილვა დაიწყო პანევეჟისის ოლქის სასამართლოში 1996 წლის 3 სექტემბერს. 9 სექტემბერს საქმის განხილვა გადაიდო დამატებითი მატერიალური მტკიცებულებების შეკრების მიზნით.

21. 1996 წლის 14-16 ოქტომბერს ოლქის სასამართლომ საქმე განიხილა განმცხადებლის და მისი ადვოკატის მონაწილეობით. 1996 წლის 16 ოქტომბერს სასამართლომ დაადგინა, ძალაში დაეტოვებინა წინასწარი პატიმრობა განმცხადებლის მიმართ. გადაწყვეტილებაში არ ყოფილა აღნიშნული განმცხადებლის დაკავების კანონიერების რაიმე სხვა ასპექტი. განმცხადებლის წინასწარი პატიმრობის ვადა გაგრძელდა 1997 წლის 15 თებერვლამდე. სასამართლომ ასევე ბრძანა დამატებითი საგამოძიებო მოქმედებების ჩატარება.

22. 1996 წლის 28 ოქტომბერს განმცხადებელმა აღნიშნული გადაწყვეტილება გაასაჩივრა სააპელაციო სასამართლოში. მან ასევე შეიტანა განაცხადები გენერალურ პროკურატურაში, ციხის ადმინისტრაციაში და ომბუდსმენის სამსახურში. განმცხადებელი ამტკიცებდა, რომ ოლქის სასამართლოს გადაწყვეტილება მისი წინასწარი პატიმრობის შესახებ უკანონო იყო, რადგან ამ გადაწყვეტილებით უბრალოდ გაგრძელდა წინასწარი პატიმრობის არარსებული გადაწყვეტილება, რომლის ვადაც 1994 წლის 4 ივნისს ამოიწურა. განმცხადებელი, inter alia, აცხადებდა, რომ მის მიმართ დაირღვა ლიტვის კონსტიტუციის მე-20 მუხლი და კონვენციის მე-5 მუხლი.

23. 1996 წლის 21 ნოემბერს ომბუდსმენმა შინაგან საქმეთა მინისტრის, გენერალური პროკურორის, სასჯელაღსრულების დეპარტამენტის დირექტორისა და ციხის უფროსის ყურადღება მიაპყრო იმ ფაქტს, რომ, მისი აზრით, განმცხადებელი ,,1996 წლის 14 ივნისიდან 1996 წლის 31 ივლისამდე წინასწარ პატიმრობაში იმყოფებოდა უკანონოდ, კონსტიტიციის მე-20 მუხლისა... და კონვენციის მე-5 მუხლის პირველი პუნქტის ც ქვეპუნქტის დარღვევით”.

24. 1996 წლის 25 ნოემბერს განმცხადებელმა მისი პატიმრობის გადაწყვეტილება ხელახლა გაასაჩივრა.

25. 1996 წლის 27 ნოემბერს სააპელაციო სასამართლომ სააპელაციო საჩივრის განხილვაზე უარი თქვა იმ დროს მოქმედი სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის 372-ე მუხლის მე-4 პუნქტის საფუძველზე. განმცხადებლისთვის მიწერილ წერილში სააპელაციო სასამართლო აღიარებდა, რომ ქვემდგომმა მოსამართლეებმა ,,შეიძლება” არასწორად განმარტეს კანონი მისი წინასწარი პატიმრობის საკითხის გადაწყვეტისას, მაგრამ აღნიშნავდა, რომ ქვემდგომი მოსამართლეების გადაწყვეტილებები გასაჩივრებას არ ექვემდებარებოდა.

26. იმავე დღეს, პანევეჟისის ოლქის სასამართლოს 1996 წლის 16 ოქტომბრის გადაწყვეტილების წინააღმდეგ შეტანილი გამოძიების საჩივრის საფუძველზე, სააპელაციო სასამართლომ გააუქმა გადაწყვეტილება, რომელიც დამატებითი საგამოძიებო მოქმედებების ჩატარებას ითვალისწინებდა. განმცხადებელმა ეს გადაწყვეტილებაც გაასაჩივრა.

27. 1996 წლის 30 ნოემბერს განმცხადებელმა მისი წინასწარი პატიმრობის საპროტესტო განაცხადით მიმართა უზენაესი სასამართლოს თავმჯდომარეს. 1996 წლის 30 დეკემბერს უზენაესი სასამართლოს სისხლის სამართლის საქმეთა პალატის თავმჯდომარემ განმცხადებელს აცნობა, რომ მისი განაცხადი ვერ განიხილებოდა. მან აღიარა, რომ განმცხადებელი ,,1996 წლის 4 ივნისიდან 1996 წლის 31 ივლისამდე წინასწარ პატიმრობაში იმყოფებოდა წინასწარი პატიმრობის აღკვეთის ღონისძიების ვადის გაგრძელების გარეშე”. თუმცა იგი აღნიშნავდა, რომ ,,აპელაციის საფუძვლები ვერ ჩაანაცვლებს კანონის ნორმას (სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის 372-ე მუხლის მე-4 პუნქტს), რომლის თანახმად აღკვეთის ღონისძიების შეფარდების, შეცვლის ან გაგრძელების გადაწყვეტილება გასაჩივრებას არ ექვემდებარება”.

28. 1997 წლის 14 იანვარს უზენაესმა სასამართლომ შეცვალა სააპელაციო სასამართლოს 1996 წლის 27 ნოემბრის გადაწყვეტილება, რომელიც აუქმებდა პანევეჟისის ოლქის სასამართლოს 1996 წლის 16 ოქტომბრის გადაწყვეტილებას დამატებითი საგამოძიებო მოქმედებების ჩატარების შესახებ. უზენაესმა სასამართლომ ასევე დაადგინა, რომ აღნიშნული მკვლელობის საქმე უნდა განეხილა სამ მოსამართლეს კოლეგიური წესით და არა ერთ მოსამართლეს ერთპიროვნულად.

29. განმცხადებელმა სამოქალაქო სარჩელი აღძრა ციხის ადმინისტრაციის წინააღმდეგ, ფორმალური გადაწყვეტილების გარეშე მისი პატიმრობაში ყოფნის საფუძვლით. 1997 წლის 26 თებერვალს შიაულიაის რაიონულმა სასამართლომ სარჩელი არ დააკმაყოფილა. მოსამართლემ განაცხადა, რომ ციხის ადმინისტრაციის მოქმედება ეფუძნებოდა ,,პროკურორის სანქციას, წერილებს პატიმრობის გაგრძელების შესახებ და მოსამართლის და სასამართლოს გადაწყვეტილებებს”. 1997 წლის 28 აპრილს შიაულიაის ოლქის სასამართლომ ძალაში დატოვა რაიონული სასამართლოს გადაწყვეტილება.

30. განმცხადებელმა მოითხოვა გირაოთი გათავისუფლება ჯანმრთელობის მდგომარეობის საფუძვლით. 1997 წლის 17 მარტს პანევეჟისის ოლქის სასამართლომ მისი განაცხადი არ დააკმაყოფილა. სასამართლო პროცესი კიდევ გადაიდო 1997 წლის 28 აპრილამდე და ისევ დამატებითი საგამოძიებო ღონისძიებები დაინიშნა. პროცესი განახლდა 1997 წლის 26 მაისს.

31. 1997 წლის 9 ივნისს პანევეჟისის ოლქის სასამართლომ განმცხადებელი ბრალდების ყველა პუნქტში გაამართლა მტკიცებულებათა ნაკლებობის საფუძვლით. იგი პატიმრობიდან გათავისუფლდა.

32. გამოძიებამ და დანარჩენმა ბრალდებულებმა გაასაჩივრეს პირველი ინსტანციის სასამართლოს გადაწყვეტილება. 1997 წლის 27 აგვისტოს სააპელაციო სასამართლომ გააუქმა საოლქო სასამართლოს გადაწყვეტილება. საქმე კვლავ დაუბრუნდა პროკურატურას დამატებითი გამოძიებისთვის.

33. 1997 წლის 22 ოქტომბერს პანევეჟისის ოლქის პროკურატურის პროკურორმა განმცხადებელს შეატყობინა, რომ მის წინააღმდეგ სისხლისსამართლებრივი დევნა შეწყდა 1997 წლის 21 ოქტომბრის გადაწყვეტილებით.

II. შესაბამისი შიდასახელმწიფოებრივი კანონმდებლობა

34. ლიტვის რესპუბლიკის კონსტიტუციის (Lietuvos Respublikos Konstitucija) საქმისთვის მნიშვნელოვანი დებულებებია:

მე-20 მუხლის მე-3 პუნქტი

,,დანაშაულის ჩადენისას დაკავებული პირი 48 საათის განმავლობაში უნდა წარედგინოს სასამართლოს, რომელმაც დაკავებული პირის თანდასწრებით უნდა დაადგინოს, მიზანშეწონილია თუ არა მისი დაკავება. თუ სასამართლო არ გასცემს ბრძანებას პირის დაპატიმრების შესახებ, იგი დაუყოვნებლივ უნდა გათავისუფლდეს.”

30-ე მუხლის პირველი პუნქტი

,,პირს, რომლის კონსტიტუციური უფლებები ან თავისუფლებები დაირღვა, აქვს სასამართლოსთვის მიმართვის უფლება.”

35. ყოფილი სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის (Baudžiamojo proceso kodeksas) საქმისთვის მნიშვნელოვანი დებულებებია:

მუხლი 10
(ძალაში იყო 1996 წლის 21 ივნისამდე)
,,პირის დაპატიმრება დასაშვებია მხოლოდ სასამართლოს გადაწყვეტილებით, მოსამართლის ბრძანებით ან პროკურორის სანქციით...”

მუხლი 50(1)
[პრევენციული პატიმრობა] (ძალაში იყო 1997 წლის 30 ივნისამდე)

,,... თუ არსებობს საკმარისი საფუძველი ეჭვისთვის, რომ პირმა შეიძლება ჩაიდინოს საზოგადოებრივად საშიში ქმედება, რომლის შემადგენლობაც გათვალისწინებულია ლიტვის რესპუბლიკის სისხლის სამართლის კოდექსის 75-ე [ბანდიტიზმი], 227(1)-ე [კრიმინალური დაჯგუფება] და 227(2)-ე [დაშინება] მუხლებით, მაშინ, ასეთი ქმედების ჩადენის პრევენციის მიზნით, პოლიციის უფროსს ... შეუძლია, მოტივირებული გადაწყვეტილებით, [პროკურორის] სანქციით ... გასცეს პირის დაკავების ბრძანება...

დაკავების განმახორციელებელი პოლიციის თანამშრომლის და დაკავებაზე სანქციის გამცემი პროკურორის ... თანდასწრებით რაიონული სასამართლოს თავმჯდომარეს, საოლქო სასამართლოს მოსამართლეს ან საოლქო სასამართლოს პალატის თავმჯდომარეს 48 საათის ვადაში გამოაქვს გადაწყვეტილება დაკავების კანონიერების შესახებ.

დაკავების კანონიერების დადგენისას მოსამართლეს უფლება აქვს, წარმოადგენინოს მის წინაშე დაკავებული პირი; თუმცა მოსამართლეს შეუძლია გადაწყვეტილება გამოიტანოს დაკავებული პირის დაუსწრებლადაც...

დაკავებულ პირს ... უფლება აქვს, აღნიშნული გადაწყვეტილება გაასაჩივროს ზემდგომ მოსამართლესთან.

... ზემდგომი მოსამართლის გადაწყვეტილება საბოლოოა და გასაჩივრებას არ ექვემდებარება...

... პროკურორის სანქციით დაკავებული პირი, რომლის დაკავებას ძალაში ტოვებს მოსამართლე, შეიძლება დაკავებული იქნეს არა უმეტეს ორი თვის ვადით...”

1996 წლის 21 ივნისიდან დაკავების ბრძანებას გასცემს მხოლოდ სასამართლო ან მოსამართლე.

მუხლი 104
(1994 წლის 19 ივლისის I-551 კანონი, ძალაშია 1996 წლის 21 ივნისიდან)

,,წინასწარი პატიმრობა აღკვეთის ღონისძიების სახით შეიძლება გამოყენებული იქნეს მხოლოდ სასამართლოს გადაწყვეტილებით, მოსამართლის ბრძანებით ან პროკურორის სანქციით ისეთ დანაშაულებზე, რომელთათვის კანონი სასჯელის სახით ითვალისწინებს არანაკლებ ერთი წლის ვადით თავისუფლების აღკვეთას...

სისხლის სამართლის კოდექსის ... 105-ე მუხლით [მკვლელობა დამამძიმებელ გარემოებებში] გათვალისწინებული დანაშაულის შემთხვევაში წინასწარი პატიმრობა აღკვეთის ღონისძიების სახით შეიძლება გამოყენებული იქნეს მხოლოდ დანაშაულის სიმძიმის საფუძველზეც...

დაკავების სანქციის გაცემისას პროკურორმა საჭიროების შემთხვევაში ... უშუალოდ უნდა მოუსმინოს ეჭვმიტანილს ან ბრალდებულს...”

მუხლი 104(1)
(ძალაში იყო 1996 წლის 21 ივნისიდან 1998 წლის 24 ივნისამდე)

,,... დაკავებული პირი მოსამართლეს უნდა წარედგინოს არა უგვიანეს 48 საათისა ... მოსამართლემ უნდა მოუსმინოს დაკავებულ პირს დაკავების საფუძვლებთან დაკავშირებით. პროკურორს და დაკავებული პირის ადვოკატს უფლება აქვთ, მონაწილეობა მიიღონ განხილვაში. დაკავებული პირის დაკითხვის შემდეგ მოსამართლემ შეიძლება ძალაში დატოვოს დაკავება მისი ხანგრძლივობის მითითებით, შეცვალოს ან გააუქმოს აღკვეთის ღონისძიება....

საქმის სასამართლოში გაგზავნის შემდეგ ... [სასამართლომ] შეიძლება ძალაში დატოვოს, შეცვალოს ან გააუქმოს წინასწარი პატიმრობის აღკვეთის ღონისძიება.”

ცვლილებაშეტანილი 104(1) მუხლის თანახმად (ძალაშია 1998 წლის 24 ივნისიდან), პროკურორის და ადვოკატის მონაწილეობა დაკავებული პირის პირველ სასამართლო განხილვაში სავალდებულოა, თუ მოსამართლე სხვაგვარად არ გადაწყვეტს. ცვლილებაშეტანილი დებულება ასევე ნებას რთავს სასამართლოს, აღკვეთის ღონისძიების ამოწურვამდე გააგრძელოს მისი ვადა.

მუხლი 106(3)
(ძალაში იყო 1996 წლის 21 ივნისიდან 1998 წლის 24 ივნისამდე)

,,წინასწარი პატიმრობის, როგორც აღკვეთის ღონისძიების, გაგრძელების მიზნით [წინასწარი გამოძიების სტადიაზე მოსამართლემ] უნდა ჩაატაროს სასამართლო სხდომა, რომელზეც მოწვეული უნდა იყვნენ ადვოკატი და პროკურორი, ხოლო საჭიროების შემთხვევაში დაკავებული პირიც.”

1998 წლის 24 ივნისიდან მოქმედი კოდექსის მიხედვით, სავალდებულოა დაკავებული პირის დასწრება სხდომაზე, რომელზეც მისი აღკვეთის ღონისძიების საკითხი წყდება.

მუხლი 109(1)
(ძალაში იყო 1996 წლის 21 ივნისიდან 1998 წლის 24 ივნისამდე)

,,დაკავებულ პირს ან მის ადვოკატს უფლება აქვთ, წინასწარი გამოძიების ეტაპზე [სააპელაციო სასამართლოს] მიმართონ საჩივრით წინასწარი პატიმრობის ღონისძიების წინააღმდეგ ... სააპელაციო საჩივრის განხილვის მიზნით შეიძლება ჩატარდეს სხდომა, რომელზეც მოწვეული უნდა იქნენ დაკავებული პირი და მისი ადვოკატი ან მხოლოდ ადვოკატი. ასეთ სხდომაზე პროკურორის დასწრება სავალდებულოა.

[სააპელაციო მოსამართლის მიერ] გამოტანილი გადაწყვეტილება საბოლოოა და კასაციას არ ექვემდებარება.

ხელახალი აპელაცია დასაშვებია წინასწარი პატიმრობის ვადის გაგრძელების საკითხის განხილვისას.”

109(1) მუხლის (ძალაშია 1998 წლის 24 ივნისიდან) დღევანდელი რედაქციით, დასაშვებია ზემდგომ სასამართლოში გასაჩივრება, ხოლო სხდომას უნდა ესწრებოდნენ დაკავებული პირი და მისი ადვოკატი ან მხოლოდ ადვოკატი.

მუხლი 226(6)
(ძალაში იყო 1998 წლის 24 ივნისამდე)

,,დრო, რომლის განმავლობაშიც ბრალდებულს ან მის ადვოკატს ჰქონდათ საქმის მასალების გაცნობის შესაძლებლობა, არ ჩაითვლება წინასწარი გამოძიებისა და წინასწარი პატიმრობის მთლიან ვადაში. როდესაც არსებობს რამდენიმე ბრალდებული, მაშინ დრო, რომლის განმავლობაშიც ყველა ბრალდებულს და მათ ადვოკატებს ჰქონდათ საქმის მასალების გაცნობის შესაძლებლობა, არ ჩაითვლება წინასწარი გამოძიებისა და წინასწარი პატიმრობის მთლიან ვადაში.”

1998 წლის 24 ივნისიდან ამ დროს მნიშვნელობა აღარ აქვს აღკვეთის ღონისძიებების შესახებ გადაწყვეტილებებთან მიმართებაში.

მუხლი 372(4)
(ძალაშია 1999 წლის 1 იანვრიდან)

,,სასამართლოს გადაწყვეტილება ... აღკვეთის ღონისძიების შეფარდების,შეცვლის ან გაუქმების შესახებ ... გასაჩივრებას არ ექვემდებარება...”

36. საქმისთვის მნიშვნელოვანია დღესდღეობით მოქმედი სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის ზოგიერთი დებულებაც.

52(2) მუხლის მე-3 და მე-8 ქვეპუნქტები და 58(2) მუხლის მე-8 და მე-10 ქვეპუნქტები, შესაბამისად, ადგენენ, რომ ბრალდებულს და მის ადვოკატს უფლება აქვთ, ,,დააყენონ შუამდგომლობები” და ,,გაასაჩივრონ დაკითხვის მწარმოებელი პირის, გამომძიებლის, პროკურორის და სასამართლოს ქმედებები და გადაწყვეტილებები.”

მუხლი 249(1)
,,ბრალდებულის სამართალში მიცემის საკითხის გადაწყვეტისას მოსამართლემ ერთპიროვნულად ან სასამართლომ განმწესრიგებელ სხდომაზე უნდა დაადგინონ:

...

(11) სწორად იქნა თუ არა შერჩეული აღკვეთის ღონისძიება.”

მუხლი 250(1)
,,მას შემდეგ, რაც დადგინდება, რომ არსებობს საკმარისი საფუძვლები ბრალდებულის სამართალში მისაცემად, მოსამართლემ ერთპიროვნულად ან სასამართლომ განმწესრიგებელ სხდომაზე უნდა გადაწყვიტონ

...

(2) ბრალდებულის აღკვეთის ღონისძიების საკითხი...”

მუხლი 267(1)

,,ბრალდებულს უფლება აქვს,

...

(3) დააყენოს შუამდგომლობები;

...

(11) გაასაჩივროს სასამართლოს გადაწყვეტილებები და განჩინებები.”

მუხლი 277
,,სასამართლო განხილვისას სასამართლოს შეუძლია შეუფარდოს,შეცვალოს ან გააუქმოს აღკვეთის ღონისძიება.”

37. სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსში ცვლილებებისა და დამატებების შესახებ 1996 წლის 21 ივნისის კანონის (Baudžiamojo proceso kodekso pakeitimų ir papildynų įstatumas) მიხედვით, 1996 წლის 21 ივნისამდე გაცემული პროკურორის სანქციით დაკავებული პირის წინასწარი პატიმრობის გაგრძელება დასაშვები იყო სასამართლოს მიერ წინასწარი პატიმრობის შესახებ ახალი საპროცესო კოდექსით დადგენილი წესების შესაბამისად.

III. ლიტვის სახელმწიფოს მიერ გაკეთებული დათქმა

38. ლიტვის მიერ კონვენციის მე-5 მუხლის მე-3 პუნქტთან მიმართებაში გაკეთებული დათქმა ძალაში იყო 1996 წლის 21 ივნისამდე და შემდეგში მდგომარეობდა:

,,კონვენციის მე-5 მუხლის მე-3 პუნქტის დებულებები ზიანს არ აყენებს ლიტვის რესპუბლიკის სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის (1994 წლის 19 ივლისის I-551 კანონით შეტანილი ცვლილებებით) 104-ე მუხლის გამოყენებას, რომლის თანახმად, დანაშაულის ჩადენაში ეჭვმიტანილ პირს წინასწარი პატიმრობა შეიძლება შეეფარდოს პროკურორის მიერაც. ეს დათქმა ძალაშია ლიტვის რესპუბლიკის მიმართ კონვენციის ძალაში შესვლიდან ერთი წლის განმავლობაში.”

სამართლებრივი საფუძველი

I. განმცხადებლის გარდაცვალება

39. სასამართლო აღნიშნავს, რომ განმცხადებელი გარდაცვლილია, ხოლო მისმა ქვრივმა გამოთქვა სამართალწარმოების გაგრძელების სურვილი.

40. კომისიამ დაადგინა, რომ განმცხადებლის ქვრივს სამართალწარმოების განმცხადებლის სახელით გაგრძელების კანონიერი ინტერესი ამოძრავებდა.

41. სასამართლო კიდევ ერთხელ უსვამს ხაზს, რომ დაკავების კანონიერებასთან დაკავშირებული საქმის განხილვისას განმცხადებლის გარდაცვალების შემთხვევაში მის ნაცვლად სამართალწარმოების გაგრძელება შეუძლიათ მის მემკვიდრეებს ან ახლობლებს (სხვა წყაროებს შორის იხ. 1999 წლის 20 აპრილის განაჩენი საქმეზე Krempovskij v. Lithuania, 37193/97, სასამართლოს ანგარიშში არ არის შესული). სასამართლოს, ისევე, როგორც კომისიას, მიაჩნია, რომ განმცხადებლის დაქვრივებულ მეუღლეს განმცხადებლის ნაცვლად სამართალწარმოების გაგრძელების ლეგიტიმური ინტერესი გააჩნია.

II. მთავრობის პირველადი პრეტენზია

42. მთავრობის თქმით, კონვენციის 35-ე მუხლის პირველი პუნქტისთანახმად, სასამართლოს უფლება არ ჰქონდა, განეხილა განმცხადებლის საჩივარი მის პრევენციულ პატიმრობასთან დაკავშირებით. მთავრობა აცხადებს, რომ განმცხადებლის პრევენციული პატიმრობა ემსახურებოდა მისი წინასწარი პატიმრობის გარკვეულ მიზნებს. ასევე, პრევენციულ პატიმრობაზე სანქცია გაიცა იმ წესისგან განსხვავებული შიდასახელმწიფოებრივი წესით, რომლის საფუძველზეც მას შემდგომში წინასწარი პატიმრობა შეეფარდა. რადგან პრევენციული პატიმრობა ამოიწურა 1996 წლის 14 მარტს, ხოლო განაცხადი შეტანილი იქნა 1996 წლის 30 დეკემბერს, პრევენციულ პატიმრობასთან დაკავშირებით ხანდაზმულობის ვადა უკვე გასული იყო.

43. კომისიამ მიიჩნია, რომ მართალია, განმცხადებლის მიმართ პრევენციული პატიმრობა და წინასწარი პატიმრობა სხვადასხვა შიდასახელმწიფოებრივი პროცედურების საფუძველზე იქნა გამოყენებული, პრევენციული პატიმრობის წინასწარი პატიმრობით ჩანაცვლებას რაიმე საგრძნობი გავლენა არ ჰქონია განმცხადებლის მდგომარეობაზე. კომისიის აზრით, კონვენციის 35-ე მუხლის პირველი პუნქტის გამოყენების მიზნებისთვის განხილული უნდა იქნეს განმცხადებლის პატიმრობის მთლიანი პერიოდი და პრევენციულ პატიმრობასთან დაკავშირებული განმცხადებლის საჩივარი დაუშვებლად ვერ გამოცხადდება ექვსთვიანი ვადის დაუცველობის საფუძვლით.

44. სასამართლო ეთანხმება კომისიის მოსაზრებას. რაც შეეხება საჩივარს განგრძობადი ვითარებისას - როგორიცაა პატიმრობის პერიოდი - დაცვის საშუალების არარსებობასთან დაკავშირებით, 35-ე მუხლის პირველი პუნქტით დადგენილი ექვსთვიანი ვადის დინება იწყება ასეთი ვითარების დასრულების თარიღიდან - მაგალითად, როდესაც განმცხადებელი პატიმრობიდან გათავისუფლდა (იხ.mutatis mutandis, 1997 წლის 1 დეკემბრის გადაწყვეტილება წინამდებარე განაცხადის დასაშვებობის შესახებ). გარდა ამისა, კონვენციის 35-ე მუხლის პირველი პუნქტის გამოყენებისას სასამართლო ხშირად იხედება საქმის რეალურ გარემოებებში, ზედმეტი ფორმალიზმის გარეშე (სხვა წყაროებს შორის იხ. 1980 წლის 6 ნოემბრის განაჩენი საქმეზე Guzzardi v. Italy, სერია A, 39, გვ. 26-27, პუნქტი 72).

მართალია, 1996 წლის 14 მარტს განმცხადებლის პრევენციული პატიმრობა სისხლის სამართლის კოდექსის 50(1) მუხლის საფუძველზე შეიცვალა წინასწარი პატიმრობით კოდექსის 104-ე მუხლის შესაბამისად, მაგრამ ამ იურიდიული საფუძვლის შეცვლას გავლენა არ მოუხდენია განმცხადებლის მდგომარეობაზე, რადგან იგი არც სხვა საკანში ან ციხეში გადაუყვანიათ, არც კომპეტენტური სასამართლო ორგანოს წინაშე წარუდგენიათ აღნიშნულის შესახებ მისთვის ინფორმაციის მიწოდების მიზნით. ამიტომ სასამართლოს მიაჩნია, რომ მოცემულ საქმეში ექვსთვიანი ვადის წესის მიზნებისთვის განმცხადებლის პატიმრობის სრული პერიოდი მთლიანობაში უნდა იქნეს განხილული.

საქმე დაუშვებლად ვერ გამოცხადდება ხანდაზმულობის გამო, რადგან 1996 წლის 30 დეკემბერს, როდესაც განმცხადებელმა შემოიტანა წინამდებარე განაცხადი პატიმრობის აღნიშნულ პერიოდთან დაკავშირებით, ის ჯერ კიდევ პატიმრობაში იმყოფებოდა.

45. ამიტომ სასამართლო უარს ამბობს მთავრობის პირველადი პრეტენზიის დაკმაყოფილებაზე.

III. კონვენციის მე-5 მუხლის პირველი პუნქტის სავარაუდო დარღვევა

46. განმცხადებელი ამტკიცებს, რომ მისი პატიმრობით დაირღვა კონვენციის მე-5 მუხლის პირველი პუნქტი, რომლის შესაბამისი ნაწილის თანახმად:

,,1. ყველას აქვს თავისუფლებისა და პირადი ხელშეუხებლობის უფლება. არავის შეიძლება აღეკვეთოს თავისუფლება, გარდა შემდეგი შემთხვევებისა და კანონით განსაზღვრული პროცედურის თანახმად, ესენია:

...

(c) პირის კანონიერი დაკავება ან დაპატიმრება უფლებამოსილი სამართლებრივი ორგანოს წინაშე მის წარსადგენად, როდესაც არსებობს სამართალდარღვევის ჩადენის საფუძვლიანი ეჭვი, ან საფუძვლიანად არის მიჩნეული პირის მიერ სამართალდარღვევის ჩადენის თუ მისი ჩადენის შემდეგ მიმალვის აღკვეთის აუცილებლობა;

...”

1. პრევენციული პატიმრობა

47. განმცხადებელი ამტკიცებს, რომ 1996 წლის 8 თებერვლიდან 14 მარტამდე მისი პრევენციული პატიმრობა ეწინააღმდეგება კონვენციის მე-5 მუხლის პირველ პუნქტს. კერძოდ, არ არსებობდა ასეთი პატიმრობის საფუძველი, რადგან მის მიმართ სისხლის სამართალწარმოება იმ დროისთვის ჯერ კიდევ არ იყო დაწყებული. არ არსებობდა არც დანაშაულები, რომელთა ჩადენის პრევენცია უნდა მომხდარიყო.

48. მთავრობამ განაცხადა, რომ განმცხადებლის პრევენციული პატიმრობა შეესაბამებოდა კონვენციის მე-5 მუხლის პირველი პუნქტის ც ქვეპუნქტს, რადგან ადრე მოქმედი სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის 50(1) მუხლით დასაშვები იყო პატიმრობა ბანდიტიზმის, კრიმინალური დაჯგუფების ან დაშინების დანაშაულთა ჩადენის პრევენციის მიზნით.

49. კომისიის აზრით, განმცხადებლის პრევენციული პატიმრობა სცდებოდა კონვენციის მე-5 მუხლის პირველი პუნქტით განსაზღვრულ პირადი ხელშეუხებლობის უფლების შეზღუდვების ფარგლებს.

50. სასამართლო შენიშნავს, რომ პირს შეიძლება აღეკვეთოს თავისუფლება მხოლოდ კონვენციის მე-5 მუხლის პირველ პუნქტში განსაზღვრული მიზნებისათვის. კონვენციის მე-5 მუხლის პირველი პუნქტის c ქვეპუნქტის მიზნებისთვის პირი შეიძლება დაკავებული იქნეს მხოლოდ სისხლისსამართლებრივი დევნის კონტექსტში, უფლებამოსილი სამართლებრივი ორგანოს წინაშე მის წარსადგენად, როდესაც არსებობს სამართალდარღვევის ჩადენის საფუძვლიანი ეჭვი (იხ. Mutatis mutandis, 1961 წლის 1 ივლისის განაჩენი საქმეზე Lawless v. Irland, სერია A, 3, გვ. 51-52, პუნქტი 14, და 1989 წლის 22 თებერვლის განაჩენი საქმეზე Ciulla v. Itali, სერია A, 148, გვ. 16-18, პუნქტები 38-41).

51. ამიტომ სასამართლოს მიაჩნია, რომ პრევენციული პატიმრობა იმ ფორმით, როგორც მას ადგილი ჰქონდა მოცემულ საქმეში, არ არის დაშვებული კონვენციის მე-5 მუხლის პირველი პუნქტის ც ქვეპუნქტით, ხოლო სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის 50(1) მუხლი არ არის ასახული მე-5 მუხლის პირველი პუნქტის რომელიმე დებულებაში.

52. ამიტომ ამ კუთხით დარღვეულია კონვენციის მე-5 მუხლის პირველი პუნქტი.

2. წინასწარი პატიმრობა 1996 წლის 4 ივნისიდან 31 ივლისამდე

53. განმცხადებელი ამტკიცებს, რომ 1996 წლის 4 ივნისიდან 31 ივლისამდე არ არსებობდა რაიმე კანონიერი შიდასახელმწიფოებრივი გადაწყვეტილება ან სხვა კანონიერი საფუძველი მისი წინასწარი პატიმრობისათვის კონვენციის მე-5 მუხლის პირველი პუნქტის საწინააღმდეგოდ.

54. მთავრობა აცხადებს, რომ განმცხადებლის წინასწარი პატიმრობა აღნიშნულ პერიოდში გამართლებული იყო მე-5 მუხლის პირველი პუნქტიდან გამომდინარე, რადგან არსებობდა საფუძვლიანი ეჭვი, რომ მან ჩაიდინა მკვლელობა. არანაირი შიდასახელმწიფოებრივი გადაწყვეტილება არ იყო საჭირო წინასწარი პატიმრობის აღნიშნული პერიოდის გასამართლებლად, როდესაც განმცხადებელს და სხვა ბრალდებულებს ჰქონდათ საქმის მასალების გაცნობის შესაძლებლობა, თანახმად მაშინ მოქმედი სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის 226-ე მუხლის მე-6 პუნქტისა. მთავრობის აზრით, აღნიშნული დებულებით დასაშვები იყო განმცხადებლის წინასწარი პატიმრობა 1996 წლის 21 ივნისამდე. მთავრობა ასევე აცხადებს, რომ ლიტვის კანონმდებლობა წინასწარი გამოძიების ეტაპზე მხოლოდ პატიმრობის კონკრეტული ვადის დაფიქსირებას მოითხოვს, ხოლო სასამართლო განხილვის ეტაპზე სასამართლოს შეუძლია შეუფარდოს, შეცვალოს ან გააუქმოს წინასწარი პატიმრობა (იმ დროს მოქმედი სისხლის სამართლის კოდექსის მუხლები 104(1), 249(1) და 250(1)). ამიტომ 1996 წლის 24 ივნისამდე განმცხადებლის პატიმრობა გამართლებული იყო იმით, რომ საქმე გადაეცა პანევეჟისის ოლქის სასამართლოს, რომელსაც არ მოეთხოვებოდა განმცხადებლის წინასწარი პატიმრობის ვადის გაგრძელების დამასაბუთებელი ან სხვა დამასაბუთებელი გადაწყვეტილების გამოტანა.

55. კომისიის აზრით, განმცხადებლის წინასწარი პატიმრობა 1996 წლის 4 ივნისიდან 31 ივლისამდე არ იყო გათვალისწინებული რაიმე კანონიერი შიდასახელმწიფოებრივი გადაწყვეტილებით ან სხვა ,,კანონიერი” საფუძვლით, კონვენციის მე-5 მუხლის პირველი პუნქტის საწინააღმდეგოდ.

56. სასამართლო იმეორებს, რომ მე-5 მუხლის პირველ პუნქტში ნახსენები გამოთქმები ,,კანონიერი” და ,,კანონით გათვალისწინებული პროცედურის თანახმად” უმთავრესად ეხება შიდასახელმწიფოებრივ კანონმდებლობას და სახელმწიფოს ვალდებულებას, შეასრულოს შიდასახელმწიფოებრივი კანონმდებლობის მატერიალური და საპროცესო მოთხოვნები.

მაგრამ შიდასახელმწიფოებრივი კანონმდებლობით განსაზღვრული დაკავების ,,კანონიერება” ყოველთვის არ არის გადამწყვეტი ფაქტორი. ამას გარდა, სასამართლო იმაშიც უნდა დარწმუნდეს, რომ შესაბამისი პერიოდის განმავლობაში დაკავება შესაბამისობაში იყო კონვენციის მე-5 მუხლის პირველი პუნქტის მიზანთან, რომელიც გულისხმობს პირისთვის თავისუფლების თვითნებურად აღკვეთის თავიდან აცილებას.

სასამართლომ ასევე უნდა დაადგინოს, შეესაბამება თუ არა თავად შიდასახელმწიფოებრივი კანონმდებლობა კონვენციას, მათ შორის კონვენციაში პირდაპირ ასახულ და ნაგულისხმევ ზოგად პრინციპებს. პრინციპებთან დაკავშირებით სასამართლო ხაზს უსვამს, რომ როდესაც ლაპარაკია თავისუფლების აღკვეთაზე, განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია, რომ დაცული იყოს სამართლებრივი გასაგებობის ზოგადი პრინციპი. ამიტომ არსებითი მნიშვნელობა აქვს იმას, რომ თავისუფლების აღკვეთის პირობები შიდასახელმწიფოებრივ კანონმდებლობაში მკაფიოდ იყოს განსაზღვრული, ხოლო თავად კანონის გამოყენება იყოს განჭვრეტადი, რის შედეგადაც იგი დააკმაყოფილებს კონვენციით გათვალისწინებულ ,,კანონიერების” სტანდარტს, სტანდარტს, რომელიც მოითხოვს, რომ ყველა კანონი იყოს საკმარისად ზუსტი იმისათვის, რომ პირს - საჭიროების შემთხვევაში სათანადო კონსულტაციის გზით - შეეძლოს განჭვრეტა, მოცემული გარემოებებისთვის გონივრული სიზუსტით, ამა თუ იმ ქმედების შედეგისა (იხ. საქმე Baranowski v. Poland, 28358/95, პუნქტები 50-52, ECHR 2000-III).

57. მოცემულ საქმესთან დაკავშირებით კი სასამართლო აღნიშნავს, რომ მხარეები ეთანხმებიან ერთმანეთს, რომ 1996 წლის 4 ივნისიდან 31 ივლისამდე განმცხადებლის პატიმრობის ბრძანება/სანქცია არ გაუცია არც მოსამართლეს და არც პროკურორს. აქედან ჩანს, რომ აღნიშნული პერიოდის განმავლობაში განმცხადებლის პატიმრობა წინააღმდეგობაში მოდიოდა იმ დროს მოქმედ შიდასახელმწიფოებრივ კანონმდებლობასთან (სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის 1996 წლის 21 ივნისამდე მოქმედი მე-10 და 104-ე მუხლები, 1996 წლის 21 ივნისის შემდეგ მოქმედი მე-10 და 104-ე მუხლები).

58. მაგრამ მთავრობა ამტკიცებს, რომ აღნიშნული პერიოდის განმავლობაში განმცხადებელი პატიმრობაში იყო სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის ყოფილი 226(6) მუხლის მიხედვით, როდესაც მას და სხვა ბრალდებულებს ჰქონდათ საქმის მასალების გაცნობის შესაძლებლობა.

59. სასამართლო აღნიშნავს, რომ პროკურორის 1996 წლის 13 ივნისის წერილი (იხ. ზემოთ, პუნქტი 16), ომბუდსმენის 1996 წლის 21 ნოემბრის გადაწყვეტილება (იხ. ზემოთ, პუნქტი 23), უზენაესი სასამართლოს სისხლის სამართლის საქმეთა პალატის თავმჯდომარის 1996 წლის 30 დეკემბრის წერილი (იხ. ზემოთ, პუნქტი 27) და მთავრობის მიერ სასამართლოსთვის წარდგენილი არგუმენტაცია (იხ. ზემოთ, პუნქტი 54) სამ, ერთმანეთისგან განსხვავებულ, პასუხს იძლევა კითხვაზე: განმცხადებლის პატიმრობის რომელი პერიოდის მიმართ გამოიყენებოდა სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის 226(6) მუხლი, რისი შედეგიც არის ის, რომ განმცხადებლის პატიმრობა აღნიშნული დებულებით გამართლებულია 1996 წლის 4 ივნისამდე, 14 ივნისამდე ან 21 ივნისამდე. სასამართლოს არასაჭიროდ მიაჩნია სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის ყოფილ 226(6) მუხლთან დაკავშირებული წინააღმდეგობის გამორკვევა, რადგან ის იმდენად გაუგებარია, რომ დაბნეულობას იწვევს თვით კომპეტენტურ სახელმწიფო ორგანოებს შორისაც. ამიტომაც იგი წინააღმდეგობაში მოდის კონვენციის მე-5 მუხლის პირველი პუნქტით გათვალისწინებულ ,,კანონიერების” მოთხოვნებთან. ამასთანავე, აღნიშნული დებულება დაკავებას დასაშვებად აცხადებდა იმ საფუძვლებით, რომლებიც სცდება მე-5 მუხლის პირველი პუნქტით დადგენილ ფარგლებს.

აქედან გამომდინარე, განმცხადებლისთვის თავისუფლების აღკვეთა სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის ყოფილი 226(6) მუხლის საფუძველზე არ იყო კანონით გათვალისწინებული კონვენციის მე-5 მუხლის პირველი პუნქტის გაგებით.

60. მთავრობამ აღნიშნა, რომ 1996 წლის 24 ივნისიდან განმცხადებლის პატიმრობა გამართლებული იყო მხოლოდ იმ ფაქტითაც, რომ საქმე გადაეცა საოლქო სასამართლოს. შესაბამის დროს მოქმედი კანონმდებლობის მთავრობისეული ინტერპრეტაციით, აღნიშნული თარიღის შემდეგ სასამართლოს არ მოეთხოვებოდა განმცხადებლის პატიმრობის ხანგრძლივობის ვადის გაგრძელების ან სხვაგვარად მისი ლეგიტიმაციის დამტკიცების გადაწყვეტილების გამოტანა.

61. სასამართლოს მიაჩნია, რომ მთავრობის მიერ მოყვანილი არგუმენტი ვერ გააბათილებს იმ მოთხოვნას, რომ განმცხადებლის პატიმრობა უნდა ეფუძნებოდეს პატიმრობის კანონიერ ბრძანებას, მაგრამ ასეთი ბრძანება არ არსებობდა 1996 წლის 4 ივნისიდან 31 ივლისამდე პერიოდთან დაკავშირებით.

62. ამასთანავე, სასამართლო იმეორებს, რომ კონკრეტული სამართლებრივი საფუძვლის გარეშე პირის პატიმრობაში ყოლა, დაკავებული პირის მდგომარეობის მარეგულირებელი მკაფიო წესების არარსებობის საფუძვლით, რისი შედეგიც არის პირისთვის თავისუფლების აღკვეთა განუსაზღვრელი ვადით სასამართლოს ნებართვის გარეშე, წინააღმდეგობაშია იურიდიული გასაგებობისა და თვითნებობისაგან დაცვის პრინციპებთან, რომლებიც წითელ ზოლად გასდევს კონვენციასა და სამართლის უზენაესობას (იხ. ზემოხსენებული ბარანოვსკის საქმე, პუნქტები 54-57).

63. სასამართლო შენიშნავს, რომ ის ფაქტი, რომ საქმე საოლქო სასამართლოს გადაეცა 1996 წლის 24 ივნისს, ნათელს არ ჰფენდა საკითხს, გაგრძელდებოდა თუ არა განმცხადებლის დაკავება, რომელიც შეფარდებული იქნა განუსაზღვრელი ვადით საგამოძიებო სტადიაზე, სასამართლო განხილვის დროსაც (ხოლო თუ ჰფენდა, მაშინ რა პირობებით გაგრძელდებოდა).

აქედან გამომდინარეობს, რომ განმცხადებლის პატიმრობა მხოლოდ იმ საფუძვლით, რომ საქმე გაიგზავნა სასამართლოში, არ წარმოადგენს განმცხადებლის წინასწარი პატიმრობის ვადის გაგრძელების ,,კანონიერ” საფუძველს კონვენციის მე-5 მუხლის პირველი პუნქტის გაგებით.

რომ შევაჯამოთ, 1996 წლის 4 ივნისიდან 31 ივლისამდე პერიოდზე არ არსებობდა რაიმე კანონიერი შიდასახელმწიფოებრივი გადაწყვეტილება ან სხვა ,,კანონიერი” საფუძველი განმცხადებლის წინასწარი პატიმრობისთვის.

64. შესაბამისად, აღნიშნულ პერიოდთან დაკავშირებით დარღვეულია კონვენციის მე-5 მუხლის პირველი პუნქტი.

3. წინასწარი პატიმრობა 1996 წლის 31 ივლისიდან 16 ოქტომბრამდე

65. განმცხადებელი ასევე ჩივის, რომ 1996 წლის 31 ივლისის განმწესრიგებელ სხდომაზე საოლქო სასამართლომ არასწორად გამოიყენა სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის 104(1) მუხლი, როდესაც დაადგინა განმცხადებლის წინასწარი პატიმრობის ,,ძალაში დატოვება”. განმცხადებლის აზრით, მისი წინასწარი პატიმრობის ვადა ამოიწურა 1996 წლის 4 ივნისს, ხოლო საოლქო სასამართლოს ახალი წინასწარი პატიმრობა არ შეუფარდებია და არც დაუზუსტებია, რომელი აღკვეთის ღონისძიების გამოყენებას აპირებდა. განმცხადებლის აზრით, მას წინასწარი პატიმრობა კანონიერი სასამართლო ბრძანებით შეეფარდა მხოლოდ 1996 წლის 16 ოქტომბერს, როდესაც საოლქო სასამართლომ დააკონკრეტა, რომ განმცხადებლისთვის აღკვეთის ღონისძიებად შერჩეული იქნა წინასწარი პატიმრობა. ამდენად, 1996 წლის 31 ივლისიდან 16 ოქტომბრამდე მას თავისუფლება შიდასახელმწიფოებრივი კანონით განსაზღვრული პროცედურის საწინააღმდეგოდ ჰქონდა აღკვეთილი.

66. მთავრობა ამტკიცებს, რომ 1996 წლის 31 ივლისის გადაწყვეტილებით საოლქო სასამართლომ განმცხადებელს წინასწარი პატიმრობა შიდასახელმწიფოებრივი კანონმდებლობის მოთხოვნათა დაცვით შეუფარდა.

67. კომისიამ მიიჩნია, რომ 1996 წლის 31 ივლისიდან 16 ოქტომბრამდე განმცხადებლის წინასწარი პატიმრობა შეფარდებული იყო კანონით განსაზღვრული პროცედურის დაცვით, კონვენციის მე-5 მუხლის პირველი პუნქტით დადგენილი წესის შესაბამისად.

68. სასამართლო იმეორებს, რომ მე-5 მუხლის პირველი პუნქტი, inter alia, მოითხოვს, რომ პატიმრობა შესაბამისობაში იყოს შიდასახელმწიფოებრივ კანონმდებლობასთან. როგორც სასამართლომ განაცხადა ზემოხსენებულ ბარანოვსკის საქმეზე (ზემოთ, პუნქტი 50), ,,მართალია, შიდასახელმწიფოებრივი კანონმდებლობის განმარტებისა და გამოყენების ფუნქცია უპირველეს ყოვლისა შიდასახელმწიფოებრივ ორგანოებს - სასამართლოებს - აკისრია, მაგრამ სხვაგვარად შეიძლება მოხდეს, როდესაც ამ კანონის შეუსრულებლობით ირღვევა კონვენცია, მაგალითად მე-5 მუხლის პირველი პუნქტი. ასეთ შემთხვევებში სასამართლოს შეუძლია და ვალდებულია, განახორციელოს გარკვეული უფლებამოსილება - განიხილოს, დაცული იქნა თუ არა შიდასახელმწიფოებრივი კანონმდებლობა.”

დაკავების ვადა, პრინციპში, ,,კანონიერია”, თუ იგი ეფუძნება სასამართლოს ბრძანებას. დაკავების ბრძანებაში გარკვეული ხარვეზების არსებობის შემთხვევაშიც კი დაკავების ვადა უკანონოდ არ იქცევა მე-5 მუხლის პირველი პუნქტის გაგებით (იხ. 1996 წლის 10 ივნისის განაჩენი საქმეზე Benham v. the United Kingdom, მოხსენებები განაჩენებისა და გადაწყვეტილებების შესახებ 1996-III, გვ. 753-54, პუნქტები 42-47; 2000 წლის 6 იანვრის გადაწყვეტილება საქმეზე Visockas v. Lithuania, 49107/99, არ არის შესული ანგარიშში; და 2000 წლის 29 თებერვლის გადაწყვეტილება საქმეზე Kamantauskas v. Lithuania, 45012/08, არ არის შესული ანგარიშში).

69. სასამართლო აღნიშნავს, რომ განმცხადებელი არ ხდის სადავოდ, რომ 1996 წლის 31 ივლისის განმწესრიგებელ სხდომაზე საოლქო სასამართლო მოქმედებდა კანონიერად იმ თვალსაზრისით, რომ იგი უფლებამოსილი იყო, გაეცა შესაბამისი ბრძანება განმცხადებლის პატიმრობასთან დაკავშირებით სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის მე-10, 104(1), 249(1) და 250(1) მუხლების საფუძველზე.

მართალია ის ფაქტი, რომ საოლქო სასამართლოს თავის გადაწყვეტილებაში არ უთქვამს, რომ მან ,,ბრძანა” ახალი აღკვეთის ღონისძიების შეფარდება, არც ის დაუზუსტებია, თუ რომელი აღკვეთის ღონისძიება ,,დატოვა ძალაში”, მიუხედავად იმისა, რომ განმცხადებლის პატიმრობის ვადა 1996 წლის 4 ივნისს ამოიწურა. მაგრამ, არსებული კონტექსტის გათვალისწინებით, საოლქო სასამართლოს გადაწყვეტილება - რომლითაც განმცხადებლის მიმართ ძალაში დარჩა წინასწარი პატიმრობის ღონისძიება - გასაგები უნდა ყოფილიყო 1996 წლის 31 ივლისის სხდომაზე მყოფი ყველა პირისთვის, მათ შორის განმცხადებლის ადვოკატისთვის.

სასამართლო არ თვლის, რომ საოლქო სასამართლო არაკეთილსინდისიერად მოიქცა ან არასწორად გამოიყენა შესაბამისი შიდასახელმწიფოებრივი კანონმდებლობა.

ამიტომ არ მტკიცდება, რომ 1996 წლის 31 ივლისის პატიმრობის ბრძანება უკანონო იყო შიდასახელმწიფოებრივი სამართლის მიხედვით ან რომ პატიმრობა ამ ბრძანების შედეგად უკანონო იყო მე-5 მუხლის პირველი პუნქტის გაგებით.

70. აქედან გამომდინარე, 1996 წლის 31 ივლისიდან 16 ოქტომბრამდე პერიოდში განმცხადებლის წინასწარ პატიმრობასთან დაკავშირებით არ არის დარღვეული კონვენციის მე-5 მუხლის პირველი პუნქტი.

IV. კონვენციის მე-5 მუხლის მე-3 პუნქტის სავარაუდო დარღვევა

71. განმცხადებელი ამტკიცებს, რომ დარღვეულია კონვენციის მე-5 მუხლის მე-3 პუნქტი, რომლის თანახმად:

,,ამ მუხლის 1-ლი (ც) პუნქტის დებულებების თანახმად დაკავებული ან დაპატიმრებული ყველა პირი დაუყოვნებლივ უნდა წარედგინოს მოსამართლეს ან სასამართლო ხელისუფლების განხორციელებისათვის კანონით უფლებამოსილ სხვა მოხელეს და მას უფლება უნდა ჰქონდეს, მისი საქმე განიხილოს სასამართლომ გონივრულ ვადაში, ან გათავისუფლდეს საქმის განხილვის განმავლობაში. გათავისუფლება შეიძლება უზრუნველყოფილი იქნეს სასამართლო პროცესზე გამოცხადების გარანტიებით.”

1. მოსამართლის ან სხვა მოხელის წინაშე დაუყოვნებლივ წარდგენა

72. განმცხადებელი აცხადებს, რომ იგი არ წარუდგინეს შესაბამის მოხელეს 1996 წლის 14 ოქტომბერს მისი დაკავების მომენტიდან. იგი ამტკიცებს, რომ მისი პატიმრობის თავდაპირველ პერიოდში, 1996 წლის 8 თებერვლიდან 1996 წლის 21 ივნისამდე, იგი არ წარუდგინეს მოსამართლეს ან პროკურორს, ხოლო 1996 წლის 21 ივნისის შემდეგ, როდესაც სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსში შეტანილი იქნა ცვლილებები, იგი დაუყოვნებლივ არ წარუდგინეს მოსამართლეს. განმცხადებლის აზრით, ლიტვის მიერ მე-5 მუხლის მე-3 პუნქტის მიმართ გაკეთებული დათქმა ძალაში არ იყო და გავლენას ვერ მოახდენდა მის უფლებაზე, დაუყოვნებლივ ყოფილიყო წარდგენილი შესაბამისი მოხელის წინაშე.

73. მთავრობა აცხადებს, რომ ლიტვის მიერ მე-5 მუხლის მე-3 პუნქტის მიმართ გაკეთებული დათქმა აუქმებდა განმცხადებლის უფლებას, დაუყოვნებლივ ყოფილიყო წარდგენილი შესაბამისი მოხელის წინაშე 1996 წლის 21 ივნისამდე - სანამდეც ეს დათქმა ძალაში იყო, ხოლო ამ თარიღის შემდეგ განმცხადებელს მე-5 მუხლის მე-3 პუნქტის საფუძველზე ეს უფლება აღარც ჰქონდა, რადგან ეს უფლება გამოიყენებოდა მხოლოდ თავდაპირველი თავისუფლების აღკვეთის მიმართ.

74. კომისია, არსებითად, დაეთანხმა მთავრობას და მიიჩნია, რომ მე-5 მუხლის მე-3 პუნქტი არ დარღვეულა.

75. სასამართლო პირველ რიგში აღნიშნავს, რომ 1996 წლის 8 თებერვალს მისი დაკავების მომენტიდან 14 მარტამდე განმცხადებელი იმყოფებოდა პრევენციულ დაკავებაში, რომლის მიმართაც კონვენციის მე-5 მუხლის პირველი პუნქტის ც ქვეპუნქტი არ გამოიყენებოდა (იხ. ზემოთ, პუნქტები 51-52). ამიტომ შესაბამისი მოხელის წინაშე წარდგენის გარანტია, რომელიც მე-5 მუხლის მე-3 პუნქტით არის გათვალისწინებული, არ გამოიყენებოდა განმცხადებლის მიმართ მისი პრევენციული პატიმრობის პერიოდში.

76. კონვენციის მე-5 მუხლის პირველი პუნქტის ც ქვეპუნქტის მიზნებისთვის, განმცხადებლის წინასწარი პატიმრობის სანქცია გაიცა 1996 წლის 14 მარტს. შესაბამისად, სასამართლო საჩივარს გამოიკვლევს ამ თარიღიდან.

77. მეორე, სასამართლო აღნიშნავს, რომ 1996 წლის 14 მარტიდან 14 ოქტომბრამდე განმცხადებელი იმყოფებოდა წინასწარ პატიმრობაში ისე, რომ არ იქნა წარდგენილი შესაბამისი მოხელისადმი კონვენციის მე-5 მუხლის მე-3 პუნქტის გაგებით. ამიტომ საჭიროა დეტალურად იქნეს გამოკვლეული საკითხი, ჰქონდა თუ არა ლიტვის დათქმას გავლენა ამ პერიოდის მიმართ.

78. სასამართლო მიუთითებს კონვენციის 57-ე მუხლზე, რომლის თანახმად:

,,1. ამ კონვენციის ხელმოწერის ან რატიფიცირების სიგელის დეპონირებისას ნებისმიერ სახელმწიფოს შეუძლია გააკეთოს დათქმა კონვენციის რომელიმე კონკრეტული დებულების მიმართ, თუ მის ტერიტორიაზე ამ დროს მოქმედი რომელიმე კანონი არ შეესაბამება ამ დებულებას. ზოგადი ხასიათის დათქმები ამ მუხლით დაუშვებელია.

2. ამ მუხლის საფუძველზე გაკეთებული ნებისმიერი დათქმა უნდა შეიცავდეს შესაბამისი კანონის მოკლედ გადმოცემას.”

79. სასამართლო იმეორებს, რომ ,,ზოგადი ხასიათის” დათქმების აკრძალვის მიზანი არის იმის უზრუნველყოფა, რომ მათი ფორმულირება არ იყოს ზედმეტად გაუგებარი ან ფართო, რომ შესაძლებელი იყოს მათი მნიშვნელობის და ფარგლების დადგენა (1988 წლის 29 აპრილის განაჩენი საქმეზე Belilos v. Switzerland, სერია A, 132, გვ. 55).

80. ლიტვის მიერ გაკეთებული ზემოაღნიშნული დათქმა ძალაში იყო 1996წლის 21 ივნისამდე და კონვენციის მე-5 მუხლის მე-3 პუნქტთან მიმართებაში ითვალისწინებდა, რომ პირისადმი წინასწარი პატიმრობის შეფარდების უფლება ჰქონდა პროკურორსაც, იმ დროს მოქმედი სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის 104-ე მუხლის შესაბამისად (იხ. ზემოთ, პუნქტი 38).

81. ისევე, როგორც კომისია, სასამართლო შენიშნავს, რომ დათქმაში არსებული ლინგვისტური ხარვეზები შეუძლებელს არ ხდის მისი მნიშვნელობისა და ფარგლების დადგენას. დათქმა საკმარისად მკაფიოდ მიუთითებდა კონვენციის მე-5 მუხლის მე-3 პუნქტზე და შესაბამის შიდასახელმწიფოებრივ კანონმდებლობაზე, რომელიც პროკურორს აღნიშნულ უფლებამოსილებას ანიჭებდა. სასამართლო ასკვნის, რომ დათქმა საკმარისად მკაფიო და ზუსტი იყო და აკმაყოფილებდა კონვენციის 57-ე მუხლის მოთხოვნებს.

82. ამიტომ ის ფაქტი, რომ განმცხადებელი არ წარუდგინეს შესაბამის მოხელეს მისთვის წინასწარი პატიმრობის შეფარდებისას, ვერ ჩაითვლება კონვენციის მე-5 მუხლის მე-3 პუნქტის დარღვევად, რადგან იმ დროს დათქმა ძალაში იყო.

83. გამოსაკვლევი რჩება საკითხი - ხომ არ გაუჩნდა განმცხადებელს შესაბამისი მოხელისადმი დაუყოვნებლივ წარდგენის უფლება მას შემდეგ, რაც დათქმამ ძალა დაკარგა 1996 წლის 21 ივნისს.

84. სასამართლოს მიაჩნია, რომ მე-5 მუხლის მე-3 პუნქტში მოცემული ფორმულირება ,,დაუყოვნებლივ უნდა წარედგინოს” გულისხმობს, რომ შესაბამისი მოხელისადმი დაუყოვნებლივ წარგენის უფლება ეხება იმ დროს, როდესაც პირს პირველად აღეკვეთა თავისუფლება მე-5 მუხლის პირველი პუნქტის ც ქვეპუნქტის საფუძველზე. ამიტომ მე-5 მუხლის მე-3 პუნქტით გათვალისწინებული ხელშემკვრელი სახელმწიფოების ვალდებულება შემოიფარგლება დაკავებულის დაუყოვნებლივ შესაბამისი მოხელისადმი წარდგენით სწორედ ამ საწყის ეტაპზე, თუმცა კონვენციის მე-5 მუხლის მე-4 პუნქტის ძალით ზოგიერთ შემთხვევაში შეიძლება სავალდებულო იყოს შემდგომშიც მოსამართლის წინაშე წარდგენა პატიმრობის კანონიერების დასადგენად, თუ პატიმრობა დიდ ხანს გრძელდება (იხ., mutatis mutandis, საქმე Trzaska v. Poland, განაცხადი 25792/94, კომისიის 1998 წლის 19 მაისის ანგარიში, პუნქტები 71-81, გამოქვეყნებული არ არის).

85. კონვენციის 57-ე მუხლით გათვალისწინებულ დათქმას მიზანი დაეკარგებოდა, თუ ამ დათქმის ვადის გასვლის შემდეგ სახელმწიფოს დათქმით გათვალისწინებული პერიოდის მიმართ მაინც მოეთხოვებოდა უფლების განხორციელება უკუქცევითი ძალით.

86. რაც შეეხება მოცემული საქმის ფაქტებს, მე-5 მუხლის მე-3 პუნქტთან მიმართებაში გაკეთებულ დათქმას ვადა გაუვიდა 1996 წლის 21 ივნისს. ამ დროისათვის განმცხადებელი პატიმრობაში იმყოფებოდა 1996 წლის 14 მარტიდან - ანუ სამ თვეზე მეტი ხნის განმავლობაში. შესაბამისად, 1996 წლის 21 ივნისისთვის ცნება ,,დაუყოვნებლივ” უკვე გადაცილებული იყო (იხ.,mutatis mutandis, 1998 წლის 28 ოქტომბრის განაჩენი საქმეზე Assenov and Others v. Bulgaria, მოხსენებები 1998-VIII, გვ. 3299, პუნქტი 147).

აქედან გამომდინარეობს, რომ დათქმის ვადის გასვლის მომენტისათვის ლიტვას აღარ ეკისრებოდა განმცხადებლის შესაბამისი მოხელის წინაშე დაუყოვნებლივ წარდგენის ვალდებულება. ანუ მე-5 მუხლის მე-3 პუნქტის მოქმედების ფარგლებში არ შედიოდა ხელახალი ვალდებულება დათქმის ვადის გასვლის შემდეგ.

87. შესაბამისად, ამასთან დაკავშირებით არ არის დარღვეული კონვენციისმე-5 მუხლის მე-3 პუნქტი.

2. დაკავების ხანგრძლივობა

88. განმცხადებელი ასევე ამტკიცებს, რომ მის მიმართ დარღვეულია კონვენციისმე-5 მუხლის მე-3 პუნქტი, რადგან მისი პატიმრობის მთლიანი ვადა - თექვსმეტი თვე და ერთი დღე - გადაჭარბებულია. კერძოდ, ის აცხადებს, რომ მისი პრევენციული პატიმრობის პერიოდში ხელისუფლების ორგანოებს არ განუხორციელებიათ შესაბამისი პროცედურული ქმედებები. აგრეთვე, მისი განცხადებით, ხელისუფლების ორგანოების ქმედებები წინასწარი გამოძიებისა და სასამართლო განხილვის ეტაპებზე ზედმეტად ზანტი იყო, რაც გულისხმობს არასაჭირო პროცედურულ დავებს და შეფერხებებს დამატებითი გამოძიების მოთხოვნით. განმცხადებელი ასკვნის, რომ მისი დაკავების ხანგრძლივობა გაუმართლებელია კონვენციის მე-5 მუხლის მე-3 პუნქტის მიხედვით.

89. მთავრობა აცხადებს, რომ მხედველობაში მისაღები პერიოდი დაიწყო 1996 წლის 14 მარტს და დასრულდა 1997 წლის 9 ივნისს. ამდენად, მთავრობის აზრით, კონვენციის მე-5 მუხლის მე-3 პუნქტის მიზნებისთვის, განმცხადებელი დაკავებული იყო 14 თვისა და 26 დღის განმავლობაში. მთავრობა აღნიშნავს, რომ შესაბამისი სამართალწარმოება ეხებოდა დამამძიმებელ გარემოებებში ჩადენილ მკვლელობას და განმცხადებელთან ერთად ბრალდებული იყო სამი პოლიციელი. ის ფაქტი, რომ აღნიშნული საქმე ფაქტიურად და იურიდიულად რთული იყო, დასტურდება სასამართლო განხილვის ორჯერ გადადებით დამატებით მტკიცებულებათა მოპოვების მიზნით. მთავრობის აზრით, განმცხადებლის პატიმრობა განპირობებული იყო არა მარტო საქმეში არსებული მტკიცებულებების ძალით და დანაშაულის სიმძიმით, არამედ იმ საფრთხითაც, რომ განმცხადებელი ,,ხელს შეუშლიდა საქმეზე ჭეშმარიტების დადგენას”. მთავრობა მიიჩნევს, რომ განმცხადებლის წინასწარი პატიმრობის მთლიანი ხანგრძლივობა ჯდება ,,გონივრულ ვადაში” კონვენციის მე-5 მუხლის მე-3 პუნქტის გაგებით.

90. კომისიის აზრით, დარღვეული იქნა მე-5 მუხლის მე-3 პუნქტი ზემოხსენებულ საჩივართან მიმართებაში, რადგან ხელისუფლების ორგანოებს არ გააჩნდათ შესაბამისი და საკმარისი საფუძველი განმცხადებლის პატიმრობაში დატოვებისა.

91. სასამართლომ პირველ რიგში უნდა დაადგინოს, რომელი პერიოდია მხედველობაში მისაღები. სასამართლომ დაასკვნა, რომ განმცხადებლის პრევენციული პატიმრობის დრო 1996 წლის 8 თებერვლიდან 14 მარტამდე არ ექცევა მე-5 მუხლის პირველი პუნქტის ც ქვეპუნქტის მოქმედების ფარგლებში და ზემოხსენებული პერიოდის მიმართ არ გამოიყენება მე-5 მუხლის მე-3 პუნქტი (იხ. ზემოთ, პუნქტები 51, 52 და 75). მიუხედავად ამისა, სასამართლოს შეუძლია, დაკავების ხანგრძლივობის გონივრულობის შეფასების მიზნით, მხედველობაში მიიღოს დაკავების პერიოდის ის ნაწილიც, რომელზე მსჯელობაც მის კომპეტენციას სცილდება (იხ. კომისიის 1991 წლის 10 ოქტომბრის გადაწყვეტილება საქმეზე Mitap and Müftüoğlu v. Turkey, განაცხადები 15530/89 და 15531/89, მოხსენებები და გადაწყვეტილებები 72, გვ. 169).

92. განმცხადებლის წინასწარი პატიმრობა გრძელდებოდა 1996 წლის 14 მარტიდან 1997 წლის 9 ივნისამდე, ანუ 14 თვისა და 26 დღის განმავლობაში. ამიტომ სასამართლო განმცხადებლის დაკავების ხანგრძლივობის გონივრულობას შეაფასებს ამ პერიოდის საფუძველზე. სასამართლო ასევე მხედველობაში მიიღებს, რომ განმცხადებლისთვის წინასწარი პატიმრობის შეფარდების მომენტისთვის განმცხადებელი უკვე ერთი თვის განმავლობაში იმყოფებოდა პატიმრობაში 1996 წლის 8 თებერვლიდან.

93. სასამართლო იმეორებს, რომ დაკავების ხანგრძლივობის გონივრულობა უნდა შეფასდეს ყოველ კონკრეტულ საქმეში არსებული სპეციფიკის გათვალისწინებით. მოცემულ საქმეში გახანგრძლივებული დაკავება შეიძლება გამართლებული იყოს მხოლოდ იმ შემთხვევაში, თუ არსებობს მკაფიოდ გამოხატული ნამდვილი საჯარო ინტერესი, რომელიც, უდანაშაულობის პრეზუმფციის მიუხედავად, გადასწონის პირადი ხელშეუხებლობის უფლებას.

დამაჯერებლობა გონივრული ეჭვისა, რომ დაკავებულმა პირმა ჩაიდინა დანაშაული, არის აუცილებელი პირობა დაკავების გახანგრძლივების კანონიერებისთვის მაგრამ გარკვეული პერიოდის შემდეგ იგი უკვე აღარ კმარა. ამიტომ სასამართლომ უნდა დაადგინოს, იყო თუ არა სასამართლო ორგანოების მიერ მითითებული სხვა საფუძვლები ,,შესაბამისი” და ,,საკმარისი” თავისუფლების აღკვეთის გახანგრძლივების დასასაბუთებლად (სხვა წყაროებს შორის იხ. საქმე Punzelt v. the Czech Republic, 31315/96, პუნქტი 73, 2000 წლის 25 აპრილი, არ არის შესული ანგარიშში).

94. მოცემულ საქმეში საქმის მწარმოებელი ორგანოების მიერ მითითებული ერთადერთი მიზეზი განმცხადებლის წინასწარ პატიმრობაში დასატოვებლად იყო დანაშაულის სიმძიმე (იხ. ზემოთ, პუნქტი 12) და საქმეში არსებული მისი საწინააღმდეგო მტკიცებულებების საკმარისობა (იხ. ზემოთ, პუნქტი 15). საოლქო სასამართლოს საერთოდ არ დაუსაბუთებია წინასწარი პატიმრობის ვადის გაგრძელება (იხ. ზემოთ, პუნქტები 19 და 21).

სასამართლოს მიაჩნია, რომ განმცხადებლის მიერ მკვლელობის ჩადენის ეჭვი თავდაპირველად შეიძლება ამართლებდა მის დაკავებას, მაგრამ იგივე ეჭვი ვერ ჩაითვლება ,,შესაბამის და საკმარის” საფუძვლად თითქმის 15 თვის განმავლობაში დაკავებაში მისი ყოფნისთვის, განსაკუთრებით იმ ფონზე, რომ აღნიშნული ეჭვი დაუსაბუთებლად მიიჩნია [შიდასახელმწიფოებრივმა] სასამართლომ და შედეგად გაამართლა განმცხადებელი. ამიტომ განმცხადებლის დაკავების ხანგრძლივობა გადაჭარბებული იყო.

95. შესაბამისად, ამასთან დაკავშირებით დარღვეულია კონვენციის მე-5 მუხლის მე-3 პუნქტი.

V. კონვენციის მე-5 მუხლის მე-4 პუნქტის სავარაუდო დარღვევა

96. განმცხადებელი ასევე ჩივის, რომ მის მიმართ დაირღვა კონვენციის მე-5 მუხლის მე-4 პუნქტი, რომელიც ადგენს:

,,ყველას, ვისაც დაკავებით ან დაპატიმრებით აღეკვეთა თავისუფლება, უფლება აქვს, მიმართოს სასამართლოს, რომელიც სწრაფად განიხილავს მისი დაპატიმრების მართლზომიერების საკითხს და ბრძანებს გათავისუფლებას, თუ დაპატიმრება არ არის კანონიერი.”

97. განმცხადებელი ჩივის, რომ მას არ მიეცა მისი წინასწარი პატიმრობის კანონიერების გასაჩივრების შესაძლებლობა, რადგან კანონი კრძალავდა წინასწარი პატიმრობის შემფარდებელი სასამართლოს გადაწყვეტილებათა გასაჩივრებას.

98. მთავრობა აცხადებს, რომ შესაბამისი შიდასახელმწიფოებრივი კანონმდებლობა განმცხადებელს საკმარის შესაძლებლობას აძლევდა მისი პატიმრობის გასაჩივრების თვალსაზრისით. კერძოდ, მისი პატიმრობის კანონიერების საკითხი განხილული იქნა საოლქო სასამართლოს მიერ 1996 წლის 31 ივლისის და 14-16 ოქტომბრის სხდომებზე.

99. კომისიის აზრით, განმცხადებელს, მე-5 მუხლის მე-4 პუნქტის საწინააღმდეგოდ, უარი ეთქვა შესაძლებლობაზე, გაესაჩივრებინა მისი წინასწარი პატიმრობის შესაბამისობა შიდასახელმწიფოებრივი კანონმდებლობის მატერიალურ და საპროცესო ნორმებთან.

100. სასამართლო იმეორებს, რომ კონვენციის მე-5 მუხლის მე-4 პუნქტი დაკავებულ ან დაპატიმრებულ პირს ანიჭებს უფლებას, გადასინჯული იქნეს იმ საპროცესო და მატერიალურ პირობებთან შესაბამისობა, რომლებიც არსებითია თავისუფლების აღკვეთის კონვენციისეული გაგებით ,,კანონიერებისათვის”. ეს ნიშნავს, რომ კომპეტენტურმა სასამართლომ უნდა განიხილოს არა მარტო შიდასახელმწიფოებრივი კანონმდებლობის საპროცესო მოთხოვნებთან შესაბამისობა, არამედ დაკავების განმაპირობებელი ეჭვის გონივრულობა და დაპატიმრების და პატიმრობაში ყოფნის მიზნის ლეგიტიმურობა (იხ. 1988 წლის 29 ნოემბრის განაჩენი საქმეზე Brogan and Others v. the United Kingdom, სერია A, 145-B, გვ. 34-35, პუნქტი 65).

მე-5 მუხლის მე-4 პუნქტი არ იძლევა უფლებას, როგორც ასეთს, გასაჩივრებული იქნეს დაკავების შემფარდებელი ან დაკავების გამახანგრძლივებელი გადაწყვეტილებები, რადგან აღნიშნულ დებულებაში ლაპარაკია ,,სასამართლოსთვის მიმართვაზე” და არა ,,გასაჩივრებაზე”. პრინციპში, მე-5 მუხლის მე-4 პუნქტის მოთხოვნას ერთი ორგანოს მიერ განხილვაც აკმაყოფილებს იმ პირობით, რომ პროცედურა არის სასამართლო ხასიათის და შესაბამის პირს აძლევს შეფარდებული თავისუფლების აღკვეთის ხასიათის შესაფერის გარანტიებს (იხ., muatis mutandia, 1971 წლის 18 ივნისის განაჩენი აქმეზე De Wilde, Ooms and Versyp v. Belgium, სერია A, 12, გვ. 40-41, პუნქტი 76).

101. სასამართლო აღნიშნავს, რომ საოლქო სასამართლომ განმცხადებლისთვის წინასწარი პატიმრობის შემფარდებელ გადაწყვეტილებებში არ მიიღო მხედველობაში განმცხადებლის საჩივრები მისი პატიმრობის უკანონობასთან დაკავშირებით (იხ. ზემოთ, პუნქტები 19 და 21). გარდა ამისა, სააპელაციო სასამართლომ და უზენაესი სასამართლოს სისხლის სამართლის საქმეთა პალატის თავმჯდომარემ დაადასტურეს, რომ განმცხადებლის პატიმრობის კანონიერება სადავო იყო, მაგრამ არ შეამოწმეს განმცხადებლის საჩივრები იმ დროს მოქმედი საკანონმდებლო შეზღუდვების მიზეზით (იხ. ზემოთ, პუნქტები 25 და 27).

განმცხადებლის მიერ ციხის ადმინისტრაციის წინააღმდეგ წარმოებული სამოქალაქო-სამართლებრივი წარმოება მხედველობაში არ მიიღება მე-5 მუხლის მე-4 პუნქტის მიზნებისთვის, რადგან სამოქალაქო საქმეთა სასამართლოებს არ ჰქონდათ განმცხადებლის გათავისუფლების უფლებამოსილება, რასაც აღნიშნული დებულება მოითხოვს. ნებისმიერ შემთხვევაში, განმცხადებლის სამოქალაქო სარჩელის განხილვისას სასამართლოები შემოიფარგლნენ იმის შემოწმებით, არსებობდა თუ არა მისი პატიმრობის შესახებ ოფიციალური ბრძანებები და არ შეუმოწმებიათ მისი პატიმრობის კანონიერება ამ ბრძანებების საფუძველზე (იხ. ზემოთ, პუნქტი 29).

აქედან გამომდინარე, განმცხადებელს უარი ეთქვა უფლებაზე, გაესაჩივრებინა ის საპროცესო და მატერიალური პირობები, რომლებიც აუცილებელი იყო მისი წინასწარი პატიმრობის ,,კანონიერებისთვის”.

102. შესაბამისად, დარღვეულია კონვენციის მე-5 მუხლის მე-4 პუნქტი.

VI. კონვენციის 41-ე მუხლის სავარაუდო დარღვევა

103. კონვენციის 41-ე მუხლის თანახმად:

,,თუ სასამართლო დაადგენს, რომ დაირღვა კონვენცია და მისი ოქმები, ხოლო შესაბამისი მაღალი ხელშემკვრელი მხარის შიდასახელმწიფოებრივი სამართალი დარღვევის მხოლოდ ნაწილობრივი გამოსწორების შესაძლებლობას იძლევა, საჭიროების შემთხვევაში, სასამართლო დაზარალებულ მხარეს სამართლიან დაკმაყოფილებას მიაკუთვნებს.”

A. მატერიალური ზიანი

104. პატიმრობის გამო მიუღებელი შემოსავლებისა და დაკარგული შესაძლებლობების ანაზღაურების სახით განმცხადებელი ითხოვს 256 878 ლიტის გადახდას. იგი ასევე ითხოვს 8 600 ლიტის გადახდას, რომელიც მან დახარჯა ციხეში ყოფნისას დამატებით საკვებზე და 1 500 ლიტის გადახდას, რომელიც მან დახარჯა ციხეში ყოფნისას დამატებით მედიკამენტებსა და ვიტამინებზე.

105. მთავრობას ეს მოთხოვნა დაუსაბუთებლად მიაჩნია.

106. სასამართლო თვლის, რომ არ არსებობს მიზეზობრივი კავშირი დადგენილ დარღვევებსა და მოთხოვნილ ფულად ანაზღაურებას შორის (იხ., mutatis mutandis, ზემოხსენებული ბარანოვ”სკის საქმე, პუნქტი 81, და ზემოხსენებული პუნზელტის საქმე, პუნქტი 103). ამიტომ სასამართლოს დაუსაბუთებლად მიაჩნია განმცხადებლისთვის მის მიერ მოთხოვნილი თანხის მიკუთვნება.

B. არამატერიალური ზიანი

107. განმცხადებელი ასევე ითხოვს 191 600 ლიტის გადახდას ციხეში განცდილი ფსიქიკური და ფიზიკური ზიანის ანაზღაურების სახით.

108. მთავრობას მოთხოვნილი თანხა გადაჭარბებულად მიაჩნია.

109. სასამართლო თვლის, რომ განმცხადებელმა ნამდვილად განიცადა არამატერიალური ზიანი, რომელიც მხოლოდ დარღვევის დადასტურებით საკმარისად არ კომპენსირდება. სამართლიანობის პრინციპის საფუძველზე სასამართლო განმცხადებელს მიაკუთვნებს 60 000 ლიტს.

C. ხარჯები და დანახარჯები

110. განმცხადებელი ასევე ითხოვს 85 800 ლიტს შიდასახელმწიფოებრივი და კონვენციური ორგანოების წინაშე სამართალწარმოებისას გაწეული ხარჯების ანაზღაურების სახით და 9 052 ლიტს შიდასახელმწიფოებრივი წარმოებისას გაწეული სატრანსპორტო ხარჯების ანაზღაურების სახით.

111. მთავრობას მოთხოვნილი თანხები გადაჭარბებულად მიაჩნია.

112. სასამართლო იმეორებს, რომ იმისათვის, რომ ხარჯები ანაზღაურდეს კონვენციის 41-ე მუხლის საფუძველზე, უნდა დადასტურდეს, რომ ეს ხარჯები იყო რეალური და აუცილებელი, ასევე რაოდენობრივად გონივრული (სხვა წყაროებს შორის იხ. საქმე Nikolova v. Bulgaria [GC], 31195/96, პუნქტი 79, ECHR 1999-II).

113. სასამართლოს მიაჩნია, რომ განმცხადებლის მიერ შიდასახელმწიფოებრივი სამართალწარმოებისას გაწეული ხარჯები არ იქნა გაწეული კონვენციის საფუძველზე წაყენებულ მის მოთხოვნებთან დაკავშირებით. ამიტომ სასამართლო უარს ამბობს ამ თანხების მიკუთვნებაზე.

114. რაც შეეხება ადვოკატის გასამრჯელოს, სასამართლო აღნიშნავს, რომ ამ ხარჯების მნიშვნელოვანი ნაწილი დაკავშირებული იყო სისხლის სამართლის ბრალდებებისგან განმცხადებლის დაცვასთან და მის საჩივრებთან უსამართლო მოპყრობის თაობაზე, რომლებიც კომისიის მიერ დაუშვებლად გამოცხადდა. ეს ხარჯები არ არის აუცილებელი ხარჯები, გაწეული იმ დარღვეული უფლებების აღსადგენად, რომლებიც გათვალისწინებულია კონვენციის მე-5 მუხლის პირველი, მე-3 და მე-4 პუნქტებით. სამართლიანობის პრინციპის საფუძველზე სასამართლო განმცხადებელს მიაკუთვნებს 40 000 ლიტს სამართლებრივი ხარჯებისთვის, პლიუს დამატებითი ღირებულების გადასახადი, რომელიც შეიძლება ამ თანხას დაერიცხოს.

D. პროცენტის დაკისრება გადახდის ვალდებულების გადაცილებისთვის

115. სასამართლოს ხელთ არსებული ინფორმაციით, ლიტვის კანონმდებლობით გათვალისწინებული პროცენტის ოდენობა ამ განაჩენის გამოტანის მომენტისთვის არის 9,5% წელიწადში.

აღნიშნულის საფუძველზე სასამართლო ერთსულოვნად:

1. ადგენს, რომ განმცხადებლის დაქვრივებული მეუღლე უფლებამოსილია, გააგრძელოს საქმის წარმოება მის ნაცვლად;

2. უარს ამბობს მთავრობის პირველადი პრეტენზიის დაკმაყოფილებაზე;

3. ადგენს, რომ დარღვეულია კონვენციის მე-5 მუხლის პირველი პუნქტი განმცხადებლის პრევენციულ პატიმრობასთან დაკავშირებით;

4. ადგენს, რომ დარღვეულია კონვენციის მე-5 მუხლის პირველი პუნქტი 1996 წლის 4 ივნისიდან 31 ივლისამდე პერიოდში განმცხადებლის წინასწარ პატიმრობასთან დაკავშირებით;

5. ადგენს, რომ დარღვეულია კონვენციის მე-5 მუხლის პირველი პუნქტი 1996 წლის 31 ივლისიდან 16 ოქტომბრამდე პერიოდში განმცხადებლის წინასწარ პატიმრობასთან დაკავშირებით;

6. ადგენს, რომ არ არის დარღვეული კონვენციის მე-5 მუხლის მე-3 პუნქტი მოსამართლის ან სხვა თანამდებობის პირისადმი განმცხადებლის დროულად წარუდგენლობასთან დაკავშირებით;

7. ადგენს, რომ დარღვეულია კონვენციის მე-5 მუხლის მე-3 პუნქტი განმცხადებლის წინასწარი პატიმრობის ხანგრძლივობასთან დაკავშირებით;

8. ადგენს, რომ დარღვეულია კონვენციის მე-5 მუხლის მე-4 პუნქტი;

9. ადგენს, რომ:

(ა) მოპასუხე სახელმწიფომ განმცხადებელს სამი თვის ვადაში უნდა გადაუხადოს შემდეგი თანხები:

(I) 60 000 (სამოცი ათასი) ლიტვური ლიტი არამატერიალური ზიანის ანაზღაურების სახით;

(II) 40 000 (ორმოცი ათასი) ლიტვური ლიტი, პლიუს დამატებითი ღირებულების გადასახადი, რომელიც ამ თანხას შეიძლება დაერიცხოს;

(ბ) ზემოაღნიშნული სამი თვის გასვლის შემდეგ ანგარიშსწორების თარიღამდე გადასახდელ თანხას დაერიცხოს მარტივი პროცენტი 9,5%-ის ოდენობით;

10. უარს ამბობს სამართლიან დაკმაყოფილებასთან დაკავშირებით განმცხადებლის სხვა მოთხოვნების დაკმაყოფილებაზე.

შესრულებულია ინგლისურ ენაზე, შეტყობინებულია წერილობით 2000 წლის 31 ივლისს, სასამართლოს რეგლამენტის 77-ე მუხლის მე-2 და მე-3 პუნქტების შესაბამისად.

ს. დოლე
მდივანი

ჯ.-პ. კოსტა
თავმჯდომარე

_______________________

1. სამდივნოს შენიშვნა. სასამართლოს ანგარიშის მოპოვება შესაძლებელია სამდივნოში.

მალჰაუზი ჩეხეთის რესპუბლიკის წინააღმდეგ
(განაცხადი 33071/96)

განაჩენი

სტრასბურგი

2001 წლის 12 ივლისი

ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლო

საქმეზე ,,მალჰაუზი ჩეხეთის რესპუბლიკის წინააღმდეგ”,

(Malhous v. the Czech Republic)

ადამიანის უფლებათა ევროპულმა სასამართლომ, შეიკრიბა რა დიდი პალატის სახით შემდეგ მოსამართლეთა შემადგენლობით:

ბ-ნი ლ. ვილდჰაბერი, პრეზიდენტი,
ქ-ნი ე. პალმი,
ბ-ნი კ.ლ. როზაკისი,
ბ-ნი ა. პასტორ რიდრუეჯო,
ბ-ნი პ. კურისი,
ქ-ნი ე. ტულკენსი,
ქ-ნი ვ. სტრაზნიცკა,
ბ-ნი კ. ბირსანი,
ბ-ნი პ. ლორენზენი,
ბ-ნი კ. იუნგვეირტი,
სერ ნიკოლას ბრატცა,
ბ-ნი ჯ. კასადევალი,
ბ-ნი მ. პელონპაა,
ქ-ნი ჰ.ს. გრევე,
ბ-ნი ა.ბ. ბაკა,
ბ-ნი რ. მარუსტე,
ქ-ნი ს. ბოტუჩაროვა, მოსამართლეები,

და ასევე

ბ-ნი მ. დე სალვია, იურისკონსულტი, რეგისტრატორის ნაცვლად,

იმსჯელა რა განმარტოებით 2001 წლის 27 ივნისს, 2001 წლის 27 ივნისს მიიღო შემდეგი განაჩენი:

პროცედურა

1. საქმე მომდინარეობს 33071/96 განაცხადიდან, რომელიც ადამიანის უფლებათა ევროპულ კომისიაში (შემდგომში ,,კომისია”) წარმოდგენილი იქნა 1996 წლის 10 მაისს ეროვნებით ჩეხი ბ-ნი იან მალჰაუზის (შემდგომში ,,განმცხადებელი”) მიერ ჩეხეთის რესპუბლიკის წინააღმდეგ ადამიანის უფლებათა და ძირითად თავისუფლებათა კონვენციის (შემდგომში ,,კონვენცია”) ადრემოქმედი 25-ე მუხლის თანახმად. ვინაიდან 1998 წლის 1 მაისს განმცხადებელი გარდაიცვალა, სასამართლომ მის ძმისშვილს და მემკვიდრეს, ბ-ნ იან ბუჩეკს, უფლება მისცა, გაეგრძელებინა განაცხადი.

2. განმცხადებელი და შემდეგ ბ-ნი ბუჩეკი, რომელსაც მისცეს სამართლებრივი დახმარება, სასამართლოში წარმოდგენილნი იქნენ ბ-ნი ტომას შონფელდის, პრაღაში მოღვაწე პრაქტიკოსი ადვოკატის, მიერ. ჩეხეთის მთავრობა (შემდგომში ,,მთავრობა”) წარმოდგენილი იქნა მისი წარმომადგენლის ბ-ნი ემერიხ სლავიკის (იუსტიციის სამინისტროდან) მიერ.

3. განმცხადებლის მტკიცებით, რესტიტუციის შესახებ სამართალწარმოების დროს დარღვეული იქნა მისი საკუთრების უფლება და ამ პროცესზე მას არ უსარგებლია დამოუკიდებელი და მიუკერძოებელი სასამართლოს წინაშე საჯარო მოსმენით.

4. განაცხადი სასამართლოს გადაეცა 1998 წლის 1 ნოემბერს, როცა ძალაში შევიდა კონვენციის მე-11 ოქმი (მე-11 ოქმის მე-5 მუხლის მე-2 პუნქტი).

5. განაცხადი დაეწერა სასამართლოს მესამე სექციას (სასამართლოს რეგლამენტის 52-ე მუხლის 1-ლი პუნქტი). 1999 წლის 11 მაისს ამ სექციის პალატამ შემდეგი მოსამართლეების შემადგენლობით: სერ ნიკოლას ბრატცა, ბ-ნები ჟ.-პ. კოსტა, ლ. ლუკაიდესი, პ. კურისი, კ. იუნგვეირტი, ქ-ნი ჰ. ს. გრევე, ვ. ფურმანი, კ. ტრაჯა და ასევე ქ-ნი ს. დოლე, სექციის რეგისტრატორი, იურისდიქცია ამ საქმეზე დიდ პალატას გადასცა. გადაცემის თაობაზე არც ერთ მხარეს არ გამოუთქვამს პროტესტი (კონვენციის 30-ე მუხლი და 72-ე წესი).

6. დიდი პალატა დაკომპლექტდა კონვენციის 27-ე მუხლის მე-2 და მე-3 პუნქტების დებულებებისა და სასამართლოს რეგლამენტის 24-ე მუხლის თანახმად.

7. 2000 წლის 13 დეკემბრის გადაწყვეტილებით, დასაშვებობისა და არსებითი განხილვის შესახებ მოსმენის შემდეგ (54-ე წესის მე-4 პუნქტი), დიდმა პალატამ განაცხადი ნაწილობრივ დაშვებულად გამოაცხადა იმ ნაწილში, რომელიც ეხებოდა განმცხადებლის საჩივარს კონვენციის მე-6 მუხლის 1-ლ პუნქტთან მიმართებაში, რომ მის საქმეზე რესტიტუციის პროცესის დროს საჯარო მოსმენა არ ჩატარებულა.

8. ბ-ნმა ბუჩეკმა და მთავრობამ არსებით განხილვაზე წარმოადგინეს წერილობითი კომენტარები. მხარეებთან მოთათბირების შემდეგ დიდმა პალატამ გადაწყვიტა, რომ არსებით განხილვაზე საჭირო არ იყო ზეპირი მოსმენა (59-ე წესის მე-2 პუნქტი); მხარეებმა წერილობით უპასუხეს ერთმანეთის კომენტარებს. ბ-ნმა ბუჩეკმა წამოჭრა კონვენციის 41-ე მუხლის თანახმად სამართლიანი დაკმაყოფილების მოთხოვნა, რაზეც მთავრობამ კომენტარი წარმოადგინა.

ფაქტები

I. საქმის გარემოებები

9. 1949 წლის ივნისში განმცხადებლის მამის საკუთრებაში მყოფი სასოფლო- სამეურნეო მიწის ნაკვეთები ჩამოერთვა მას დოკსის რაიონის ეროვნული საბჭოს მიერ (okresní náarodní výbor) მიწის ახალი რეფორმის შესახებ ჩეხოსლოვაკიის 46/1948 კანონის თანახმად (შემდგომში ,,1948 წლის კანონი”). განმცხადებლის მამას კომპენსაცია არასოდეს მიუღია. 1957 წელს ამ ნაკვეთების ნაწილი კერძო პირთა საკუთრებაში გადავიდა 1948 წლის კანონით განსაზღვრული გადაცემის პროცედურის დაცვით. 1997 წელს განმცხადებლის მამა გარდაიცვალა და განმცხადებელმა მოიპოვა უფლებები ქონებაზე.

10. ჩეხოსლოვაკიაში კომუნისტური რეჟიმის დამხობის შემდეგ, 1991 წლის 24 ივნისს ძალაში შევიდა მიწაზე და სხვა სახის სასოფლო-სამეურნეო საკუთრებაზე მესაკუთრეთა უფლებების რეგულირების შესახებ კანონი 229/1991 (,,zákon o půdě”, ,,მიწაზე საკუთრების კანონი“). ამ კანონის მიხედვით 1948 წლის კანონი უკვე აღარ გამოიყენებოდა და ამ უკანასკნელი კანონის თანახმად კომპენსაციის გარეშე ჩამორთმეული ქონება გარკვეული პირობებით შეიძლებოდა მის უწინდელ მფლობელს ან მის მემკვიდრეს დაბრუნებოდა, თუ ეს ქონება კვლავ სახელმწიფოს ან იურიდიული პირის მფლობელობაში იყო, მაგრამ თუ ასეთი ქონება ფიზიკურ პირთა მფლობელობაში გადავიდა, ძველ მესაკუთრეს ან მის მემკვიდრეს, გარკვეული გამონაკლისებით, შეეძლოთ მხოლოდ სხვა ეკვივალენტური ქონების ან ფინანსური კომპენსაციის მოთხოვნა.

11. მიწის საკუთრების შესახებ კანონზე დაყრდნობით, განმცხადებელი რესტიტუციაზე გაურიგდა ორ იურიდიულ პირს (ჰრადეკ კრალოვეს ტყის სახელმწიფო საწარმოს და ლინი - კრასნა ვესის სასოფლო-სამეურნეო კოოპერატივს) შესაბამისად 1993 წლის 10 დეკემბერსა და 1994 წლის 4 მაისს. 1994 წლის 13 ოქტომბერს მლადა ბოლესლავის მიწის სააგენტომ (pozemkový úřad, ,,მიწის სააგენტო”) ორი გადაწყვეტილებით უარი განაცხადა რესტიტუციის შესახებ შეთანხმების დამტკიცებაზე. მიწის საკუთრების შესახებ კანონის 32-ე ნაწილის მე-3 პუნქტზე მითითებით, მან განაცხადა, რომ ზოგი ნაკვეთი 1948 წლის კანონის თანახმად გადაცემული იქნა სხვადასხვა მესაკუთრისათვის და ამ მესაკუთრეებმა, ფიზიკურმა პირებმა, თავიანთი საკუთრების უფლება დაამტკიცეს ამ უფლებათა გადაცემის აქტებით. მიწის სააგენტომ თავისი გადაწყვეტილება შემდეგ დოკუმენტებზე დაყრდნობით გამოიტანა: უწინდელი მლადა ბოლესლავის სახელმწიფო ნოტარიატის 1977 წლის 26 მაისის გადაწყვეტილება განმცხადებლის მამის მემკვიდრეობის შესახებ, უწინდელი დოკსის რაიონის ეროვნული საბჭოს 1949 წლის 7 ივნისის გადაწყვეტილება განმცხადებლის მამის ქონების ექსპროპრიაციის შესახებ, უწინდელი ლიბერეკის რეგიონული ეროვნული საბჭოს (krajský národní výbor) 1949 წლის 29 ნოემბრის გადაწყვეტილება, რომლითაც მოდიფიცირებული იქნა ექსპროპრიაციის გადაწყვეტილება, და მიწის რეესტრიდან (pozemková kniha) ამონაწერი (výpis) ლინისა და კრასნა ვესის რაიონებთან დაკავშირებით. მიწის სააგენტოს ასევე ხელთ ჰქონდა 1994 წლის 23 სექტემბერს მლადა ბოლესლავის მიწის რეესტრის ოფისის (katastraná;ní úřad) მიერ გაცემული უფლებათა გადაცემის აქტის ასლი.

12. მიწის სააგენტოს მიერ 1994 წლის 28 სექტემბერს გამოცემული მოწვევის ტექსტიდან ირკვევა, რომ 1994 წლის 12 ოქტომბრისათვის დაიგეგმა მოსმენა, რომელზეც მიწვეულნი იქნენ განმცხადებელი და მისი ადვოკატი მიწის სახელმწიფო საწარმოს, მიწის მეურნეობის კოოპერატივის წარმომადგენლებთან და მლადა ბოლესლავის მიწის ფონდის (Pozemkový fond) წარმომადგენლებთან ერთად. მოსმენის ოქმის თანახმად, მოსმენას დაესწრნენ მხოლოდ განმცხადებელი და მიწის სახელმწიფო საწარმოსა და მიწის მეურნეობის კოოპერატივის წარმომადგენლები. განმცხადებელმა უარი განაცხადა ადმინისტრაციული სამართალწარმოების საკითხზე კომენტარების გაკეთებაზე და ხელი არ მოაწერა ოქმს. ორივე იურიდიული პირის წარმომადგენელმა მოსმენა დასრულებამდე დატოვა.

13. 1994 წლის 11 ნოემბერს განმცხადებელმა ეს ორი ადმინისტრაციული გადაწყვეტილება გაასაჩივრა პრაღის მუნიციპალურ სასამართლოში (městský soud, ,,მუნიციპალური სასამართლო”). იგი ითხოვდა მთლიანი ქონების რესტიტუციას, სადავოდ ხდიდა ამ ქონების ნაწილის შეძენას ფიზიკური პირების მიერ და ითხოვდა შესაბამისი უფლების გადაცემის აქტების ხელმისაწვდომობას.

14. 1995 წლის 31 მაისს მუნიციპალურმა სასამართლომ საჩივრები გააერთიანა და 1994 წლის 12 ოქტომბრის ადმინისტრაციული გადაწყვეტილებები ძალაში დატოვა. მან დაადგინა, რომ მიწის სააგენტომ მართებულად თქვა უარი მთლიანად რესტიტუციის შესახებ შეთანხმების დამტკიცებაზე, რადგან ამ შეთანხმებით ასევე იგულისხმებოდა ქონება, რომელზე საკუთრებაც ფიზიკურ პირებს გადაეცათ და რომელიც ვერ დაუბრუნდებოდა მის უწინდელ მესაკუთრეს. ეს დამტკიცებული იქნა ყველა შესაბამისი დოკუმენტით, უფლების გადაცემის შესახებ აქტის ჩათვლით, რომელიც თან ერთვოდა ადმინისტრაციულ საქმეთა მასალებს. სურვილის შემთხვევაში ადმინისტრაციული სამართალწარმოების განმავლობაში განმცხადებელს ნებისმიერ დროს შეეძლო გასცნობოდა ამ დოკუმენტებს, როგორც ამას ითვალისწინებდა ადმინისტრაციული სამართალწარმოების შესახებ კოდექსის 23-ე ნაწილის 1-ლი პუნქტი. მუნიციპალურმა სასამართლომ ჩათვალა, რომ განმცხადებლის საქმეზე საჭირო არ იყო მოსმენის ჩატარება, რადგან ფაქტები ადმინისტრაციული ორგანოს მიერ მართებულად იყო დადგენილი და მის წინაშე განსახილველად მხოლოდ კანონის რამდენიმე საკითხი იყო წარმოდგენილი. ამასთან დაკავშირებით მუნიციპალურმა სასამართლომ მიუთითა სამოქალაქო საპროცესო კოდექსის 250 (ფ) ნაწილზე.

15. მიწის საკუთრების შესახებ კანონის მე-9 ნაწილის მე-3 პუნქტის (იხ. ქვემოთ, 25-ე პუნქტი) თანახმად, საქმე კვლავ დაუბრუნდა მიწის სააგენტოს, რომელმაც 1995 წლის 25 ივლისს ახალი გადაწყვეტილება გამოიტანა. მიწის სააგენტომ, მუნიციპალური სასამართლოს აზრის შესაბამისად, რომელიც მისთვის სავალდებულო ძალის მქონე იყო სამოქალაქო საპროცესო კოდექსის 250-ე ნაწილის (r) პუნქტის საფუძველზე, დაამტკიცა განმცხადებლის ქონებრივი უფლებები მიწის ნაკვეთების იმ ნაწილზე, რომელიც 1948 წლის კანონის თანახმად არ გადასცემია ფიზიკურ პირებს. ამავე დროს, მან განმცხადებელს აცნობა, რომ მიწის საკუთრების შესახებ კანონის მე-11 ან მე-16 ნაწილების თანახმად მას შეეძლო კომპენსაციის მოთხოვნა ნაკვეთების იმ ნაწილისათვის, რომელიც ვერ უბრუნდებოდა.

16. 1995 წლის 14 სექტემბერს და 15 ოქტომბერს განმცხადებელმა საკონსტიტუციო სარჩელით მიმართა საკონსტიტუციო სასამართლოს. იგი, inter alia, აცხადებდა, რომ დაირღვა მისი საკუთრების უფლება, რომ მას აღარ შეეძლო დამატებითი მტკიცებულებების წარმოდგენა და რომ მუნიციპალურმა სასამართლომ არ შეატყობინა გადაწყვეტილება ორი საქმის გაერთიანების შესახებ.

განმცხადებელი, inter alia მოიხმობდა ძირითადი უფლებებისა და თავისუფლებების ქარტიის (Listina základnich práv a svobod) 36-ე და 38-ე მუხლებს.

17. 1995 წლის 29 ნოემბერს საკონსტიტუციო სასამართლომ არ დააკმაყოფილა განმცხადებლის სარჩელი, მიიჩნია რა იგი აშკარად დაუსაბუთებლად. მან განაცხადა, რომ განმცხადებლის კონსტიტუციური უფლება სათანადო სასამართლო პროცედურაზე არ დარღვეულა იმ ფორმით, რა ფორმითაც მუნიციპალური სასამართლო მის საჩივარს იხილავდა. ადმინისტრაციული გადაწყვეტილებების სამართლებრივი გადასინჯვის სპეციალური ხასიათის გათვალისწინებით, სასამართლოს იურისდიქცია შემოიფარგლებოდა ადმინისტრაციული ორგანოების მიერ დადგენილი ფაქტების საფუძველზე საქმის სამართლებრივი შეფასებით. განმცხადებელს არ წარმოუდგენია მტკიცებულება, რომელიც მიწის სააგენტომ მხედველობაში არ მიიღო, და იმის უბრალო გამეორებით, რომ არ მოსწონდა ამ უკანასკნელის გადაწყვეტილება, განმცხადებელმა ვერ მოახერხა, სამართლიანად გაეპროტესტებინა მიწის სააგენტოს მიერ დადგენილი ფაქტები. უფრო მეტიც, საკონსტიტუციო სასამართლოს თანახმად, მუნიციპალურ სასამართლოს საქმის მოსმენის გარეშე გადაწყვეტილების მიღებით საკონსტიტუციო სამართალი არ დაურღვევია, რადგან სამოქალაქო საპროცესო კოდექსის 250-ე ნაწილის (f) პუნქტის თანახმად, როცა საქმის მხოლოდ სამართლის კუთხით შეფასება ხდება, ამგვარი ქმედება კანონიერია.

18. 1998 წლის 1 მაისს განმცხადებელი გარდაიცვალა, მაგრამ მისმა ადვოკატმა, მიწის საკუთრების შესახებ კანონის მე-11 ნაწილის მე-2 პუნქტის შესაბამისად, მიწის სააგენტოს წინაშე დააყენა კომპენსაციის მოთხოვნა ნაკვეთების სხვა ნაწილების გასხვისების გამო. მთავრობის თანახმად, ეს მოთხოვნა მიწის სააგენტოში ჯერ ისევ განხილვის საგანია.

19. 1998 წლის 29 ოქტომბერს განმცხადებლის მემკვიდრეობასთან დაკავშირებული სამართალწარმოება შეწყდა, ვინაიდან პრაღის მე-2 რაიონულმა სასამართლომ დაადგინა, რომ განმცხადებელს არ დაუტოვებია არავითარი ქონება. როგორც ჩანს, სასამართლო არ იცნობდა მიწის სააგენტოს 1995 წლის 25 ივლისის გადაწყვეტილებას.

20. 2000 წლის 22 თებერვალს განმცხადებლის ძმისშვილმა, ბ-ნმა ბუჩეკმა, რაიონულ სასამართლოს მემკვიდრეობასთან დაკავშირებული სამართალწარმოების განახლება მოსთხოვა. მან წარმოადგინა თავისი ბიძის 1998 წლის 22 მარტის უკანასკნელი ანდერძი, რომელშიც იგი დასახელებული იყო განმცხადებლის ქონების ერთადერთ მემკვიდრედ, მაშინ, როცა განმცხადებლის ორ მოზრდილ შვილს მემკვიდრეობა ჩამორთმეული ჰქონდა. მემკვიდრეობასთან დაკავშირებული სამართალწარმოება განახლდა 2000 წლის 21 აგვისტოს. 2001 წლის 28 მარტს პრაღის მე-2 რაიონულმა სასამართლომ დაამტკიცა ბ-ნ ბუჩეკსა და განმცხადებლის ორ შვილს შორის დადებული შეთანხმება განმცხადებლის ქონების ორ თანაბარ წილად გაყოფის თაობაზე.

II. შესაბამისი შიდასახელმწიფოებრივი სამართალი

1. მიწის საკუთრების შესახებ კანონი

21. მიწის საკუთრების შესახებ კანონი არეგულირებს, inter aliaიმ კონკრეტული სასოფლო-სამეურნეო და სხვა ქონების (განსაზღვრულია 1-ლ ნაწილში) რესტიტუციის საკითხს, რომელიც გადაცემული იქნა სახელმწიფოსა თუ სხვა იურიდიული პირებისათვის 1948 წლის 25 თებერვალსა და 1990 წლის 1 იანვარს შორის პერიოდში. მე-6 ნაწილის 1-ლ პუნქტში ჩამოთვლილია ის ქმედებები, რომლებიც იძლევა რესტიტუციის მოთხოვნის საფუძველს, მათ შორის, (ბ) ქვეპუნქტში, 1948 წლის კანონის საფუძველზე კომპენსაციის გარეშე კონფისკაციაც.

22. მე-5 ნაწილის თანახმად, პრინციპში რესტიტუცია ევალებათ სახელმწიფოს ან ნებისმიერ იურიდიულ პირს, რომელიც უძრავ ქონებას ფლობს კანონის ძალაში შესვლის დროისათვის. ფიზიკური პირები ვალდებულნი იქნებიან, უძრავი ქონება დაუბრუნონ კანონიერ მთხოვნელს მხოლოდ მე-8 ნაწილში დადგენილ შემთხვევებში, ანუ თუ მათ ან მათმა ნათესავებმა ეს ქონება სახელმწიფოსაგან ან სხვა იურიდიული პირისაგან მიიღეს იმ დროს მოქმედი კანონის დარღვევით ან იმაზე დაბალ ფასად, ვიდრე მითითებული იყო ნებისმიერ შესაბამის ფასთა რეგულირების წესებში, ან უკანონო უპირატესობის საფუძველზე. ამ შემთხვევებში რესტიტუციის ბრძანება გაიცემა სასამართლო გადაწყვეტილებით კანონიერი მთხოვნელის მიმართვის საფუძველზე, რომელიც უნდა გაკეთდეს 1992 წლის 31 დეკემბრამდე ან ექვსი თვის ვადაში იმ თარიღიდან, როცა მიწის სააგენტოს გადაწყვეტილება უძრავი ქონების რესტიტუციაზე უარის თქმის შესახებ საბოლოო გახდა. ნებისმიერ სხვა შემთხვევაში იმ ფიზიკური პირისათვის გადაცემული მიწის ნაკვეთი, რომელმაც მასზე საკუთრების უფლება მოიპოვა უფლებათა გადაცემის აქტით, არ ექვემდებარება რესტიტუციას (32-ე ნაწილის მე-3 პუნქტი, რომელიც გაუქმდა ჩეხეთის საკონსტიტუციო სასამართლოს გადაწყვეტილებით (166/1995, რომელიც ძალაში შევიდა 1995 წლის 15 აგვისტოს).

23. გარდა ამისა, რესტიტუცია არ მოხდება კანონის მე-11 ნაწილის 1-ლ პუნქტში ჩამოთვლილ შემთხვევებში, რომლებიც, inter alia გულისხმობს შემთხვევებს, როდესაც ქონებით პირადად სარგებლობის უფლება შექმნილია ფიზიკური პირისათვის, გარდა მე-8 ნაწილში ნახსენები გარემოებებისა. ასეთ შემთხვევებში მიწის სააგენტომ კანონიერ მთხოვნელს, მისი თანხმობის შემთხვევაში, უნდა გადასცეს ეკვივალენტური სახელმწიფო ქონება, რომელიც უმჯობესია იქვე ახლოს მდებარეობდეს და განსაზღვრული იყოს სასოფლო-სამეურნეო მიწის გადანაწილების შესახებ კანონმდებლობის პრინციპების შესაბამისად (მე-11 ნაწილის მე-2 პუნქტი).

24. თუ არ მოხდა რესტიტუციის უზრუნველყოფა და პირს, რომელსაც რესტიტუცია ეკუთვნის, კომპენსაციის სახით სხვა უძრავი ქონება არ გადაეცა, მას უფლება აქვს ფინანსურ კომპენსაციაზე განსაზღვრული პირობების თანახმად (მე-16 ნაწილი).

25. რაც შეეხება პროცედურას, კანონის მე-9 ნაწილის 1-ლი პუნქტი განსაზღვრავს, რომ კანონიერმა მთხოვნელმა საჩივრით უნდა მიმართოს შესაბამის მიწის სააგენტოს და, ამავე დროს, პირისა თუ ორგანოსაგან, რომელიც ფლობს განსახილველ უძრავ ქონებას, მოითხოვოს რესტიტუცია. უკანასკნელი ვალდებულია, 60 დღის ვადაში დადოს შეთანხმება მთხოვნელისათვის ქონების გადაცემის შესახებ (restituční dohoda, ,,რესტიტუციის შესახებ შეთანხმება”). მე-9 ნაწილის მე-2 პუნქტის თანახმად, რესტიტუციის შესახებ ნებისმიერი შეთანხმება უნდა დაამტკიცოს შესაბამისმა მიწის საააგენტომ. თუ მიწის სააგენტო არ დაამტკიცებს რესტიტუციის შესახებ შეთანხმებას, უფლებამოსილ პირს შეუძლია ეს სასამართლოში გაასაჩივროს. თუ სასამართლო უარს იტყვის შეთანხმების დამტკიცებაზე, იგი უკან გადაეცემა მიწის სააგენტოს არსებითად განხილვით გადაწყვეტილების მისაღებად (მე-9 ნაწილის მე-3 პუნქტი). ეს გადაწყვეტილება კვლავ ექვემდებარება სასამართლო გადასინჯვას (მე-9 ნაწილის მე-6 პუნქტი).

2. ადმინისტრაციული საპროცესო კოდექსი

26. მიწის სააგენტოში სამართალწარმოება იმართება 71/1967 კანონით (ადმინისტრაციული საპროცესო კოდექსი).

27. მე-3 და მე-4 ნაწილები არეგულირებენ ადმინისტრაციული ორგანოების წინაშე სამართალწარმოების არსებით პრინციპებს. პროცესები უნდა წარიმართოს კანონის შესაბამისად და მხარეებს ყოველთვის უნდა ჰქონდეთ შესაძლებლობა, ეფექტურად დაიცვან თავიანთი უფლებები და ინტერესები, გააპროტესტონ საქმის ფაქტები და სამართალწარმოებისთვის წარმოადგინონ წინადადებები. გარდა ამისა, მხარეები სარგებლობენ თანაბარი უფლებებით და აქვთ ერთნაირი ვალდებულებები. ადმინისტრაციული ორგანოების გადაწყვეტილებები უნდა დაეფუძნოს სანდო საშუალებით დადგენილ ფაქტებს.

28. 21-ე ნაწილის თანახმად, ადმინისტრაციულმა ორგანომ ზეპირი მოსმენა უნდა დაგეგმოს, თუ ამას მოითხოვს საქმის ხასიათი, კერძოდ, როცა ასეთი მოსმენა წვლილს შეიტანს განსახილველი საკითხის გარკვევაში. პროცესის მხარეები გამოძახებულნი უნდა იქნენ ზეპირ მოსმენაზე დასასწრებად და მათ უნდა შესთავაზონ საქმის განხილვისას თავიანთი კომენტარებისა და წინადადებების წარმოდგენა. ზეპირი მოსმენები საჯარო არ არის, თუ სპეციალური სამართლებრივი წესი სხვაგვარად არ განსაზღვრავს ან თუ ადმინისტრაციული ორგანო არ გადაწყვეტს მოსმენის საჯაროდ ჩატარებას.

29. 23-ე ნაწილის 1-ლი პუნქტის თანახმად, ადმინისტრაციული პროცესის მხარეებს და მათ წარმომადგენლებს უფლება აქვთ, ხელი მიუწვდებოდეთ დოკუმენტებზე და ამ დოკუმენტებიდან, გარდა კენჭისყრის ოქმისა, გააკეთონ ამონაწერები.

30. 32-ე ნაწილის 1-ლი პუნქტის თანახმად, ადმინისტრაციულ ორგანოებს ევალებათ, ზუსტად და სრულად დაადგინონ ყველა ფაქტი. ამ მიზნით მათ უნდა მოიპოვონ ყველა საჭირო დამხმარე დოკუმენტი და მონაცემი.

3. სამოქალაქო საპროცესო კოდექსი

31. ადმინისტრაციული ორგანოების გადაწყვეტილებათა კანონიერება შეიძლება გადასინჯული იქნეს სასამართლოების მიერ სამოქალაქო საპროცესო კოდექსის IV ნაწილის საფუძველზე.

32. შესაბამის დროს 250-ე ნაწილის (ფ) პუნქტი (გაუქმდა ჩეხეთის საკონსტიტუციო სასამართლოს 269/96 გადაწყვეტილებით, რომელიც ძალაში შევიდა 1997 წლის 1 მაისს) სასამართლოებს აძლევდა უფლებას, ჩვეულებრივ საქმეებზე გადაწყვეტილება გამოეტანათ ზეპირი მოსმენის გარეშე, კერძოდ, ეს ეხებოდა ისეთ საქმეებს, როცა ეჭვს არ იწვევს ის ფაქტი, რომ ადმინისტრაციულმა ორგანომ ფაქტები მართებულად დაადგინა და განიხილება მხოლოდ სამართლებრივი საკითხები.

33. 250-ე ნაწილის (I) (1) პუნქტის თანახმად, ადმინისტრაციული ორგანოების გადაწყვეტილებათა გადასინჯვისას სასამართლოები მხედველობაში იღებენ ფაქტებს, როგორც ისინი არსებობდა ადმინისტრაციული გადაწყვეტილების მიღების მომენტისათვის.

34. 250-ე ნაწილის (m)(3) პუნქტის თანახმად, სასამართლოში პროცესის მხარეები არიან იმ ადმინისტრაციულ ორგანოში პროცესის მხარეები, რომლის გადაწყვეტილების გადასინჯვაც ხდება.

35. 250-ე ნაწილის (q) პუნქტის შესაბამისად, როდესაც სასამართლო ადმინისტრაციული ორგანოს გადაწყვეტილების გადასინჯვისას ზეპირი მოსმენის გარეშე გადაწყვეტილებას არ იღებს, მან შეიძლება ისეთი მტკიცებულება მიიღოს, რომელიც აუცილებელია განსახილველი გადაწყვეტილების გადასინჯვისათვის.

36. 250-ე ნაწილის (r) პუნქტის მიხედვით, თუ სასამართლო ადმინისტრაციული ორგანოს გადაწყვეტილებას აუქმებს, ეს უკანასკნელი, ახალი გადაწყვეტილების მიღებისას, ვალდებულია, გაითვალისწინოს სასამართლოს მიერ გამოხატული სამართლებრივი მოსაზრება.

37. 250-ე ნაწილის (s) პუნქტის შესაბამისად, ადმინისტრაციული ორგანოს გადაწყვეტილების გადასინჯვით მიღებული სასამართლოს გადაწყვეტილება სამართლებრივ გადასინჯვას აღარ ექვემდებარება, მე-2 ქვეპუნქტში ჩამოთვლილი შემთხვევების გარდა (რომლებიც წინამდებარე საქმეში სახეზე არ გვაქვს).

38. 156-ე ნაწილის თანახმად, გადაწყვეტილების გამოცხადება უნდა მოხდეს საჯაროდ. დადგენილი პრაქტიკის მიხედვით, უნდა მოხდეს გადაწყვეტილების საჯაროდ გამოცხადების ჩაწერა, იმ შემთხვევებშიც, როდესაც გადაწყვეტილება ზეპირი მოსმენის გარეშე ცხადდება.

4. კანონი 284/1991 მიწის რეგულირებისა და მიწის სააგენტოების შესახებ

39. მე-11 ნაწილის 1-ლი პუნქტის თანახმად, რაიონის მიწის სააგენტოები რაიონული სააგენტოების ავტონომიური დეპარტამენტებია (samostatné referáty).

5. რაიონული სააგენტოების შესახებ კანონი

40. შესაბამისი დროისათვის რაიონული სააგენტოების სტატუსი და კომპეტენცია განსაზღვრული იყო 425/1990 კანონით. ეს კანონი გაუქმდა 2000 წლის 12 ნოემბერს, როცა ძალაში შევიდა ახალი კანონი რაიონული სააგენტოების შესახებ (147/2000).

41. მე-2 ნაწილი რაიონულ სააგენტოებს განსაზღვრავს, როგორც ადმინისტრაციულ ორგანოებს, რომლებიც ადგილობრივ სახელმწიფო ადმინისტრირებას ახორციელებენ თავიანთ ტერიტორიებზე. კანონი რაიონულ სააგენტოებს უფლებამოსილს ხდის, თავიანთ ტერიტორიებზე განახორციელონ ადგილობრივი სახელმწიფო ადმინისტრირება. მე-14 ნაწილის თანახმად, რაიონული სააგენტოების საქმიანობის განხორციელებას მართავს და აკონტროლებს სახელმწიფო.

42. მე-8 ნაწილის 1-ლი პუნქტის თანახმად, რაიონული სააგენტოს უფროსს (přednosta) შინაგან საქმეთა მინისტრის წარდგინებით ნიშნავს და ათავისუფლებს მთავრობა.

43. მე-8 ნაწილის მე-5 პუნქტის თანახმად, რაიონული სააგენტოების მრჩევლები ამ სააგენტოების უფროსებს ექვემდებარებიან.

სამართალი

I. კონვენციის მე-6 მუხლის 1-ლი პუნქტის სავარაუდო დარღვევა

44. განმცხადებელი ჩივის, რომ რესტიტუციის შესახებ სამართალწარმოებისას არ უსარგებლია დამოუკიდებელი და მიუკერძოებელი სასამართლოს მიერ საჯარო მოსმენით.

45. კონვენციის მე-6 მუხლის 1-ლი პუნქტის შესაბამის ნაწილში ნათქვამია:

,,სამოქალაქო უფლებათა და მოვალეობათა განსაზღვრისას ... ყველას აქვს მისი საქმის სამართლიანი და საქვეყნო განხილვის უფლება ... დამოუკიდებელი და მიუკერძოებელი სასამართლოს მიერ. ... სასამართლო გადაწყვეტილება ცხადდება საქვეყნოდ, თუმცა მთელ სასამართლო პროცესზე ან მის ნაწილზე პრესა და საზოგადოება შეიძლება არ დაუშვან დემოკრატიულ საზოგადოებაში მორალის, საზოგადოებრივი წესრიგის ან ეროვნული უშიშროების ინტერესებიდან გამომდინარე, აგრეთვე, როდესაც ამას მოითხოვს არასრულწლოვანთა ინტერესები ან მხარეთა პირადი ცხოვრების დაცვა, ან რამდენადაც, სასამართლოს აზრით, ეს მკაცრად აუცილებელია განსაკუთრებული გარემოებების არსებობისას, როდესაც საჯაროობა ზიანს მიაყენებდა მართლმსაჯულების ინტერესებს.”

A. მხარეთა მოსაზრებები

1. მთავრობის პოზიცია

46. მთავრობამ ხაზი გაუსვა, რომ არსებობს ორი ტიპის გადაწყვეტილება, რომელიც მიწის სააგენტოს შეუძლია მიიღოს რესტიტუციის სამართალწარმოებისას: პირველი, მიწის საკუთრების შესახებ კანონის მე-9 ნაწილის მე-2 და მე-3 პუნქტების თანახმად მიღებული გადაწყვეტილება, რომელიც ამტკიცებს ან უარს ამბობს რესტიტუციის შესახებ შეთანხმების დამტკიცებაზე, და მეორე, კანონის მე-9 ნაწილის მე-4 პუნქტის თანახმად მიღებული გადაწყვეტილება, რომელიც განსაზღვრავს კანონიერი მთხოვნელის ქონებრივ უფლებებს, თუ მას უარი ეთქვა შეთანხმების დამტკიცებაზე.

47. წინამდებარე საქმეში მიწის სააგენტომ, პირველი ტიპის სამართალწარმოებისას, ადმინისტრაციული საპროცესო კოდექსის 21-ე ნაწილის თანახმად, 1994 წლის 12 ოქტომბერს ზეპირი მოსმენა გამართა. ამ მოსმენის ოქმის მიხედვით მოსმენას ესწრებოდნენ განმცხადებელი და ორი შესაბამისი იურიდიული პირის წარმომადგენლები. თუმცა განმცხადებელს სამართალწარმოების პროცესში არანაირი პროტესტი არ გამოუხატავს სადავო მიწის საკუთრებასთან დაკავშირებით. მთავრობის თქმით, მიწის ამ ნაკვეთების ფიზიკური პირებისათვის გადაცემის აქტები სამართალწარმოების დასაწყისშივე დაერთო ადმინისტრაციულ მასალებს, რომლებზეც განმცხადებელს ხელი მიუწვდებოდა. მთავრობა აცხადებს, რომ 1994 წლის 12 ოქტომბერს მოსმენაზე განმცხადებელმა ნამდვილად განაცხადა, რომ უარს ამბობდა რესტიტუციის შესახებ შეთანხმებაზე, როცა შეიტყო, რომ მიწის გარკვეული ნაწილი მას ვერ დაუბრუნდებოდა.

48. სამართლებრივი გადასინჯვის შემდგომ პროცესებში მუნიციპალურმა სასამართლომ განიხილა მხოლოდ ის გარემოებები, რომლებზეც მიწის სააგენტომ თავისი გადაწყვეტილება დააფუძნა და რომლებიც აშკარად ჩანდა ადმინისტრაციულ მასალებში, რადგან ეჭვს არ იწვევდა ფიზიკური პირების საკუთრების უფლებები მიწის სადავო ნაკვეთებზე. ამ გარემოებებში საჯარო მოსმენის ჩატარებას, მთავრობის აზრით, განმცხადებლის საქმის განხილვისათვის არანაირი არსებითი მნიშვნელობა არ ექნებოდა. თუმცა მუნიციპალურ სასამართლოს საჯარო მოსმენა არ ჩაუტარებია, მაგრამ 1995 წლის 31 მაისის გადაწყვეტილება, რომლითაც მან ძალაში დატოვა მიწის სააგენტოს ორი გადაწყვეტილება რესტიტუციის შესახებ შეთანხმების დამტკიცებაზე უარის თქმის თაობაზე, გამოცხადდა საჯაროდ, როგორც ამას სამოქალაქო საპროცესო კოდექსის 156-ე ნაწილი ითვალისწინებს.

49. მთავრობამ დამატებით აღნიშნა, რომ ეს არ იყო საქმეზე საბოლოო გადაწყვეტილება, სადავო მიწაზე განმცხადებლის საკუთრების უფლების განსაზღვრის ფარგლები მიწის სააგენტოში შემდგომი სამართალწარმოების საგანი იყო. ამ კონტექსტში მთავრობამ ხაზგასმით აღნიშნა, როგორც ეს დასაშვებობის სტადიაზეც გააკეთა, რომ განმცხადებელს შეეძლო მიწის სააგენტოს 1995 წლის 25 ივლისის გადაწყვეტილება გაესაჩივრებინა, როგორც ამას გულისხმობდა მიწის საკუთრების შესახებ კანონის მე-9 ნაწილის მე-6 პუნქტი. ასე რომ გაეკეთებინა, მას შეეძლებოდა მუნიციპალური სასამართლოსათვის ამ ადმინისტრაციული გადაწყვეტილების თავიდან, საჯარო მოსმენაზე, განხილვა მოეთხოვა. გარდა ამისა, განმცხადებელს შეეძლო სამოქალაქო სარჩელი შეეტანა კომპეტენტურ რაიონულ სასამართლოში, მიწის საკუთრების შესახებ კანონის მე-8 ნაწილის 1-ლი პუნქტის შესაბამისად, და სადავო გაეხადა მისი მამის საკუთრების შესაბამისი ფიზიკური პირებისათვის გადაცემის კანონიერება.

2. განმცხადებლის პოზიცია

50. განმცხადებელი არ დაეთანხმა მთავრობის არგუმენტებს. მან გააპროტესტა მთავრობის მტკიცება იმის შესახებ, რომ სადავო მიწის მფლობელი ფიზიკური პირების სახელზე გაცემული უფლებათა გადაცემის აქტები 1991 წელს ადმინისტრაციული სამართალწარმოების დასაწყისიდანვე თან ერთვოდა ადმინისტრაციული საქმის მასალებს. განმცხადებლის მტკიცებით, ისინი შეიქმნა 1994 წლის 23 სექტემბერს მიწის სააგენტოს მიერ და, შესაბამისად, ვერ იქნებოდა თანდართული ადმინისტრაციული საქმის მასალებზე ამ თარიღამდე, რაც თავისთავად რესტიტუციის შესახებ 1993 წლის 10 დეკემბრისა და 1994 წლის 4 მაისის შეთანხმებების შემდგომი პერიოდია. 51. განმცხადებელმა ასევე აღნიშნა, რომ არც მიწის სააგენტოს და არც მუნიციპალურ სასამართლოს არ უმსჯელიათ იმ ფაქტზე, რომ მართალია, სადავო მიწები ჩამორთმეული იქნა 1949 წელს და ფიზიკური პირებისათვის გადაცემული 1957 წელს, მაგრამ ისინი კვლავ რჩებოდა ტყის სახელმწიფო საწარმოს ან მიწისმეურნეობის კოოპერატივის კონტროლის ქვეშ. მაშასადამე, ფიზიკური პირები ფორმალურად ფლობდნენ მიწას, მაგრამ არასოდეს გამოუყენებიათ. განმცხადებელი ამტკიცებდა, რომ ადმინისტრაციული საქმის მასალებში არ იყო რაიმე ისეთი დოკუმენტი, რომელიც შეიცავდა რაიმე დეტალს მიწების მესაკუთრეთა შესახებ. ამ გარემოებებში არ შეიძლებოდა იმის თქმა, რომ საქმის ფაქტები მართებულად იქნა დადგენილი მიწის სააგენტოს მიერ. თუმცა მუნიციპალურმა სასამართლომ, გამოიყენა რა სამოქალაქო საპროცესო კოდექსის 250-ე ნაწილის (ფ) პუნქტი, განმცხადებელს შესაძლებლობა არ მისცა, ეს პროტესტი საჯარო მოსმენაზე დაეყენებინა.

52. განმცხადებელი ასკვნის, რომ იმ დროისათვის საკონსტიტუციო სასამართლომ რესტიტუციის რამდენიმე საქმეზე გააუქმა გადაწყვეტილებები, რომლებიც მიღებული იქნა საჯარო მოსმენის გარეშე სამოქალაქო საპროცესო კოდექსის 250-ე ნაწილის (ფ) პუნქტის თანახმად. ძირითადი უფლებებისა და თავისუფლებების შესახებ ქარტიის 38-ე მუხლისა და კონვენციის მე-6 მუხლის მოხმობით, საკონსტიტუციო სასამართლომ დაადგინა, რომ საპირისპირო არგუმენტების შემცველი საქმეები არ შეიძლება მიჩნეული იქნეს უბრალო საქმეებად. მაგალითად, II. ÚS 269/95 გადაწყვეტილებაში საკონსტიტუციო სასამართლომ გარკვევით აღნიშნა, რომ ,,რესტიტუციის შესახებ საქმეები არ შეიძლება კვლავ იქნეს განხილული საჯარო მოსმენის გარეშე მათი სირთულის და იმ ფაქტის მხედველობაში მიღებით, რომ ქონებრივი უფლებების ჩამორთმევის ფაქტს ადგილი ჰქონდა დიდი ხნის წინ”. მსგავსად ამისა, 1994 წლის 29 ნოემბერს საკონსტიტუციო სასამართლომ გააუქმა პრაღის მუნიციპალური სასამართლოს მიერ საჯარო მოსმენის გარეშე რესტიტუციის სხვა საქმეზე გამოტანილი გადაწყვეტილება (გადაწყვეტილება PL. ÚS 41/94), დაადგინა რა, რომ ,,სამოქალაქო საპროცესო კოდექსის 250-ე ნაწილის (f) პუნქტში ნახსენები საქმეები, კანონმდებლის თანახმად, არის საქმეები, რომლებშიც საჭირო მტკიცებულება ამოღებული იქნა და თვით საქმეები საკმაოდ ნათელია და განსახილველია მართლაც მხოლოდ კანონის დებულებები”.

53. განმცხადებელმა დამატებით აღნიშნა, რომ იგი არ გამოუძახიათ მუნიციპალური სასამართლოს მიერ 1995 წლის 31 მაისს გადაწყვეტილების საჯარო გამოცხადებაზე.

54. და ბოლოს, განმცხადებელი ამტკიცებს, რომ მიწის სააგენტოს 1995 წლის 25 ივლისის გადაწყვეტილება ვერ გასაჩივრდებოდა მუნიციპალურ სასამართლოში, რადგან საკითხს განიხილავდნენ, როგორც res iudicata. ის ფაქტი, რომ მისი საკონსტიტუციო სარჩელის წარდგენისას ყველა ხელმისაწვდომი საშუალება იქნა გამოყენებული, ასევე დაადასტურა საკონსტიტუციო სასამართლომ, რომელმაც უარი არ თქვა განმცხადებლის სარჩელის მიღებაზე საკონსტიტუციო სასამართლოს შესახებ კანონის დებულებების თანახმად, რომელიც ყველა საშუალების წინასწარ ამოწურვას მოითხოვს.

B. სასამართლოს შეფასება

55. სასამართლო აღნიშნავს, რომ სასამართლო მოსმენის საჯაროდ ჩატარება მე-6 მუხლის 1-ლ პუნქტში გათვალისწინებული ძირითადი პრინციპია. ეს საჯარო ხასიათი პროცესის მხარეებს იცავს საზოგადოების ყურადღების გარეშე სამართალწარმოების საიდუმლოდ განხორციელებისაგან; ეს არის ერთ-ერთი საშუალება, რის საფუძველზეც სასამართლო ნდობას ინარჩუნებს. სამართალწარმოების გამჭვირვალედ ჩატარებისას საჯაროობა ხელს უწყობს მე-6 მუხლის 1-ლი პუნქტის მიზნის, სახელდობრ, სამართლიანი სასამართლოს ჩატარების, მიღწევას, გარანტიისა, რომელიც, კონვენციის მნიშვნელობით, ნებისმიერი დემოკრატიული საზოგადოების ერთ-ერთი ძირითადი პრინციპია (იხ. მაგალითად, 1995 წლის 36 სექტემბრის გადაწყვეტილება საქმეზე Dienet v. France, სერია A 325-A, გვ. 14-15, პუნქტი 33).

56. წინამდებარე საქმეში განმცხადებელი პრინციპში უფლებამოსილი იყო, ესარგებლა საჯარო მოსმენით, რადგან მე-6 მუხლის 1-ლი პუნქტის მეორე წინადადებაში დადგენილი არც ერთი გამონაკლისი არ გამოყენებულა (იხ. საქმეზე Håkansson and Sturesson 1990 წლის 21 თებერვლის გადაწყვეტილება, სერია A 171-A, გვ. 20, პუნქტი 64). ეს გამონაკლისები არ მოუხმიათ ეროვნულ პროცესებში. კერძოდ, საკონსტიტუციო სასამართლოს, რომელმაც, inter alia, განიხილა წინამდებარე საქმეში საჯარო მოსმენის არარსებობის საკითხი, არ მიუმართავს გამონაკლისებისათვის. არც მთავრობას მოუხმია მე-6 მუხლის 1-ლი პუნქტის მეორე წინადადება.

57. სასამართლო აღნიშნავს, რომ საქმეზე ჩატარებული ერთადერთი მოსმენა 1994 წლის 12 ოქტომბერს გაიმართა მლადა ბოლესლავის მიწის სააგენტოს მიერ. ამ მოსმენის ოქმის თანახმად, განმცხადებლის მოთხოვნები რესტიტუციის შესახებ განხილული იქნა მისი და ორივე იურიდიული პირის წარმომადგენელთა თანდასწრებით. ამ უკანასკნელთ მოეთხოვათ, აღედგინათ განმცხადებლისათვის ჩამორთმეული ქონება, რომელიც ადრე მის მამას ეკუთვნოდა. თუმცა მიწის სააგენტო არ შეიძლება მიჩნეული იქნეს ორგანოდ, რომელიც აკმაყოფილებს კონვენციის მე-6 მუხლის 1-ლი პუნქტის მნიშვნელობით სასამართლოსათვის აუცილებელი დამოუკიდებლობის მოთხოვნებს. სასამართლო აღნიშნავს, რომ მიწის სააგენტო რაიონული სააგენტოს ავტონომიური დეპარტამენტია, რომელიც მთავრობის კონტროლის საფუძველზე ასრულებს ადგილობრივ სახელმწიფო ადმინისტრირებას (იხ. პუნქტები 40-43). რაიონული სააგენტოს უფროსის დანიშვნას კონტროლს უწევს აღმასრულებელი და მისი მრჩევლებიც უფროსს ექვემდებარებიან (იხ., აგრეთვე, საქმეზე Kadubec v. Slovakia 1998 წლის 2 სექტემბრის გადაწყვეტილება, მოხსენებები განაჩენებისა და გადაწყვეტილებების შესახებ 1998-VI, გვ. 2531, პუნქტი 57). ნებისმიერ შემთხვევაში, ამ ადმინისტრაციული ორგანოს წინაშე მოსმენა საჯარო არ ყოფილა, იგი ღია იყო მხარეებისა და მათი წარმომადგენლებისათვის.

58. სიმართლეა, რომ 1994 წლის 12 ოქტომბრის მიწის სააგენტოს გადაწყვეტილებები ექვემდებარებოდა სასამართლო გადასინჯვას და განმცხადებელმა ისინი გაასაჩივრა მუნიციპალურ სასამართლოში და საკონსტიტუციო სასამართლოში. თუმცა არც ერთმა ამ სასამართლოთაგან არ გამართა საჯარო მოსმენა. რაც შეეხება მუნიციპალურ სასამართლოში სამართალწარმოებას, სასამართლო აღნიშნავს, რომ განმცხადებელს არ მოუთხოვია საჯარო მოსმენის ჩატარება. შესაბამისად, ჩნდება კითხვა, განმცხადებელმა უარი ხომ არ თქვა მოსმენის უფლებაზე (იხ. ზემოხსენებული გადაწყვეტილება საქმეზე Håkansson and Sturesson , გვ. 20-21, პუნქტი 67; 1993 წლის 24 ივნისის გადაწყვეტილება საქმეზე Schuler-Zgraggen v. Switzerland, სერია A 263, გვ. 19-20, პუნქტი 58; 1993 წლის 21 სექტემბრის გადაწყვეტილება საქმეზე Zumtobel v. Austria, სერია A 268-A, გვ. 14, პუნქტი 34).

59. სასამართლო აღნიშნავს, რომ მუნიციპალურ სასამართლოს თავისი გადაწყვეტილება, არ ჩაეტარებინა მოსმენა, იმაზე არ დაუფუძნებია, რომ განმცხადებელმა იგი არ მოითხოვა. მან ex officio განიხილა, კმაყოფილდებოდა თუ არა სამოქალაქო საპროცესო კოდექსის 250-ე ნაწილის (f) პუნქტში ჩამოთვლილი პირობები მოსმენის ჩატარების შესახებ და დაასკვნა, რომ ეს ნამდვილად ასე იყო (იხ. პუნქტი 14). საკონსტიტუციო სასამართლომ დაადასტურა მუნიციპალური სასამართლოს დასკვნა. ამ გარემოებებში სასამართლო გადამწყვეტ მნიშვნელობას ვერ მიანიჭებს იმ ფაქტს, რომ განმცხადებელს მოსმენა ცალსახად არ მოუთხოვია, მან უნდა გააგრძელოს საკითხის დამოუკიდებლად შეფასება მე-6 მუხლის მოთხოვნების შესაბამისად.

60. ამასთან დაკავშირებით სასამართლო აღნიშნავს, რომ მუნიციპალური სასამართლოს იურისდიქცია საკითხის მხოლოდ სამართლებრივი შეფასებით არ შემოიფარგლებოდა, არამედ ასევე ვრცელდებოდა იმის შეფასებაზე, თუ რამდენად მართებულად მოხდა ფაქტების დადგენა ადმინისტრაციული ორგანოს მიერ. მუნიციპალურ სასამართლოს ასევე შეეძლო, საჭიროების შემთხვევაში, მტკიცებულების მიღებაც (იხ. პუნქტი 35). თავის მხრივ, მუნიციპალური სასამართლოსადმი განმცხადებლის მიმართვები (იხ. პუნქტი 13) მიუთითებდა, რომ მის სარჩელს შეეძლო ფაქტობრივი საკითხების დასმაც (იხ. საქმეზე Fredin v. Sweden 1994 წლის 23 თებერვლის გადაწყვეტილება, სერია A 283, გვ. 11, პუნქტი 22). მუნიციპალური სასამართლოს დასკვნის, რომ ადმინისტრაციული ორგანოს მიერ ფაქტები მართებულად იქნა დადგენილი, კითხვის ნიშნის ქვეშ დაყენების გარეშე სასამართლო, ითვალისწინებს რა გადაწყვეტილების მნიშვნელობას განმცხადებლისათვის, ასკვნის, რომ ამ გარემოებებში მე-6 მუხლის 1-ლი პუნქტი მოითხოვს სასამართლოს წინაშე ზეპირ მოსმენას.

61. გარდა ამისა, სასამართლო აღნიშნავს, რომ შემდგომი ადმინისტრაციული სამართალწარმოებისას მიწის სააგენტომ, რომლისთვისაც სავალდებულო იყო მუნიციპალური სასამართლოს 1995 წლის 31 მაისის გადაწყვეტილება, არ დანიშნა საქმის დამატებითი მოსმენა მხარეებთან ერთად. სასამართლო ადგენს, რომ თუმცა განმცხადებელს შეეძლო, მოეთხოვა მიწის სააგენტოს 1995 წლის 25 ივლისის გადაწყვეტილების გადასინჯვა სასამართლოს მიერ, მაგრამ არარეალურია დავასკვნათ, რომ მუნიციპალური სასამართლოს ადრინდელ დადგენილებებზე დაფუძნებულ ადმინისტრაციულ გადაწყვეტილებასთან დაკავშირებული ამგვარი გადასინჯვის სამართალწარმოებისას სასამართლო ზეპირი მოსმენის ჩატარებას ბრძანებდა იმ მიზნით, რომ არსებითად განეხილა იგივე საკითხები, რომლებზეც მან უკვე დაადგინა, რომ ეს საკითხები ხვდებოდა 250-ე ნაწილის (ფ) პუნქტის გამოყენების ფარგლებში. უფრო მეტიც, საკონსტიტუციო სასამართლოს თავის ზემოხსენებულ გადაწყვეტილებაში, რომლის მიღებისას მან კარგად იცოდა მიწის სააგენტოს 1995 წლის 25 ივლისის გადაწყვეტილების შესახებ, არაფერი უთქვამს იმასთან დაკავშირებით, რომ შესაძლებელია ამ უკანასკნელი გადაწყვეტილების შესაძლო სასამართლო გადასინჯვის მიმართ სხვადასხვაგვარი მოსაზრების გამოყენება. ამ გარემოებებში სასამართლო მნიშვნელობას ვერ მიანიჭებს მთავრობის მიერ ხაზგასმული, მიწის სააგენტოს ორი ადმინისტრაციული გადაწყვეტილების სავარაუდოდ სხვადასხვა ხასიათს (იხ. პუნქტი 46). სასამართლო იხსენებს, რომ სამოქალაქო საპროცესო კოდექსის 250-ე ნაწილის (ფ) პუნქტი იმ დროისათვის კვლავ ძალაში იყო და საკონსტიტუციო სასამართლომ ნამდვილად დაადგინა, რომ მისი გამოყენება განმცხადებლის საქმეში დავას არ იწვევდა.

62. გარდა ამისა, სასამართლო აღნიშნავს, რომ საკონსტიტუციო სასამართლოში სამართალწარმოება ასევე საჯარო მოსმენის გარეშე ჩატარდა. თუმცა ეს სამართალწარმოება, რომელიც საკითხთა კონსტიტუციურობის შეფასებით შემოიფარგლებოდა, არ გულისხმობდა რესტიტუციის შესახებ სამართალწარმოებაში განმცხადებლის სამოქალაქო უფლებების პირდაპირ და სრულ განსაზღვრას. შესაბამისად, ამ პროცესზე საჯარო მოსმენა ვერ გამოასწორებდა სამართალწარმოების გადამწყვეტ ეტაპზე მოსმენის ჩაუტარებლობას, როცა რესტიტუციის შესახებ განმცხადებლის მოთხოვნა არსებითად განიხილებოდა. და ბოლოს, სასამართლოს მიაჩნია, რომ განმცხადებელი არ იყო ვალდებული, მიწის საკუთრების შესახებ კანონის მე-8 ნაწილის თანახმად, წამოეწყო სასამართლო სამართალწარმოება. სასამართლოს წინამდებარე საქმეში აინტერესებს სამართალწარმოება კანონის მე-9 ნაწილის შესაბამისად, რომელიც აქტიურად წარიმართა.

63. შესაბამისად, სასამართლო ადგენს, რომ დაირღვა მე-6 მუხლის 1-ლი პუნქტი, ვინაიდან განმცხადებლის მიერ გასაჩივრებული რესტიტუციის შესახებ სამართალწარმოებისას არ მომხდარა დამოუკიდებელი და მიუკერძოებელი სასამართლოს წინაშე საჯაროდ მოსმენა.

II. კონვენციის 41-ე მუხლის გამოყენება

64. კონვენციის 41-ე მუხლი ითვალისწინებს:

,,თუ სასამართლო დაადგენს, რომ დაირღვა კონვენცია და მისი ოქმები, ხოლო შესაბამისი მაღალი ხელშემკვრელი მხარის შიდასახელმწიფოებრივი სამართალი დარღვევის მხოლოდ ნაწილობრივი გამოსწორების შესაძლებლობას იძლევა, საჭიროების შემთხვევაში, სასამართლო დაზარალებულ მხარეს სამართლიან დაკმაყოფილებას მიაკუთვნებს.”

A. ზიანი

65. განმცხადებლის ძმისშვილი, ბ-ნი ბუჩეკი, მატერიალური ზიანისათვის კომპენსაციის სახით ითხოვდა 1 489 051 ჩეხურ კრონას იმ მიწების საფასურად, რომლებიც განმცხადებელს ვეღარ დაუბრუნდებოდა, და სარგებლის დაკარგვის საკომპენსაციოდ 588 852 ჩეხურ კრონას 1994 წლის 4 მაისიდან, დღიდან, როცა ლინი -კრასნა ვესის მიწისმოქმედების კოოპერატივი შევიდა განმცხადებელთან რესტიტუციის შესახებ გარიგებაში (იხ. პუნქტი 11), 2001 წლამდე.

66. მთავრობა ამტკიცებს, რომ არ არსებობდა მიზეზ-შედეგობრივი კავშირი განმცხადებლის ძმისშვილის მიერ მოთხოვნილ თანხასა და რესტიტუციის შესახებ სამართალწარმოებისას კონვენციის მე-6 მუხლის 1-ლი პუნქტის შესაძლო დარღვევას შორის.

67. სასამართლო პირველ რიგში იხსენებს, რომ წინამდებარე განაცხადის დასაშვებობის განხილვისას მან ცნო ბ-ნი ბუჩეკის locus slandi, მიჰყოლოდა განაცხადს 1998 წლის 1-ლი მაისიდან, განმცხადებლის გარდაცვალების დღიდან (იხ. პუნქტი 7). სასამართლომ აღნიშნა, რომ ცნობა ბ-ნი ბუჩეკის უფლებამოსილებისა, მიჰყოლოდა განაცხადს არც ერთ შემთხვევაში გავლენას არ ახდენდა განმცხადებლის მიერ წარმოდგენილი საქმის თავდაპირველ ფარგლებზე. სასამართლო მიიჩნევს, რომ ასეთ შემთხვევებში პირს, რომელიც უფლებამოსილია, გააგრძელოს განმცხადებლის განაცხადი განმცხადებლის სიკვდილის შემდეგ, ასევე შეუძლია განმცხადებლის ნაცვლად დააყენოს მოთხოვნა კონვენციის 41-ე მუხლისა და სასამართლოს რეგლამენტის მე-60 წესის შესაბამისად სამართლიან დაკმაყოფილებაზე.

68. სასამართლო აღნიშნავს, რომ თანხა მოთხოვნილია მატერიალური ზიანის გამო იმ მიწების საფასურად, რომლებიც განმცხადებელს აღარ დაუბრუნდა, და ამ მიწების აუთვისებლობით სარგებლის დაკარგვის გამო. განმცხადებლის ძმისშვილი პრინციპში კომპენსაციას ითხოვს მისი ბიძის ქონების ექსპროპრიაციის გამო, რაც, მისი აზრით, უკანონო ქმედება იყო. თუმცა განმცხადებლის საჩივარი კონვენციის პირველი ოქმის პირველი მუხლის საფუძველზე დაუშვებლად იქნა მიჩნეული. ერთადერთი საჩივარი, რომელიც სასამართლომ არსებით განხილვაზე დაუშვა, იყო საჩივარი კონვენციის მე-6 მუხლის 1-ლი პუნქტის თანახმად დამოუკიდებელი და მიუკერძოებელი სასამართლოს წინაშე საჯარო მოსმენის არარსებობის შესახებ. ამასთან მიმართებაში სასამართლო დარწმუნებული არ არის, დადგებოდა თუ არა იგივე შედეგი, რესტიტუციის შესახებ სამართალწარმოება სხვაგვარად რომ წარმართულიყო, მაგალითად, ეროვნულ სასამართლოებში საჯარო მოსმენა რომ გამართულიყო.

69. უფრო მეტიც, სასამართლო ითვალისწინებს, რომ 1998 წლის 3 ივლისს განმცხადებლის ადვოკატმა, მიწის საკუთრების შესახებ კანონის მე-11 ნაწილის მე-2 პუნქტის შესაბამისად, მიწის სააგენტოს მიმართა თხოვნით მიწის სხვა ნაკვეთების გადაცემით კომპენსაციის თაობაზე და ეს მოთხოვნა ჯერ ისევ განიხილება მიწის სააგენტოში (იხ. პუნქტი 18) და არ არის წინამდებარე საჩივრის საგანი.

70. შესაბამისად, სასამართლო მიიჩნევს, რომ განმცხადებლის ძმისშვილმა ვერ შეძლო იმის ჩვენება, რომ არსებობდა მიზეზობრივი კავშირი მატერიალური ზიანისათვის მის მიერ მოთხოვნილ თანხასა და სასამართლოს მიერ დადგენილ მე-6 მუხლის 1-ლი პუნქტის დარღვევას შორის. შესაბამისად, მატერიალური ზარალის გამო მისი მოთხოვნა უარყოფილი უნდა იქნეს.

71. სასამართლო აღნიშნავს, რომ განმცხადებლის ძმისშვილს მე-6 მუხლის 1-ლი პუნქტის დარღვევით მიყენებული არამატერიალური ზიანისათვის კომპენსაცია არ მოუთხოვია. ნებისმიერ შემთხვევაში, სამოქალაქო საპროცესო კოდექსის 250-ე ნაწილის (f) პუნქტის გამოყენებას, რაც ხაზს უსვამდა ამ დარღვევას, ზიანი პირადად ბ-ნი ბუჩეკისათვის არ მოიტანია, რადგან ეს დებულება უკვე გაუქმებული იყო საქმეში მისი ჩართვის დროისათვის. ამ გარემოებებში სასამართლო ადგენს, რომ მის მიერ მე-6 მუხლის 1-ლი პუნქტის დარღვევის დადგენა თავისთავად საკმარისად სამართლიანი დაკმაყოფილებაა ნებისმიერ არამატერიალურ ზიანთან მიმართებაში, რაც განმცხადებელს ამ დებულების დარღვევით შეიძლებოდა განეცადა.

B. დანახარჯები

72. განმცხადებლის ძმისშვილი სასამართლოს სთხოვდა, მიენიჭებინა მისთვის 340 420,50 ჩეხური კრონა, ნაანგარიშევი შიდასახელმწიფოებრივი სამართლის კურსით, იმ ხარჯებისა და დანახარჯებისათვის, რომლებიც მან გაიღო როგორც ეროვნულ ორგანოებში, ისე კონვენციის ორგანოების წინაშე სამართალწარმოებისას. ბ-ნმა ბუჩეკმა დამატებით აღნიშნა, რომ განმცხადებლის დანახარჯები დაფარული იქნა კომისიის მიერ მისთვის გაწეული სამართლებრივი დახმარებით (იხ. პუნქტი 2).

73. მთავრობა ამტკიცებდა, რომ თანხა გადამეტებით იყო მოთხოვნილი და განმცხადებლის ძმისშვილმა ვერ აჩვენა, რომ ის ხარჯები და დანახარჯები, რასაც იგი ითხოვდა, აუცილებლებლობით იყო გამოწვეული. მან ასევე აღნიშნა, რომ განმცხადებელმა და მისმა ძმისშვილმა კონვენციის ორგანოების წინაშე ისარგებლეს სამართლებრივი დახმარებით.

74. სასამართლო ადგენს, რომ, მისი პრეცედენტული სამართლის თანახმად, იმისათვის, რომ ანაზღაურდეს დანახარჯები, დაზარალებულ მხარეს ისინი დახარჯული უნდა ჰქონდეს კონვენციის დარღვევის თავიდან აცილების ან გამოსწორების მიზნით და ეს უნდა დაადგინოს სასამართლომ და გამოასწოროს მდგომარეობა. ასევე ნაჩვენები უნდა იქნეს, რომ ეს დანახარჯები ნამდვილად და საჭიროებისამებრ იქნა გაღებული და მოთხოვნილია გონივრული თანხა (სხვა წყაროებს შორის იხ. Philis v. Greece ( 1), 1991 წლის 27 აგვისტოს გადაწყვეტილება, სერია A 209, გვ. 25, პუნქტი 74, და Nikolova v. Bulgaria, 1999 წლის 25 მარტის გადაწყვეტილება, მოხსენებები განჩინებებისა და გადაწყვეტილებების შესახებ, 1997-II, გვ. 227, პუნქტი 79). სასამართლო აღნიშნავს, რომ ბ-ნმა ბუჩეკმა დაადასტურა, რომ მისი ბიძის კონვენციის ორგანოების წინაშე სამართალწარმოებასთან დაკავშირებული დანახარჯები დაფარული იქნა კომისიის მიერ მინიჭებული სამართლებრივი დახმარებით. სასამართლომ ასევე აღნიშნა, რომ მემკვიდრეობის შესახებ სამართალწარმოებისას გაწეული ხარჯები ვერ იქნებოდა დახარჯული იმ დარღვევის თავიდან ასაცილებლად ან გამოსასწორებლად, რომელიც გავლენას ახდენდა რესტიტუციის სამართალწარმოებაზე. შესაბამისად, სასამართლო მიიჩნევს, რომ მოთხოვნის ეს ნაწილი არ უნდა დააკმაყოფილოს. რაც შეეხება ბ-ნი ბუჩეკის წარმომადგენლობას კონვენციის ორგანოების წინაშე, სასამართლო აღნიშნავს, რომ იგი არ არის შეზღუდული შიდასამართლებრივი ფარგლებითა და პრაქტიკით, თუმცა მათგან შეიძლება რაიმე დახმარება მიიღოს (სხვა მრავალ წყაროს შორის იხ. Tolstoy Miloslavsky v. The United Kingdom, 1995 წლის 13 ივლისის გადაწყვეტილება, სერია A 316, გვ. 83, პუნქტი 77, და Baskaya and Okçuoğlu v. Turkey, 1999 წლის 8 ივლისის გადაწყვეტილება, მოხსენებები განაჩენებისა და გადაწყვეტილებების შესახებ, 1999-IV, პუნქტი 98). ითვალისწინებს რა, რომ განაცხადი ნაწილობრივ იქნა დაშვებული და იღებს რა გადაწყვეტილებას სამართლიანობის საფუძველზე, სასამართლო განმცხადებლის ძმისშვილს ანიჭებს მთლიანობაში 85 000 ჩეხურ კრონას კომისიისა და სასამართლოს წინაშე სამართლებრივი დანახარჯებისათვის, 4 100 ფრანგული ფრანკის გამოკლებით, რაც მან მიიღო ევროპის საბჭოსაგან სამართლებრივი დახმარების სახით. ეს თანხა, განმცხადებლის ძმისშვილის სურვილისამებრ, ჩაერიცხება მის ადვოკატს ჩეხეთის რესპუბლიკის საბანკო ანგარიშზე.

C. საურავი

75. სასამართლოს ხელთ არსებული ინფორმაციით განაჩენის გამოტანის დღისათვის ჩეხეთში საურავის სახით დაწესებულია წლიური 8%-იანი განაკვეთი.

ზემოხსენებულიდან გამომდინარე, სასამართლო ერთხმად

1. ადგენს, რომ ადგილი ჰქონდა კონვენციის მე-6 მუხლის პირველი პუნქტის დარღვევას;

2. ადგენს,

(a) რომ დარღვევის დადგენა თავისთავად წარმოადგენს საკმარის სამართლიან დაკმაყოფილებას ნებისმიერი არამატერიალური ზიანისათვის, რაც განმცხადებელს შეიძლება განეცადა ამ დარღვევის შედეგად;

(b) რომ მოპასუხე სახელმწიფო ვალდებულია, სამი თვის ვადაში განმცხადებლის ძმისშვილს გადაუხადოს 85 000 (ოთხმოცდახუთი ათასი) ჩეხური კრონა დანახარჯებისათვის, 4 100 (ოთხი ათას ასი) ფრანგული ფრანკის გამოკლებით, რაც ევროპის საბჭომ უკვე გადაუხადა მას სამართლებრივი დახმარების სახით;

(c) რომ ზემოხსენებული სამთვიანი ვადის ამოწურვიდან საბოლოო ანგარიშსწორებამდე გადახდილი უნდა იქნეს წლიური 8%-იანი განაკვეთი.

3. არ აკმაყოფილებს განმცხადებლის ძმისშვილის მიერ დაყენებული მოთხოვნის დარჩენილ ნაწილს სამართლიან დაკმაყოფილებასთან დაკავშირებით.

შესრულებულია ინგლისურ და ფრანგულ ენებზე და გამოცხადებულია საჯარო მოსმენაზე სტრასბურგში, ადამიანის უფლებათა შენობაში, 2001 წლის 12 ივლისს.

ლ. ვილდჰაბერი
პრეზიდენტი

მ. დე სალვია
მდივანი

მეორე სექცია

მელნიჩენკო უკრაინის წინააღმდეგ

(განაცხადი 17707/02)

განაჩენი

სტრასბურგი

2004 წლის 19 ოქტომბერი

საბოლოო

30/03/2005

განაჩენი საბოლოო გახდება კონვენციის 44-ე მუხლის მე-2 პუნქტით გათვალისწინებულ შემთხვევებში. იგი შეიძლება დაექვემდებაროს რედაქციული ხასიათის შესწორებებს.

ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლო

საქმეზე ,,მელნიჩენკო უკრაინის წინააღმდეგ”,
(Melnychenko v. Ukraine)

ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლოს (მეორე სექცია) პალატამ

შემდეგი შემადგენლობით:

ბატონი ჯ.პ. კოსტა, თავმჯდომარე,

მოსამართლეები:

ბატონი ა.ბ. ბაკა,
ბატონი ლ. ლუკაიდესი,
ბატონი ჩ. ბირსანი,
ბატონი კ. იუნგვიერტი,
ბატონი ვ. ბუტკევიჩი,
ბატონი მ. უგრეხელიძე,

სექციის რეგისტრატორის მოადგილე ბატონი ტ.ლ. ერლი,

დასაშვებობის შესახებ 2003 წლის 4 ნოემბრის გადაწყვეტილების საფუძველზე, 2004 წლის 7 და 28 სექტემბერს ფარული მსჯელობის შედეგად, 2004 წლის 28 სექტემბერს გამოიტანა წინამდებარე განაჩენი: