აკაკი ბაქრაძე:
გზა ხსნისა
პროექტი: ბიბლიოთეკა
სკოლას
| არაფრობის უარყოფა | გზა ხსნისა | საქმით მეტყველი სული |
|
ილიას არც ერთ თხზულებას თანამედროვენი ისე უარყოფითად არ (შეხვედრიან, როგორც
„განდეგილს“. თითქმის ერთსულოვნად პოემა სუსტ ნაწარმოებად მიიჩნიეს. ესტატე ბოსლეველი წერდა: „ამ პოემიდგან სჩანს, რომ ჩვენმა ერთმა უკეთესმა პოეტთაგანმა თითქოს მიანება თავი ცხოვრებითის კითხვების გამოხატვას პოეზიაში, თითქო თვითონაც ცხოვრებასაც შესწყრა და მის ავსა და კარგს გვერდი აუქცია!.. * * * ბატონ ჭავჭავაძის პესიმისტურს შეხედულებას „სააქიოზე“ სამზღვარი აქვს. ამ შეხედულებასთან ღმერთმა შეარცხვინოს თვითონ ბაირონის რომელსაც ბუნება იმდენად მშვენივრად და სრულად მიაჩნდა, რამდენადაც ადამიანი მდაბლად და ბოროტად. ამ გვარს ფაქტს ლიტერატურაში და ცხოვრებაშიც კი აქვს, რასაკვირველია, თავის გამამართლებელი საბუთი, მაგრამ ამას მაინც ვერ დავარქმევთ ჩვენის მწერლობის ფეხის წინ წადგმას. პირიქით, ძალიან სამწუხარო იქნება, თუ ჩვენმა ნიჭიერმა პოეტებმა რეალურ ცხოვრებას, როგორც ერთს რაიმე ჭირიანს, თვალი აარიდეს და განსვენება ეძიეს „განდეგილისთანა“ პოემებში“. დავით კეზელი ჩიოდა: „პოემა „განდეგილი“, ჩემის აზრით, ყველაზე უსუსტესია, რაც კი ჭავჭავაძის კალმიდან გამოსულა. უსუსტესია-მეთქი, ვიმეორებ, როგორც შინაარსით, ისე გარეგანი ფორმით... ჩვენ დროს არ შეეფერება, რომ პოეტმა, მერე იმისთანამ, როგორიც ილია ჭავჭავაძეა, თავისი რომელიმე განდეგილი ბერის უსაგნოდ და უმიზნოდ ცხოვრების სამღერად მიმართოს... ჩვენი ხალხის იდეალს სრულებით არ ეთანხმება ამ სოფლიდან სამუდამოდ გაცლა და მარტო ლოცვაში სიცოცხლის გატარება.“ კიტა აბაშიძე გვიამბობს, რომ ქუთაისის საზოგადოებაც ძალიან აღაშფოთაო „განდეგილმა“: „ილიას კალამმა უმტყუნა, უაზრო თხზულება დაგვიწერაო, ამბობდა ერთი; აბა რა შვილიაო, გაიძახოდა მეორე, ილია გვიქადაგებს, ბერად შევდგეთ, საწუთრო ესე საზიზღარია და სულის მშვიდობას მხოლოდ რომელსამე უდაბნოს სენაკში მოიპოვებთო. საშინლადაც სწყინდათ, ავტორმა „კაცია-ადამიანისა“ და „კაკო ყაჩაღისამ“ ასეთი რამ რად დაგვიწერაო.“ უკვე შემუშავებულ უარყოფით აზრს კ. აბაშიძე დაუპირისპირდა. „განდეგილს“ მნიშვნელოვან მხატვრულ ნაწარმოებად თვლიდა: „განდეგილი“, უკანასკნელი პოემა ილ. ჭავჭავაძისა, დამამთავრებელი და დამაგვირგვინებელია რეალური მიმართულების განვითარების როგორც დედა აზრი პოემისა (ყოველი კაცი, რომელიც ცხოვრებას გაურბის და ზურგს აქცევს მას, განდეგილივით დაისჯება და მის დამსჯელად ამ შემთხვევაში თვით ცხოვრება გამოვა), ისე მთელი მორალური ფილოსოფია ავტორისა, რომელიც ამ პოემაში იხატებს და ბოლოს თვით ფორმაც პოემისა, არის სრული დამაკმაყოფილებელი რეალიზმის მოძღვრებისა.“ ამის მერე „განდეგილზე“ ბევრი დაიწერა, მაგრამ კიტა აბაშიძის ძირითადი დებულება თითქმის ყველამ გაიზიარა. ვახტანგ კოტეტიშვილი წერდა: „სხვა გვარად „განდეგილის“ გაგება ჩვენის აზრით შეუძლებელი არის. აქ სრულიად მარტივად არის დაპირისპირებული საზოგადოებ და ასკეტიზმი, და ასევე მარტივად არის ნაჩვენები უკანასკნელის დამარცხება.“ თუ მართლა ასეა, მაშინ ერთი რამ რჩება გაუგებარი – რატომ აქცია ილიამ ასკეტიზმის გმობა პრობლემად? უბრალო ლოგიკის თანახმად, დასაგმობი შეიძლება გახდეს ის უარყოფითი მოვლენა, რასაც, ამა თუ იმ მიზეზით, საზოგადოებაში აქვს ფეხი მოკიდებული ასკეტიზმი კი მაშინ არც ფეხმოკიდებული ყოფილა და არც ფესვგადგმული. ამას, სხვა საბუთების მოუშველიებლად, ზემოთ ციტირებული სტრიქონებიც კი კარგად ადასტურებს. როგორც ვნახეთ, მაშინდელი საზოგადოება გაბრაზებულა კიდეც, ილიამ განდეგილობის ქადაგება რად დაიწყოო. მაშასადამე, განდეგილობის გმობა ფუჭი გასროლა ყოფილა და არარსებული პრობლემის წინააღმდეგ ბრძოლის ასეთი შეცდომა ილიას ყოვლად შეუძლებელია მოსვლოდა. როგოც ჩანს, ეს აშკარა უხერხულობა ვ. კოტეტიშვილს აწუხებდა. მართალია იგი კ. აბაშიძის აზრს ეთანხმებოდა, მაგრამ აფართოებდა კიდეც: ილია „მოუსვენარი სიცოცხლის აპოლოგეტად დარჩა დასასრულამდე ყველაფერი, თუნდაც მთელი ჯოჯოხეთი, ოღონდ კი მოძრაობა იყვეს ილია ჭავჭავაძისათვის მისაღებია, რადგან მისი სტიქიონი აქ იშლება ეს მთავარი მოტივი გასდევს მთელს მის შემოქმედებას და ყველგან დაპირისპირებულია უძრაობისა და მოძრაობის სიავკარგე. მაგრამ თითქოს ილია ჭავჭავაძე არ დააკმაყოფილა ამ დიდი პრობლემის უბრალოდ გადაწყვეტამ და სცადა ერთგვარი ფილოსოფიური ნიადაგის მოძებნა მან აქაც („განდეგილში“ – ა.ბ.) კონტრასტების წესით დაუპირისპი „ვაი-ვაგლახიანი“ ცხოვრება, მოძრავი, დაუდეგარი არსებობა „მყუდრო ნეტარებას“, დაყუდებულ ცხოვრებას, ცივს და მიუკარებელ ყველაფრის დავიწყებას“. ასე დაკავშირდა, პრობლემატიკის თვალსაზრისით, „მგზავრის წერილები“ და „განდეგილი“. ერთიც და მეორეც აქტიური მოქმედების აპოლოგიად იქნა მიჩნეული. ოღონდ ეს „მგზავრის წერილებში“ ლოზუნგის სახით გამოითქვა, „განდეგილში“ კი პოემის აზრობრივ შინაარსად იქცა. |
||||
| მაგრამ საქმე ის გახლავთ, რომ ასკეტიზმი, მონაზნობა სრულიად არ გულისხმობს პასიურ ცხოვრებას. მართალია, ასკეტიზმი ღმერთის უსაზღვრო რწმენაა, გარნა, იაკობ მოციქულის სიტყვების თანახმად, „საქმეთაგან განმართლდების კაცი და არა სარწმუნოებისაგან ხოლო“, უფრო მეტიც: „ვითარცა ჴორცნი თჳნიერ სულისა მკუდარ არიან, ეგრეთვე სარწმუნოება თჳიერ საქმეთასა მკუდარ არს“ (იაკობი, 2, 24-26). |
გარნა – მაგრამ |
|||
|
უცნაური ის არის, რომ არც „განდეგილის“ მოწინააღმდეგეებს და (არც მომხრეებს არ
უცდიათ განდეგილობის არსის ახსნა და მერე ილიას პოემის აზრობრივი შინაარსის
ამოცნობა. ჩემი აზრით კი, უამისოდ ძნელი იქნება (თუ შეუძლებელი არა) „განდეგილის“
ანალიზი. ამიტომ მკითხველის ყურადღებას მივაპყრობ დღევანდელი საზოგადოების მიერ
დავიწყებულ ზოგიერთ საკითხს. ქრისტიანული რელიგიის კანონების მიხედვით, ბერობა, კერძოდ, განდეგილობა, ნებაყოფლობითი აქტია. „დიდი რჯულის კანონი“ ამბობს, რომ მონასტერში შესვლა შეუძლია ყოველ ადამიანს, ვისაც ათი წელი შეუსრულდა, მაგრამ აღთქმის მიცემის უფლება აქვს მხოლოდ მოწიფულ ან ქალს, ვინც იცის, რას აკეთებს და რატომ. მონაზნობის უფრო მკაცრი ფორმა განდეგილობა კი დამატებითი მოთხოვნილებების დაკმაყოფილებასაც საჭიროებს. დაყუდების მოსურნემ სამი წელი მკაცრ მორჩილებაში უნდა. გაატაროს. ამით იგი ადასტურებს, რომ გულწრფელად და ნებით აირჩია განდეგილობა. ამის მერე ადგილობრივი ეპისკოპოსი უფლებამოსილია კიდევ გამოსცადოს იგი. ბერმა ერთი წელი უნდა გაატაროს მონასტრის გარეთ, რომ საკუთარი გადაწყვეტილებაც შეამოწმოს და კიდევ ერთხელ დაადასტუროს მისწრაფების უცილებლობა და ურყევობა. გამოცდის წარმატებით ჩატარების შემდეგ, ბერს შეუძლია იცხოვროს მის მიერ არჩეულ განმარტოებულ ადგილას, ე.ი. გახდეს განდეგილი. |
დიდი რჯულის კანონი — კანონიკური მწერლობის ძეგლი, რომელშიც შედის მოციქულთა, მსოფლიო და ადგილობრივ საეკლესიო კრებათა კანონები. ქართულად ითარგმნა მე-12 ს-ში არსენ იყალთოელის მიერ. |
|||
|
ეს წესი საყოველთაო და სავალდებულოა. ცხადია, ილიას განდეგილმაც ეს გზა გაიარა,
თუმცა პოემაში ამაზე არაფერია ნათქვამი. ეს თავისთავად იგულისხმება. კი მაგრამ, რატომ ირჩევს ადამიანი ნებაყოფლიობით არსებობის ასეთი ფორმას? რატომ ებრძვის ხორცს და სულს ეტრფიალება? უნდა გავიხსენოთ, რას გულისხმობს ცნებები ხორცი და სული. |
||||
| პავლე მოციქულის მკაფიო განმარტებით, ხორცის საქმეა სიძვა, მრუშობა, მტრობა, შური, წვალება, შფოთი, კაცისკვლა, მთვრალ ლირწება და ამდაგვარნი. მაშასადამე, ხორცი ბოროტებაა. | ლირწება — გარყვნილება. | |||
|
სულის ნაყოფია სიყვარული, სიხარული, მშვიდობა, სულგრძელ სიტკბოება, რწმენა,
მყუდროება, მოთმინება და ამდაგვარნი. მაშასადამე, სული სიკეთვა (გალატელთა მიმართ
ეპისტოლე, 5, 19-20-21–22). ადამიანის მიწიერი არსებობის მიზანია გათავისუფლდეს ბოროტებისაგან (ცოდვებისაგან) და განწმენდილი მიემსგავსო პირველსახეს, რაკი ღმერთმა ადამიანი შექმნა ხატად თვისად. პირველი ხატად თვისად შექმნილი კაცი ადამია და ვიდრე იგი ცოდვით დაეცემოდა იყო ღმრთის სახლი, ტაძარი ღმრთისა. მასში იყო სიტყვა (ე.ი. ღმერთი) და სიტყვა იფარავდა ადამს. ამდენად, ადამი თავისუფალი იყო. ცოდვისაგან, ბოროტებისაგან, მაგრამ ადამის არსში შეიპარა ცოდვა, და შეაჩერა ადამიანის ლტოლვა ღმერთმიმსგავსებულობისაკენ. ცოდვისაგან კაცობრიობის სახსნელად ამქვეყნად ღმერთმა გამოგზავნა მისი მხოლოდშობილი ძე: „რამეთუ არა მოავლინა ღმერთმან ძე თჳისი სოფლად, რაoთა დასაჯოს სოფელი, არამედ რაჲთა აცხოვნოს სოფელი მის მიერ“ (იოანე, 3, 171). ქრისტემ იტვირთა კაცობრიობის ცოდვა გოლგოთის გზა გაიარა და ჯვარს ეცვა. ჯვარცმის პროცესის შინაარსი ხორცის (=ბოროტების) დასჯა და სულის (=სიკეთის) გათავისუფლება „ხოლო ქრისტესთა მათ კორცნი თუჯსნი ჯუარს-აცუნეს ვნებით და გულის თქუმით“ (ეპისტოლე გალატელთა მიმართ, 5, 24). ამიტომ მოსკოვის სასულიერო აკადემიის დოცენტის, არქიმანდრიტ ტიხონის სიტყვით, ქრისტიანობა უპირველესად არის ადამიანის შინაგანი მუშაობა, შინაგანი ბრძოლა თავისთავის გარდასაქმნელად, ქრისტეს მისამსგავსებლად. ქრისტეს მიმსგავსება კი უფლის წიაღში დაბრუნებას ნიშნავს რამეთუ იესო იყო უხილავი ღმრთის ხატი, მოსული ქვეყნად. თავისუფალი ნებით ადამიანი იმიტომ ირჩევდა განდეგილობას, ტანჯვის გზის (სიმბოლურად ქრისტეს გზის) განმეორებით და ხორცი (=ბოროტება) და სულით (= სიკეთით) ამაღლებული მიმსგავსებოდა უზენაესს. ეს არის განდეგილობის არსი. ეს გზა გაიარა ილიას განდეგილმაც. დღე-და-ღამ ლოცვით, გოდებით, გვემით ხორცი სულისთვის უწამებია და ვით ჭურჭელი იგი წყმედილი - ცრემლით ურეცხავს, უსველებია. ასეთი ცხოვრებით განდეგილმა მიაღწია კიდეც გარკვეულ შედეგს. ლოცვით და მარხვით ხორც-უძლურ-ქმნილი ჰგვანდა წმინდანსა იგი წამებულს, მრავალგზით ტანჯულს და ტანჯვათ ზედა ძლევით-მოსილსა და განდიდებულს. IV საუკუნის საეკლესიო მოღვაწე მაკარი მეგვიპტელი განმარტავს, რომ ქრისტიანული მოძღვრებით, ადამიანის ბუნება არის ბუნება შესაძლებლობებისა და მისწრაფებებისა, მაგრამ არა უკვე დასრულებული იდეალებისა. ადამიანის ბუნებამ რომ იდეალური სახე მიიღოს, აუცილებელია ღმერთის დახმარება. დამოუკიდებლად ამის გაკეთება ადამიანს არ შეუძლია. ამიტომ ადამიანი პირველხატს რომ მიემსგავსოს, ორი ფაქტორია საჭირო - თავისუფალი ნება და ღვთაების დახმარება. ამ დახმარებას ღმერთი სათნოებით ავლენს. ღმერთის სათნოება არ აიძულებს ადამიანს იფიქროს ხსნაზე. სათნოება მხოლოდ ხსნის სურვილს უღვიძებს ადამიანს. სათნოება თანდათანობით იპყრობს სულს, რომ არ დათრგუნოს ადამიანის თავისუფლება და არ გააოროს მისი თვიითშეგნება. ილიას განდეგილიც თავისუფალი ნებით და ღვთაების დახმარებით მიისწრაფოდა უმაღლესი იდეალისაკენ. ღვთაების დახმარება პოემაში მზის სხივის ალეგორიით იხატება. წამება მისი ღმერთს შეუწირავს, ვედრება მისი ღმერთს უსმენია, და სასწაული ნიშნად მადლისა მღაღადებელზედ მოუვლენია. ბნელსა სენაკსა, სად იგი მდგარა, ჰქონია მზის მხრივ ერთი სარკმელი, და მუნით თურმე გადმოდენილა შუქი მზისა და მთვარის ნათელი. ოდეს უდაბნოს გასწვრივ მთის წვერზე, მზე სხივგაფენით ამოვიდოდა, იმ სარკმლით სხივი მისი სენაკში სვეტად ბრწყინვალედ ჩაეშვებოდა. როს ჰლოცულობდა, იმ სხივსა თურმე, თვის ლოცვანს მწირი ზედ დააყრდენდა, და ხორცთუსხმელი მზის სხივი იგი უფლის ბრძანებით ზედ შეირჩენდა. თითქოსდა განდეგილმა მიზანს მიაღწია. უზენაესს და ადამიან შორის კავშირი დამყარებულია. მაგრამ ტრაგედია მაინც მოხდა. რატომ? ადამიანის ღმერთისაკენ ლტოლვა ორი სახით ხორციელდება, როგორც გრძნობის სურვილი და როგორც გონების ნება. პირველ ეტაპზეო. ამბობს მაკარი მეგვიპტელი, ადამიანის მისწრაფება ჯერ კიდ გაორებულია: ერთის მხრივ იზიდავს ზეციერი სულის იდეალური ხატი და მეორე მხრივ თავისკენ ეწევა მიწიერი ცხოვრების სახე, ამ დროს არსებითი მნიშვნელობა აქვს გონებას. გონებით უნდა შეერწყას - ღვთაების არსს ადამიანი. მაშინ მყარდება უწყვეტი კავშირი უზენაესსა და ადამიანს შორის. განდეგილისა და მწყემსი ქალის შეხვედრა მოხდა ადამიანისა და ღმერთის ურთიერთობის პირველ საფეხურზე, როცა კავშირი მათ შორის ხორციელდებოდა გრძნობის სურვილით და არა გონების ნებით, როცა განდეგილი ჯერ გაორებული იყო. ამიტომ, მწყემსი ქალი სხვა არა არის რა, თუ არა განდეგილის მიერ უარყოფილი მიწიერი სინამდვილე, რომელიც ჯერ კიდევ ეძახდა ბერს. ამდენად არ იყოს მართალი სიმონ ჩიქოვანის აზრი, რომ მწყემსი ქალი „თერგის მონათესავეა, თერგის განტოტებაა თუ თვითონ თერგია“. იმ აქტიურობის განსასახიერებლად, რომლის სიმბოლოდ ილია თერგს მიიჩნევს, მწყემსი ქალი არ გამოდგება. ასეთ საპროგრამო აქტივობას „განდეგილში“ მწყემსი ქალი არ იჩენს. მართალია, მან გაახსენა მეუდაბნოეს მიწიერი ცხოვრების მშვენიერებანი, მაგრამ არაფერი უთქვამს ისეთი, რაც მწირისათვის უცნობი იყო. არც ამ ცნობილი მშვენიერების დასაცავად გამოუმჟღავნებია ქალს განსაკუთრებული ენერგია. ან შენ როგორ სძლებ უწუთისოფლოდ! მერე იცი კი რა-რიგ ტკბილია! აქ სიკვდილია, იქ კი სიცოცხლე, აქ ჭირია და იქ კი ლხინია. ნუთუ თვისტომი, ტოლი და სწორი ყველა გულიდამ ამოგიღია? ნუთუ ნაღველი, დარდი და ჯავრი თან არავისი არ წაგიღია. არ გაგონდება არც მამა, დედა, ან ძმა, ანუ და, ან სახლი, კარი? ნუთუ მის–დღეში არა გყოლია მოკეთე, გულის შემატკივარი?! როგორ მოშორდი?.. თუ საქმეს ზერელედ შევხედავთ, - როგორ მოშორდი? - კითხვის პასუხი განდეგილს იოლად უნდა ეპოვა - ჯერ ერთი იმიტომ, რომ მწყემსი ქალის მიერ დახატული ტკბილი წუთისოფელი განდეგილისათვის ნაცნობი და განცდილია, მერე კი ნებაყოფლობით უარყოფილი. მეორეც, განდეგილმა უარყო არა სიცოცხლე, არა თვისტომი და მოყვასი, არამედ - ქვეყანა. სადაც მართალი გზას ვერ აუქცევს განსაცდელსა მას ეშმაკისასა; სად ცოდვა კაცსა სდევნის დღე-და-ღამ, ვითა მპარავი და მტაცებელი, სად, რასაც ჰხადის მართალი მართლად, მას უმართლობად ჰქმნის ცოდვის ხელი; სად რყვნა, წაწყმედა და ღალატია, სადაც ძმა ჰხარობს სისხლსა ძმისასა, სად ცილი, ზაკვა ძულებადა ჰხდის წმინდა სიყვარულს მოყვასისასა. განდეგილს უარუყვია ცოდვა და არა - მადლი. თორემ სიკეთისა და მადლის სამსახური ქრისტიანობის უპირველესი მცნებაა. ამას დასტურად არ სჭირდება საბუთების მოშველიება. ეს პოემაში მკაფიოდ ჩანს. როცა ქარიშხალი ამძვინვარდა, ცამ პირი მოიხსნა და ქვეყანას წარღვნით დაემუქრა, განდეგილი ცრემლით ალტობდა ღვთის-მშობლის ხატსა და ხელაპყრობით ევედრებოდა წაწყმენდისაგან ქვეყნისა ხსნასა. როცა გზადაკარგული ადამიანის შვილის ხმა მისწვდა განდეგილის სმენას, მეუდაბნოე გაეპასუხა: მართალი სთქვი შენ... თუ ხარ ძე კაცის, ცოდვაა გარეთ დაგტოვო ამ დროს... და მერე: - გამომყევ, ვინც ხარ! ბინას მოგცემ შენ, გაგიზიარებ ჩემსა სენაკსა... სახლი ღვთისაა. შენც შეგივრდომებს, შენებრ მახვეწარს მრავალსაც სხვასა. მიუხედავად ამისა, - როგორ მოშორდი? - კითხვის პასუხის მიგება განდეგილს მეტისმეტად უჭირს. ეს კითხვა ძველი ალტერნატივაა, და იგი ყოველთვის აწუხებდა განდეგილს: მაშინაც, როცა ბერად შედგა, როცა განდეგილად ცხოვრობდა და მაშინაც, როცა მწყემს ქალს შეხვდა. ასე რომ, მწყემსი ქალი არ ყოფილა იგი, ვინც განდეგილის რწმენა შეარყია, დაუძლეველი ეჭვი მის სულში ყოველთვის არსებობდა ოღონდ ეჭვის გამოვლენისათვის აუცილებელი იყო რაღაც ბიძგი, ბიძგის როლი შეასრულა მწყემსმა ქალმა. რა აპირობებდა და ასულდგმულებდა განდეგილის სულში ეჭვის, არსებობას? ერთხელ განდეგილი ბუნების მშვენიერებას დააკვირდა: მზე გადახრილი ჯერ კიდევ სრულად მთისა გადაღმა არ დასულიყო და მთის წვერზედ, ვით ცეცხლის ბორბალი, ირგვლივ სხივგაშლით ანთებულიყო. ცისა ლაჟვარდი, ვით ნაკვერჩხალი, წითლად და ყვითლად მზისგან ჰღუვოდა, და განმსჭვალული მისით ღრუბელი შორს ათასფერად სხივებში ჰთრთოდა. ამა უბიწო დიადის ხილვით წარტყვევნილ იქნა განყენებული და ვით ცხოველს ხატს ღვთის დიდებისას შესცქერდა მზესა განცვიფრებული. განდეგილისაგან დამოუკიდებლად ბუნების ასეთივე სურათი იხილა მწყემსმა ქალმაც. ლამაზი იყო ამ დღის საღამო, რა-რიგ ჰშვენოდა მზე დამავალი. შევხედე თუ არ იმ მზეს, იმ ცასა, გავშეტრდი, ვეღარ მოვსხლიტე თვალი. ღვთის სახესავით გარს შუქმოსხმული მთის წვერზედ დიდი მზე ბრწყინვალებდა და საკვირველი ის სანახავი თვალთანა ერთად გულსა მტაცებდა. აქ საყურადღებოა ის, რომ სულის მსახური განდეგილიც და ხორცის მხევალი მწყემსი ქალიც აღტაცებულან და გაოგნებულად ბუნების დიადი სურათის ხილვით. ორივესათვის ამ სურათში ღვთაების არსი ვლინდება. განდეგილი „ვით ცხოველს ხატსა ღვთის დიდებისას, შესცქერდა მზესა განცვიფრებული”. „ღვთის სახესავით გარს შუქმოსხმული მთის წვერზედ დიდი მზე ბრწყინვალებდაო“, ამბობს მწყემსი ქალი. მაშასადამე, მზის სახით ღვთაება თანაბრად ეცხადება როგორც სულს (ამ შემთხვევაში განდეგილს), ისე ხორცს (ამ შემთხვევაში მწყემს ქალს). ეს თანაბარი დამოკიდებულება პრობლემაა, რომელიც უნდა ამოხსნას განდეგილმა. მეორე საკითხიც აქვს გადასაწყვეტი განდეგილს — სულისა და ხორცის თანაბარი მშვენიერება. მწყემსი ქალი უმშვენიერესი არსებაა. გასაოცარი რაღაც შვენება განდეგილს თვალწინ წარმოედგინა. ყმაწვილი ქალი, სავსე სიცოცხლით, სავსე შვენების ჯადოთი, გრძნებით, ნაზად, ამაყად ცეცხლის პირს იჯდა. ვით მინდვრის შველი ყელმოღერებით, ეშხითა მფრქვევსა მის შავსა თვალებს, თვით ცეცხლი სითბოს ეცილებოდა, მის ელფერთაგან თვით ცეცხლის შუქი, ვითა ძლეული, უკუ-ჰკრთებოდა. თვით მადლს ტრფობისას რომ მოესურვოს ხორცსხმულად ვლენა ოდესმე ქვეყნად, უკეთესს სახეს ვერ ინატრებდა თავის სიცოცხლის გამომსახველად, მაშინაც, ვინ სთქვას, — ვინ ვის აშვენებს, მადლი ამ სახეს, თუ სახე მადლსა!.. თვით შური, მტრობა ვერ უპოვიდა ქალს მშვენიერსა ვერაფერს ნაკლსა. მის თვალთა ელვით, ღაწვთა შუქფენით, გულ-მკერდის რხევით ვინ არ ათრთოლდეს!.. დახე მის ტუჩთა!... თითქო თვით ტრფობას თვის ნაზი კოცნა ზედ დარჩენოდეს. მწყემსი ქალის გარეგნული სილამაზის აღწერა საგანგებოდ ამოვწერე თავიდან ბოლომდე. როგორც ხედავთ, ილია არსად არცერთ სიტყვას არ ამბობს მწყემსი ქალის სულიერ მშვენივრებაზე. მხოლოდ და მხოლოდ გარეგნულ სილამაზეს ექცევა განსაკუთრებული ყურადღება. ეს ნიშნეულია. სამაგიეროდ, განდეგილის გარეგნობას გულგრილად ეპყრობა მწერალი. მეუდაბნოეს სულიერ სილამაზეს კი, პირიქით დაწვრილებით და გულმოდგინედ აღწერს. არ იყო ხნიერ, მაგრამ ვით წმინდანს, სულის სიმაღლე ზედ დასჩენოდა, ზედ ეტყობოდა, რომ სული მისი სულ სხვა მსოფლიოს შეჰხიზნებოდა. სახე გამხდარი, კუშტი და მწყრალი სიწმინდის მადლით დაჰშვენებოდა, და მაღალს შუბლსა, ნაოჭად შეკრულს, შარავანდედი გადაჰფენოდა. მისთა მცხრალ თვალთა ღრმა მეტყველება ესოდენ იყო წყნარი და ტკბილი, თითქო მათ-შიგან ჩასახებულა თვით სათნოება, კდემით მოსილი; თითქო ნელისა სიხარულითა სამოთხის ღია კარს შეჰხარიან და სულთან ერთად უფლისა მიმართ სასოებითა მიისწრაფიან. ორი მშვენიერებაა, ერთი ხორცისა და მეორე სულისა. სრულიად ბუნებრივია, რომ ორივე მშვენიერება თანაბრად ძლიერია. ამის გამოა ძნელი ხორციელი ცდუნებისაგან თავის დაღწევა, ცდუნების სიტკბოზე უარის თქმა. აქ ილია ტრადიციულ გზას მიჰყვება. ცდუნების პირველ ამბავშიაც ევა მშვენიერია. ასეა სიტყვაკაზმული მწერლობის სხვა ნიმუშებშიც, სადაც ცოდვით დაცემის სიუჟეტია გამოყენებული. ჩემი ცოდნით, ერთადერთი შემთხვევა, სადაც მშვენიერება კი არ აცდუნებს ასკეტს, არამედ სიბრალული, ლ. ტოლსტოის „მამა სერგია“. განდეგილი წინააღმდეგობების რკალში მოექცა. იცის, რომ ხსნა ღმერთის დაუხმარებლად არ განხორციელდება. მე ნუ მიმადლი, შვილო, შენს დახსნას. ღმერთია ყველას მშველელი, მხსნელი... ღვთით არ-განწირულს ყველგან წინ უძღვის მისი მარჯვენა შემწყნარებელი. მაგრამ რატომ ვლინდება ღმერთი ერთნაირად ხორცშიაც და სულშიაც? აქ გაორდა განდეგილის რწმენა და იფიქრა: ხსნა ყველგან არის... ხოლო გზა ხსნისა ესეთი მერგო მე... უბედურსა. ეს იყო საბედისწერო შეცდომა. რამ გამოიწვია იგი? ხორცსა და სულში ღმერთის თანაბარ გამოვლენას, ხორცისა და სულის თანაბარ მშვენიერებას განდეგილი გრძნობის თვალით უყურებდა და არა გონების, ამიტომ მათ შორის განსხვავების აღმოჩენა გაუჭირდა, ანუ იაკობ ბოემეს სიტყვებით რომ ვთქვათ, გაუჭირდა დაპირისპირება. დაპირისპირებით ხდება ყველაფერი ნათელი: რომ გამოვლინდეს, სინათლეს სჭირდება სიბნელე, სიკეთეს - ბოროტება და ა.შ. ამის მისახვედრად გონების ნება იყო აუცილებელი. ე.ი. განდეგილი ღმერთთან ურთიერთობის მეორე საფეხურზე იდგა, როცა კავშირი ხორციელდება გრძნობის სურვილით და ადამიანი ჯერ კიდევ გაორებულია. გაორების დასაძლევად კიდევ ერთი გამოცდის გადატანა იყო აუცილებელი: ხორცის მშვენიერების კვლავ ხილვა და მისი დაძლევა. ნუთუ აწ ბედმა ქალის სახითა განსაცდელი რამ მას მოუვლინა? ... მაგრამ იქნება ბედმა ეგე ჰქმნა მისდა საცდელად თვით უფლის ნებით!.. და კისრად იდო, ვით ნება ღვთისა, სასოებით და გულდამშვიდებით. მიღებით მიიღო განდეგილმა განსაცდელი, მაგრამ ვეღარ გაუძლო. იგი დაეცა. მივარდა ლოცვანს, დააყრდნო სხივზედ და, ეჰე, სხივმა არ დაიჭირა!.. დაესხა რეტი, თვალთ დაუბნელდა, გაშრა, გაშეშდა ზარდაცემული, ერთი საშინლად შეჰბღავლა ღმერთსა და იქვე სხივ-ქვეშ უტევა სული. ამრიგად, „განდეგილში“ ილიას გამოყენებული აქვს ცოდვითდაცემის კლასიკური სიუჟეტი. მაგრამ ამჯერად დაცემა გამოწვეულია რწმენის ღალატით. ამდენად „განდეგილი“ რწმენის ტრაგედიაა. რწმენის ღალატი კი შედეგია ადამიანის გაორებისა და ნებისყოფის სისუსტისა. ახლა კი პასუხი უნდა მოვუძებნოთ კითხვას — რატომ დაწერა ილიამ „განდეგილი“, ანუ რწმენის ტრაგედია? „განდეგილის“ ალეგორიული ხასიათი პირველად მარჯორი უორდროპმა შეამჩნია და აღნიშნა, პოემა საქართველოს ცხოვრების სიმბოლური ასახვააო, ეს მართლაც ასეა. ოცდახუთი წლის ილია ჭავჭავაძემ მკაფიოდ ჩამოაყალიბა მისი მოღვაწეობის პროგრამა: „ჩვენი საქმე საქართველოს ხალხის ცხოვრებაა; მისი გამჯობინება ჩვენი პირველი და უკანასკნელი სურვილია“ („საქართველოს მოამბეზედ“), ამ პროგრამის განსახორციელებლად ილიას პირუთვნელად უნდა აეხსნა, რანი ვიყავით და რანი ვართ. მერე ეჩვენებინა, საით უნდა წავიდეთ და რანი გავხდეთ. მაგრამ სახლი რომ ააშენო, ჯერ სამშენებლო მოედანი უნდა გაწმინდო, გაასუფთაო, შემდე კი მშენებლობა დაიწყო. ილიაც ასე მოიქცა. მან მოურიდებლად და ობიექტურად ამხილა მე-19 საუკუნის ქართული სინამდვილე. „აჩრდილის“ მიხედვით, იგი ასეთია: აქ არვის - დიდსა, თუ პატარასა, - ქვეყნის ტკივილით არ სტკივა გული, დაჰვიწყებია, რომ ქვეყნად ცასა ღვთად მოუცია მარტო მამული. ტყუილი, სიცრუე და უნდობლობა დასადგურებულა. აგერ უფალი და მისი მონა! თრთოლვით, სასწორზედ ხარჯს უწონს ძნელსა და, რა დასწორდა სასწორზედ წონა, უფალი პინას ზედ ადგამს ფეხსა და მით მის ხარჯსა ერთსა - ორად ჰხდის. შური და მტრობა სუფევს მათ შორისაც კი, ვისაც ერთი საერთო საქმის გაძღოლა უკისრიათ. აგერ ორ-სამ კაცს რაღაც უგრძვნიათ, ქვეყნისა სახსრად ერთად მოდიან, ერთის საქმისთვის გაუღვიძნიათ და ერთმანეთს კი არ ენდობიან. ერთმანეთისა მათ სიკეთე ჰშურთ, თუმც ერთისათვის თითქო იღვწიან: თვით ამხობენ მას, რის აღდგენაც ჰსურთ, თვით ჰშველიან მას, რასაც ებრძვიან. უსამართლობასა და თვალთმაქცობას უზეიმია. შენში კაცისას გრძნობას არ ხედვენ, დედას ძუძუდგან შვილსა აჰგლეჯენ, ვინ იცის, სიდამ სად გაჰყიდიან... უწმინდურისა ხელითა სთხრიან დედისა გულში უკეთესს გრძნობას... ჰლხინობენ კიდეც, კიდეც ჰხარობენ. ჰფიქრობენ, ჰგრძნობენ და ჰმოქმედებენ, ჰხედავ ფაცა–ფუცს და ყველგან ჟღივილს, უბედურ ცრემლთან ბედნიერ ღიმილს, მაგრამ მათ ცრემლსა, ღიმილს თუ გრძნობას, ჭმუნვას, სიხარულს თუ მოქმედობას ფრჩხილის ოდენაც არა აქვს აზრი და ყველა იგი თვალთმაქცი არი. ფუჭია იგი მისი ცხოვრება, უფერულია და ცალიერი... ყველაფერი წამხდარა, დაცემულა და შეგინებულა, მცხეთაში აწ აღარა სჩქეფს წყარო ცხოველი, ხე ცხოვრებისაც იგი დამჭკნარა და იგი დედა-ქალაქი ვრცელი აწ სამიკიტნო დაბად გამხდარა. ნგრეულან მისნი დიდნი პალატნი, დიდი ცხოვრება მის დაცემულა, დღეს იმ ცხოვრების წმინდა ალაგნი პირუტყვთ ქელვითა შეგინებულა. არც თბილისშია უკეთესი მდგომარეობა. აგერ ტფილისიც.... ყრმასაც და ბერსაც, ქალსა - მახინჯსაც და მშვენიერსაც, დიდსა, პატარას, თავადსა, გლეხსა, მე უხილავი ყურსა ვუგდებდი, მაგრამ კი, ვფიცავ ქართვლის სახელსა, მათ აზრში აზრსა მე ვერ ვპოვებდი. * * * რისთვისც მამანი იღვწოდნენ უწინ - დღეს შვილთ არ უღირთ არც უღირთ არც ერთ ფლურადა. გრძნობას - ოქროსა ფასად ჰყიდიან. მთვარის ღიმილზე - პატიოსნებას, და დაჟანგებულ ბორკილზე სცვლიან თავის მამულის თავისუფლებას. |
||||
| ტოტალურად გაბატონებულა მტრობა, შური, თვალთმაქცობა, გულგრილობა, უდარდელობა, უზრუნველობა, ორპირობა, სიცრუე, მუხთლობა, ღალატი... ე.ი. ყველა ის ცოდვა, რასაც ხორცის საქმედ მიიჩნევს პავლე მოციქული. ხორცის გაბატონების შედეგად უმაღლესი ჭეშმარიტებაც დაკარგულია. | ტოტალურად — საყოველთაოდ. | |||
|
ერთი, იმიტომ, რომ საქართველო ღვთისმშობლის წილხვედრი ქვეყანაა („დედავ ღვთისაო, ეს
ქვეყანა შენი ხვედრია...“) და მეორეც, საქართველო თავად ეწამა მაცხოვრისათვის
(„ჯვარცმულის ღვთისთვის თვით ჯვარცმულო და წამებულო“...) გარდა ამისა, კაცობრიობის საუკეთესო იდეალების განხორციელებას ილია აკავშირებდა ქრისტიანულ ზნეობასთან. საყოველთაოდ ცნობილია, როგორი აღტაცებით შეხვდა ილია პარიზის კომუნას და როგორ განიცადა მისი დამარცხება. კვლავ ქვეყნისთვის დაიღვარა წმინდა სისხლი წამებულის, კვლავ დამარცხდა დიდი საქმე, ყოვლად მხსნელის სიყვარულის. კვლავ ძირს დასცეს იგი მცნება, ქვეყნის ხსნად მოვლინებული, რომლისთვისა თითონ ღმერთი იყო ტანჯულ და ჯვარცმული. („1871 წელი 23 მაისი“) აქ პარიზის კომუნის იდეალები და ქრისტეს მცნება გაიგივებულია. ეს არა მგონია, სადავო იყოს. შრომისა და მუშაკაცის განთავისუფლებაც ნაქადაგევი და "ყარაუდევია ქრისტიანულ მოძღვრებაში. შრომისა შვილო, მძიმე უღელი ქვეყნის ცოდვისა შენ გაწევს კისრად, თუმცა ტვირთმძიმეთ შემწყნარებელი შენის დახსნისთვის ჯვარს ეცვა ქვეყნად; თუმცა ქვეყანას იმის მოძღვრება, დღეს მარტო სიტყვით უქმით ჰრწმენია, მაგრამ ცხადად ჰხმობს მის წმინდა მცნება, რომ მყოობადი მარტო შენია. („აჩრდილი“) ილია მთელ ერს მოუწოდებდა: ვემსხვერპლოთ ქრისტესა მცნებას, ვაშოროთ ქართვლი მონებას, ქართვლის უბრალო მადლობა, გვერჩივნოს ყოველ დიდებას. („ჩემი თარიარალი“) „ხორცი მივეცით სულისათვის და ერთმა მუჭა ერმა ქრისტიანი შევინახეთ, არ გავაქრეთ ამ პატარა ქვეყანაში“ („რა გითხრათ? რით, გაგახაროთ?“). დამოწმებული ნიმუშების გამრავლება შეიძლებოდა, მაგრამ ამ მცირედითაც სრულიად ნათელია, რომ ილიას შემოქმედებაში - ქრისტიანული ზნეობა მიჩნეულია პიროვნებისა და ერის მხსნელი მოძღვრებად. |
||||
| ზოგიერთ უმეცარს ჰგონია, რომ რელიგიურობა მხოლოდ ბრმადმორწმუნეობას გულისხმობს. უპირველეს ყოვლისა, რელიგიურობა მაღალ ზნეობრიობას ნიშნავს, ურომლისოდაც მწერლობა არ არსებობს ნიშნავს იმ ეთიკური მრწამსის გაცნობიერებულ აღიარებას, რომელიც მოსეიზმმა მომდინარეობს ბიბლიური პატრიარ მოსეს სახელიდან. და ქრისტიანობამ ათი მცნებით გამოხატა – არა კაც კლა, არა იპარო, არა ცილისწამო, არა იმრუშო, არა ქმნა თავის შენისა კერპი, პატივი ეც მამასა შენსა და დედასა შენსა და ა.შ. ამ ზნეობრივ პრინციპებს კაცობრიობამ ჯერჯერობით ვერაფერი მიუმატა, ვერც რომელიმე საზოგადოება, მათ შორის სოციალისტურიც, უარყოფს მას. ამ მორალურ-ეთიკური თვალსაზრისით არსებობს ქრისტიანობა ილიას შემოქმედებაში. | მოსეიზმი – იგივე მოსეს რჯული. | |||
|
ქვეყნის ხსნა ვერ განხორციელდება, თვინიერ პიროვნების ხსნის აქაც ორი საფეხური
ყოფილა: ჯერ პიროვნება, მერე ერი. როცა პიროვნების სრულყოფის პროცესი დამთავრდება, მერე იწყება ერის ხსნა. ყოველმა კაცმა ხორცი უნდა მისცეს სულისათვის, მაშინ გახდება შესაძლებელი ერის გათავისუფლება. განდეგილსაც ეს გზა უნდა გაევლო. ჯერ საკუთარი სულის ხსნისათვის უნდა ებრძოლა და შემდეგ მიეცემოდა საშუალება მამულზეც ეზრუნა. მაგრამ პიროვნების სულის ხსნა არ არის იოლი საქმე. ამისათვის ჯვარცმულის რწმენა ნებისყოფა და ენერგია უნდა ჰქონდეს კაცს. მისი სულის სიმტკისა და ძალის პატრონი უნდა იყოს. სხვანაირად არაფერი გამოვა. რა განდეგილს ეს თვისებანი არ აღმოაჩნდა, დაიღუპა კიდეც. ეს სიკვდილი სულის სიმტკიცის, ძალის, ენერგიის, ნებისყოფის აღზრდისაკს მოუწოდებს მკითხველს. |
|